ភ្នំពេញ៖ នៅថ្ងៃនេះថ្ងៃទី២៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២៤ កាលពី៦ឆ្នាំមុននាទី​ក្រុងព័រល្វីស នៃសាធារណរដ្ឋម៉ូរីសល្ខោនខោលរបស់​ខ្មែរ​ ត្រូវបានដាក់​បញ្ចូលក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌អរូបីនៃមនុស្សជាតិរបស់អង្គការយូណេស្កូ (២៨ វិច្ឆិកា ២០១៨ – ២៨ វិច្ឆិកា ២០២៤)។នេះក៏ផ្តើមចេញ​ពីការយកចិត្តទុកដាក់ពីរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងការខិតខំប្រឹងប្រែង​មិនបន្ធូរដៃរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំនិងអ្នកជំនាញនៃក្រសួង​វប្បធម៌ និងវិចិត្រ​សិល្បៈជាសេនាធិការ ។

សូមជម្រាបថា «ល្ខោនខោល» ដែលជាស្នាដៃសិល្បៈបុរាណ ដ៏វិសេស​វិសាល​អស្ចារ្យរបស់កម្ពុជា ត្រូវបានអង្គការយូណេស្កូ សម្រេច​ដាក់ចូល​ក្នុងបញ្ជី បេតិកភ័ណ្ឌពិភព អរូបីនៃមនុស្សជាតិ ក្នុងឱកាសកិច្ចប្រជុំ​លើកទី១៣ ក្នុងទីក្រុងព័រល្វីស នៃសាធារណរដ្ឋម៉ូរីស នៅថ្ងៃទី២៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៨ ។

សម្ដេចអគ្គមហាសេនាបតីតេជោ ហ៊ុន សែន ប្រធានព្រឹទ្ធសភានៃ​ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាបានសរសេរនៅបណ្ដាញសង្គមហ្វេស​ប៊ុក​ផ្លូវការ​របស់សម្ដេច​នៅព្រឹកថ្ងៃទី២៨ ខែវិច្ឆិកាដោយគូសបញ្ជាក់ថា “ការដាក់បញ្ចូល «ល្ខោនខោល» ទៅក្នុងបញ្ជីអរូបីនៃមនុស្សជាតិ​នាពេលនេះ គឺជា​ការ​រួមចំណែកធ្វើឲ្យកេរ្តិ៍ឈ្មោះ របស់ព្រះរាជាណា​ចក្រកម្ពុជា កាន់តែល្បីសុះសាយទូទាំងពិភពលោក ហើយធ្វើឱ្យ​កម្ពុជាក្លាយជាតួ​អង្គ​កាន់តែលេចធ្លោ​ថែមទៀត នៅលើវេទិកាបេតិក​ភណ្ឌពិភពលោក”។សម្ដេចតេជោ ហ៊ុន សែន បានបញ្ចប់សំណេរ​ដោយសង្កត់​ធ្ងន់ថា”កិច្ចការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ជាភារកិច្ចរបស់កូន​ខ្មែរគ្រប់ៗរូប”។

នៅលើទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់សម្ដេចមហាបវរធិបតី ហ៊ុន ម៉ាណែត នាយករដ្ឋមន្រ្តីនៃព្រះរាជាណាកម្ពុជាឯណោះវិញបានបង្ហាញនូវការ
អបអរសាទរខួប៦ឆ្នាំនៃការដាក់បញ្ចូលល្ខោនខោលវត្តស្វាយអណ្តែតក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌អរូបីនៃមនុស្សជាតិរបស់អង្គការយូណេស្កូផងដែរ។

នៅព្រឹកថ្ងៃទី២៨ ខែវិច្ឆិកានេះដែរជាមួយសារអបអរសាទរខួប៦ឆ្នាំ នៃការដាក់បញ្ចូលល្ខោនខោលវត្តស្វាយអណ្តែតក្នុង​បញ្ជី​បេតិក​ភណ្ឌ​វប្បធម៌អរូបីនៃមនុស្សជាតិក្រសួង​វប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ បានផ្តល់​សារអំពាវនាវថា “​កិច្ចការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ជាភារកិច្ចរបស់​កូនខ្មែរគ្រប់ៗរូប”។

យោងតាមប្រវត្តិសង្ខេបបង្ហាញថា ល្ខោនខោល ឬ ល្ខោនពាក់របាំងមុខ គឺជាល្ខោនមួយ ដែលមានលក្ខណៈចំណាស់របស់កម្ពុជា មានដើម​កំណើត​នៃការ សម្តែងក្នុងអំឡុង សម័យអង្គរ។ វាត្រូវបានគេជឿជាក់​ថាបាន​ចាប់ផ្តើមក្នុងអំឡុងប្រហែលសតវត្សទី១០ តាមរយៈសិលាចរឹក ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក ចរឹកក្នុងរាជព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៥ (គ.ស ៩៦៨-១០០១) និយាយពី ព្រាហ្មណ៍បុរាហិត​ម្នាក់នៅ ភៈវៈបុរៈ បានបញ្ជូនមនុស្ស ៥០​នាក់ឱ្យទៅធ្វើអ្នកបម្រើក្នុងរាជវាំង នាក្រុងអង្គរ ក្នុងចំណោមនោះមាន៦នាក់ ត្រូវទៅផ្ទះ​នាខោល (កន្លែងហាត់ខោល)​។

ល្ខោនខោល ត្រូវបានគេជឿថា ជាល្ខោនដែលបម្លែងចេញពី ល្ខោន​ស្បែកធំ ។ពាក្យខោលដែលជាពាក្យនាមសព្ទ ។នៅក្នុងវចនា​នុក្រម​របស់សម្ដេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត មានន័យថា ទម្រង់ខ្លី យើងអាច​ទាញន័យសេចក្ដីបានថា ល្ខោនខោល ជាល្ខោនទម្រង់មួយ​បែប ដែលលេងជាកំណាត់រឿងខ្លីៗ ពាក្យ ខោល ត្រូវបានជួបប្រទះក្នុង​សិលាចរឹកមួយចំនួនទៀតដូចជា សិលាចារឹក តំបន់ភាគខាង​លើស្ទឹងស្រែង ខេត្តសៀមរាប ចារឹកនៅចុង ស.វទី១០ និយាយពី ល្ខោនមុខខោល ដែលសំដៅទៅលើការពាក់របាំងមុខរាំ ហៅថា មុខខ្មុក។

ល្ខោនខោល ត្រូវបានកត់ត្រាដោយលោក ហេនរី មូហត ក្នុងពិធីពិសារ​ភោជនីយអាហារ ជាមួយនិងទស្សនីយភាព ល្ខោនខោល ក្នុងរាជ​ដំណាក់ព្រះបរមរាជវាំង នាក្រុងឧដុង្គជាមួយព្រះបាទ អង្គឌួង ក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៦ និងបានចងក្រងក្នុងសៀវភៅលោកប៉ូល ក្រាវ៉ា( Paul Cravath) មានឈ្មោះថា Earth in Flower: The Divine Mystery of the Cambodian Dance Drama ចេញ​ផ្សាយឆ្នាំ ២០០៨។

រហូតមកដល់រាជ ព្រះ​បាទ​សម្តេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ របាំហ្លួងក្នុង​ទម្រង់ល្ខោនខោល តែងត្រូវបានយកមកសម្ដែង​ជាញឹកញាប់​ដើម្បីឱ្យ​ក្រុមការទូត ឬ ក្រុមវិទូបារាំងបានទស្សនា ដោយការស្រលាញ់​របាំបុរាណខ្មែរ លោក ហ្សក ហ្គ្រូលីយេរ – (George Groslier) បានចងក្រងជាសៀវភៅកំណត់ត្រា “Danseuses cambodgiennes, anciennes & modernes” ឆ្នាំ ១៩១៣ ។ របាំហ្លួងក្នុង​ទម្រង់ល្ខោនខោល មានន័យថា របាំរបស់ស្ដេចរាំជា​ទម្រង់សាច់រឿងនៃការពាក់របាំងមុខរាំ ។ ការវិត្តនៃសិល្បៈរបាំរបស់​កម្ពុជា គឺ​ផ្សារភ្ជាប់ទៅនិង​ ធម្មជាតិ វណ្ណៈសង្គម និង លទ្ធិសាសនា​ព្រាហ្មណ៍ ដែលជាសាសនាដើមនា ប្រទេសឥណ្ឌា គឺ ហិណ្ឌូសាសនា ដែលមានទំនាក់ទំនងសាច់រឿងបែបទេវៈកថា បញ្ជូលទៅក្នុងសិល្បៈ​របាំរបស់កម្ពុជា ភាពរស់រវើកនៃរបាំរបស់កម្ពុជា បានកត់ត្រាក្នុង​កំណត់ហេតុលោក ហ្សក ហ្សឺដេស មានចំណងជើងថា (La danse du Cambodge) ក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៤ និងបន្តចេញ ផ្សាយដោយ Paul Cravath មានចំណងជើងថា The Ritual Origins of the Classical Dance Drama of Cambodia ក្នុងឆ្នាំ១៩៨៦ [៧] ល្ខោនខោល បានលិចឡើងម្ដងទៀត នាស.វទី២០ ក្នុងរាជ ព្រះ​បាទ​សម្តេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ ហើយបន្តក្នុងរាជព្រះបាទ នរោត្ដម សីហនុ ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៨ ក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ។

បន្ទាប់ពីរៀបចំការការ​ហាត់សមល្ខោនខោលឡើងវិញ បន្ទាប់មកទ្រង់បានទៅ​ទស្សនាល្ខោន​ខោល របស់វត្តស្វាយអណ្ដែត ខេត្តកណ្ដាល ជាមួយនិងការសំដែង​ដើម្បីសុំទឹកភ្លៀងនៅក្នុងសហគមន៍ជារៀងរាល់ឆ្នាំ ការយាងទៅទស្សនា​របស់ទ្រង់បានចុះផ្សាយក្នុងទស្សនាវដ្ដី (កម្ពុជាសុរីយា) លើកដំបូង របស់លោក ទេពពិទូរ ឈឹម ក្រសេម ឬ ឧកញ៉ា ក្រសេមគន្ទៈបណ្ឌិត ចុះកាលបរិច្ឆេទ ចុះផ្សាយ ថ្ងៃទី៣ ខែមីនា ក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៨ ដែលមានចំណងជើងថា “ល្ខោនខោល វត្តស្វាយអណ្ដែត” ដែលលោក​បានបញ្ជាក់ក្នុងអត្ថបទចុះផ្សាយនោះថា ជាទម្រង់ល្ខោន ដែលសម្ដែង​បានតែចំពោះរឿង​ទេវៈកៈថា​ប៉ុណ្ណោះ ដូចជារឿង រាមកេរ្តិ៍ និង រឿងមួយ​ចំនួនទៀត ក្រោយមកគេបានក៏សាងរូបសំណាករង្វង់មូល ហនុមាន​កាច់​កយក្ស ក្នុងឆ្នាំ​ ១៩៥៤ ក្រោយទទួលបានឯករាជ្យពី​ប្រទេស​​បារាំង ។ប៉ុន្តែក្រោយមករូបសំណាកនោះបានប្ដូរជារូបសំណាករង្វង់​មូល សម្ដេចសង្ឃ​រាជ ជួន ណាត មកដល់បច្ចុប្បន្ន ។

ចំណែក មុខខ្មុក ជាមុខតួអង្គផ្សេងៗគ្នា ធ្វើដោយស្មាច់ក្រដាស ឬ ក្រណាត់ លាបខ្មុកម្រក្សណ៍ ពាក់សំរាប់រាំល្ខោនរបាំងមុខ ខ្មុកជាពុម្ព​មុខដែលធ្វើពី ម្រក្សណ៍លាយនិងកម្លោចស្លឹកចេក ឬអ្វីផ្សេងៗដែល​ប្រើសម្រាប់ចាក់ជាក្បាច់ ឬ លាបលនលើវត្ថុឱ្យ​រឹងមាំជាប់ជាពុម្ពបានល្អ មិនឱ្យវាជ្រាបទឹកផង និងងាយស្រួលក្នុងការបិទក្បាច់ គូរនិងផាត់ពណ៌​ផង។ ពាក្យខ្មុក នេះផងដែរត្រូវ​បានប្រទះ​នៅតាមសិលាចារឹកជាច្រើន ជាពិសេសសិលាចារឹក (គ.ស ៩៧៤)។ ល្ខោនខោលសម្ដែងក្នុង​រឿងទេវៈកៈថា មហាភារតៈ​យុទ្ធ, កូរសមុទ្រទឹកដោះ, រាមកេរ្តិ៍ ។

សូមជម្រាបថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាបានចូលជា​សមាជិកអង្គការ​យូណេ​ស្កូនៅថ្ងៃទី៣ កក្កដា១៩៥១ខណៈអង្គការនេះបង្កើត នៅថ្ងៃទី១៦ខែវិច្ឆិកាឆ្នាំ១៩៤៥។អង្គការយូណេស្កូគឺជាផ្នែកមួយរបស់​អង្គការ​សហប្រជាជាតិធ្វើការ​ផ្តោតសំខាន់ទៅលើការ​អប់រំ​វិទ្យាសាស្ត្រ ។អង្គការនេះមានបេសកកម្មពិសេសលើក កម្ពស់កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ​ក្នុង​ចំណោមប្រជាជាតិនានា តាមរយៈការអប់រំ វិទ្យាសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងទំនាក់ទំនង។

ចាប់តាំងពីកម្ពុជាបានចូលជាសមាជិករបស់អង្គការយូណេស្កូ កម្ពុជា​បានចុះបញ្ជីសម្បតិ្តបេតិកភណ្ឌរូបីចំនួន ៤,សម្បតិ្ត បេតិកភណ្ឌ​អរូបី ចំនួន ៦ និងបញ្ជី​ស្មារតី​ចង​ចាំ​នៃ​ពិភព​លោកចំនួន ៣ ដើម្បីថែរក្សា​នូវទម្រង់ដើមនៃវប្បធម៌ក៏ដូចជា មរតកឥតកាត់ថ្លៃដែល​បាន​បន្សល់ទុកដោយដូនតាខ្មែរ ព្រមទាំងជាការចងចាំនូវប្រវត្តិសាស្ត្រ​របស់កម្ពុជា។
១.បេតិកភណ្ឌរូបីនៃមនុស្សជាតិ៖

• តំបន់រមណីយដ្ឋាន​អង្គរ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​១៤ ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៩៩២ នៅ​ទី​ក្រុង​សាន់​តាហ្វេ សហរដ្ឋអាមេរិក​
• ប្រាសាទ​ព្រះវិហារ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​៧ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​២០០៨ នៅ​ទី​ក្រុង​កេបិក ប្រទេស​កាណាដា
• តំបន់ប្រាសាទ​សំបូរ​ព្រៃគុក​ ចុះ​បញ្ជីនាថ្ងៃ​ទី​៨ ខែ​កក្កដា​ ឆ្នាំ​២០១៧ នៅ​ទី​ក្រុង​ក្រាកូវ​ ប្រទេស​ប៉ូឡូញ​
• រមណីយដ្ឋានប្រាសាទកោះកេរ ចុះបញ្ជីនាថ្ងៃ១៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២៣ នៅទីក្រុងរីយ៉ាដ ប្រទេសអា​រ៉ាប៊ី​សាអូឌីត ។
  ២. បេតិ​កភណ្ឌ​វប្បធម៌​អរូបីនៃ​មនុស្ស​ជាតិ៖​
• របាំ​ព្រះ​រាជ​ទ្រព្យ​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​៧ ខែវិច្ឆិកា​ ឆ្នាំ​២០០៣ នៅ​ទី​ក្រុង​អ៊ីស្ដន់ប៊ូល​ ប្រទេស​តួកគី
  -​ ល្ខោន​ស្រមោល​ស្បែក​ធំ​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​២៥​ ខែវិច្ឆិកា​ ឆ្នាំ​២០០៥ នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស ប្រទេស​បារាំង​
• ល្បែង​ទាញ​ព្រ័ត្រ​ ចុះ​បញ្ជីនាថ្ងៃ​ទី​២​ ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​២០១៥​ នៅ​ទី​ក្រុង​វិនឌុក​ ប្រទេស​ណាមីប៊ី​
• ចាប៉ី​ដង​វែង​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​៣០​ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៦ នៅ​ទី​ក្រុង​អេតឌីស​អាបាបា​ ប្រទេស​អេត្យូពី​
• ល្ខោន​ខោលវត្តស្វាយអណ្តែត​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​២៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ​២០១៨​ នៅ​ទីក្រុង​ព័រល្វី នៃ​សាធារណរដ្ឋ​ម៉ូរីស​​
• គុន​ល្បុក្កតោ​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​​ទី​២៩ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​២០២២ នៅ​ទី​ក្រុង​រ៉ាបាត​ ព្រះ​រាជា​ណាចក្រម៉ារ៉ុក ។
  ៣. បញ្ជី​ស្មារតី​ចង​ចាំ​នៃ​ពិភព​លោក៖​
• បណ្ណាសារឧក្រិដ្ឋ​កម្ម​ ប្រល័យ​ពូជ​សាសន៍​ទួល​ស្លែង​ ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​៣១ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​២០០៩ នៅ​ទី​ក្រុង​ប្រ៊ីដថោន​ ប្រទេស​បាបា​ដូស
• ឯកសារ​សំឡេង​និទាន​រឿង​រាមកេរ្ដិ៍ ដោយ​តាគ្រុឌ ចុះ​បញ្ជីនាថ្ងៃ​ទី​១៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​២០១៤ នៅ​ខេត្ត​ខ្វាង​ចូវ​ ប្រទេស​ចិន
• រឿង​អ៉ីណាវ បុស្សិបា ចុះបញ្ជីនា​ថ្ងៃ​ទី​៣០​ ខែ​តុលា​ ឆ្នាំ​២០១៧ នៅ​ទី​ក្រុង​ប៉ារីស ប្រទេស​បារាំង៕
  ដោយ៖មុនី,វុទ្ធី រតនា