ប្រាសាទបន្ទាយប្រីមានទីតាំងនៅខាងជើងប្រាសាទព្រះខ័ន ចម្ងាយប្រហែល១៥០ម៉ែត្រ (រូបលេខ១)។ តាមទិដ្ឋភាពជាក់ស្តែង និងប្លង់របស់លោក ឡាហ្សង់ហ្គីយ៉េ ប្រាសាទនេះមានទំហំធំល្មម មានកំពែង២ជាន់ និងថែវខាងក្នុង១ជាន់។ កំពែងខាងក្រៅធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀម រីឯកំពែងខាងក្នុងធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀម និងក្លោងទ្វារទាំង២ (កើតលិច) ធ្វើពីថ្មភក់ពណ៌ប្រផេះ។ នៅចន្លោះកំពែងទាំង២នេះមានកស្សិណមួយ ជាប់អែបនិងកំពែងទី២។ នៅខាងក្នុងគឺជាថែវធ្វើពីថ្មភក់ មានក្លោងទ្វារសំខាន់៤រត់ត្រង់ផ្ចិតកណ្តាលរបស់ប្រាង្គកណ្តាល ច្រកចូលតូច៤ទៀតនៅតាមទិសរណបទាំង និងច្រកចូលតូចចន្លោះទ្វារធំនិងទ្វារតាមជ្រុងចំនួន៨ សរុបគឺមានចំនួន១៦។ នៅខាងក្នុងបង្អស់គឺជាប្រាង្គទោល នៅចំកណ្តាយ មានប្លង់ជាកាកបាទ មានច្រកចូលទាំង៤ទិស។ ប្រាសាទនេះ លោក ឡាហ្សង់ហ្គីយ៉េ បានអោយលេខបញ្ជី IK. 524។
ពុំមានសិលាចារឹកណាមួយបរិយាយអំពីឆ្នាំនៃការសាងសង់ប្រាសាទនេះទេ។ ប៉ុន្តែតាមរយៈរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ និងក្បាច់លម្អនានា បង្ហាញថាប្រាសាទនេះស្ថិតក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត ឬក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ (១១៨១គ.សដល់១២២០គ.ស)។ ទោះបីជាពុំមានសិលាចារឹកបង្ហាញពីកាលបរិច្ឆេទនៃការសាងសង់ តែគេឃើញមានសិលាចារិក១ផ្ទាំងខ្លីៗនៅលើស៊ុំទ្វារ បង្ហាញពីការឧទ្ទិសប្រាសាទនេះដល់បុគ្គលដែលគេឱ្យតម្លែជាទេពក្នុងប្រាសាទនេះ។ សិលាចារឹកនេះ លោកសឺដេស បានឱ្យលេខបញ្ជី K.526 ឋិតនៅលើស៊ុំទ្វារខាងលិច ទ្វារខាងជើង នៃបន្ទប់ជ្រុងអាគ្នេយ៍។ សិលាចារឹកនេះមាន៤បន្ទាត់ ដែល៣បន្ទាត់ខាងលើជាឈ្មោះទេពផ្សេងៗគ្នា និងបន្ទាត់ខាងក្រោមបង្ហាញថាទីរបស់បុគ្គលដែលស្ថាបនា។
(១) កម្រតេង ជគត ឝ្រីរាជឝីល្បីន្ទ្រេឝ្វរ (kaṃrateṅ jagat çrīrājaçilpindreçvara)
(២) កម្រតេងជគតឝ្រីចន្ទ្រេឝ្វរ (kaṃrateṅ jagat çrīcāndreçvara)
(៣) កម្រតេងជគតឝ្រីឝាន្តីឝ្វរី (kaṃrateṅ jagat çrīçantīçvarī)
(៤) តិវ្រះអំតេងរាជឝិល្បិស្ថាបនា (ti vraḥ aṃteṅ rājaçilpi sthāpanā)
បន្ទាត់ទី១ បង្ហាញពីឈ្មោះទេពម្នាក់ដែលកាលពីនៅមានជិវិតគឺជាព្រះរាជសិល្បករ។ បន្ទាត់ទី២ បង្ហាញពីឈ្មោះទេពម្នាក់ ប្រហែលជាឈ្មោះដើមរបស់សិល្បករនោះ ស្រីចន្ទ្រេស្វរៈ។ បន្ទាត់ទី៣ បង្ហាញពីឈ្មោះទេពស្ត្រីម្នាក់ អាចជាភរិយារបស់សិល្បករខាងលើ ស្រីសាន្តីស្វរី។ បន្ទាត់ទី៤ បញ្ជាក់ថា នៅក្នុងបន្ទប់ជ្រុងអាគ្នេយ៍នេះជាទីកន្លែងរបស់សិល្បកររបស់ស្តេច ដែលមានគោរម្យងារជា វ្រះអំតេង និងអាចមេជាងគ្របគ្រងការស្ថាបនាប្រាសាទនេះ។
លើសពីនេះ តាមការស្រាវជ្រាវថ្មីរបស់ខ្ញុំ មានសិលាចារឹក២ផ្ទាំងផ្សេងទៀត និយាយអំពីឈ្មោះទេពនៅក្នុងប្រាសាទនេះ ហើយពុំមានចុះបញ្ជី ឬបរិយាយក្នុងអត្ថបទរបស់លោកសឺដេសទេ។ ផ្ទាំងទី១ គឺឋិតនៅលើស៊ុំទា្វរខាងត្បូងរបស់ទ្វារចន្លោះក្លោងទ្វារខាងកើតនិងក្លោងទ្វារអាគ្នេយ៍។ ប៉ុន្តែផ្ទាំងសិលាចារឹកនេះបានសិករលប់ស្ទើអស់ទៅហើយ គឺមិនអាចផ្តាមបាន និងអានបានទេ។ សិលាចារឹកផ្ទាំងទី២ គឺឋិតនៅលើស៊ុំខាងកើតនៃទ្វារខាងជើងរបស់ប្រាង្គកណ្តាល។ សិលាចារឹកនេះជាផ្ទាំងសំខាន់ដែលបញ្ជាក់អំពីទេពដែលគេតម្កល់និងឧទ្ទិសដល់ប្រាង្គកណ្តាល ឬប្រាសាទនេះតែម្តង មាន២បន្ទាត់ ដែលខាងលើបង្ហាញពីឈ្មោះទេព និងខាងក្រោមបញ្ជាក់អំពីបដិមាក្នុងប្រាង្គកណ្តាលនេះ។
(១) កម្រតេងជគតឝ្រីន្ឬបេន្ទ្រេឝ្វរី (kaṃrateṅ jagat çrīnṛpendreçvarī)
(២) រូបកម្រតេងអញឝ្រីន្ឬបេន្ទ្រ(ទេវី?) (rūp kaṃrateṅ añ çrīnṛpendradevī)
ក្នុងបន្ទាត់ទី១បង្ហាញអំពីទេពស្ត្រីម្នាក់ឈ្មោះ ស្រីនរបេន្ទ្រេស្វរី ដែលជាទេពចម្បងនៅក្នុងប្រាង្គកណ្តាលនេះ។ បន្ទាត់ទីពីបង្ហាញថា នៅក្នុងបន្ទប់របស់ប្រាង្គកណ្តាលនេះមានតម្កល់បដិមាមួយអង្គតំណាងអោយទេពននេះ ហើយត្រូវបានគេប្រសិទ្ធិនាមថា ស្រីនរបេន្ទ្រទេវី ។ ក្រៅពីសិលាចារិកទាំង៣ផ្ទាំងនេះ ក្នុងអត្ថបទនេះ ខ្ញុំចង់លើកមកបង្ហាញបន្ថែមអំពីអក្សរលើថ្មដែលបានរកឃើញនៅលើថ្មមួយចំនួនដែលគេបានយកមកស្ថាបនាប្រាសាទនេះ។ តើអក្សរថ្មជាអ្វី?
តាមរយៈការស្វែងរក មានអក្សរ ឬសញ្ញាខ្លីនៅលើផ្ទៃមួយនៃដុំថ្មដែលគេមិនបានកាត់អោយស្មើ និងធ្វើអោយរលោង ដែលភាគច្រើនជាថ្មជញ្ជាំងខាងលើ ថ្មដំបូល និងថ្មកំពូល ផ្នែកខាងក្នុង។ ជាសរុប ខ្ញុំរកបានអក្សរនៅលើថ្មដែលអាចផ្តាម និងថតរូបបានចំនួន៥០។ លើសពីនេះ មានថ្មីមួយចំនួនទៀតក៏មានអក្សរដែរ តែស្ថិតនៅលើចុងខាងលើនៃកំពូល (ផ្នែកខាងក្នុង) ដែលមិនអាចធ្វើការផ្តាមយកស្នាមអក្សរបាន។ ដោយសារថ្មទាំងនេះមិនទាន់មានលេខបញ្ជី និងដើម្បីងាយស្រួលបង្ហាញពីទីតាំងក្នុងប្លង់ ខ្ញុំបានដាក់លេខឱ្យថ្មទាំងនោះ ពីលេខ BP1ដល់ BP50 (BP=Banteay Prei)។
តួអក្សរទាំងនេះត្រូវបានគេដាប់យ៉ាងជ្រៅ ហើយធំៗ មិនដូចផ្ទាំងសិលាចារឹក ដូចនេះហើយធ្វើឱ្យពិបាកក្នុងការផ្តាម និងយល់អំពីតួអក្សរអស់នេះបានទាំងស្រុងនោះទេ។ ភាគច្រើននៃតួអក្សរទាំងនេះគឺចង់បង្ហាញពីថ្ម (ឧថ្មោ ឬថ្មោ) អាចជាស្ថានាមរបស់ការដ្ឋានយកថ្ម ឬក៏សិប្បកម្មកាត់ថ្ម។ ដោយសារភាពមិនច្បាស់លាស់នេះ ខ្ញុំពិបាកក្នុងការអាន ឬកត់សម្គាល់តួអក្សរនីមួយៗថាជាព្យញ្ជនៈអ្វីអោយប្រាកដមួយរយភាគរយទេ។ នេះជាការបង្ហាញត្រួសៗជាបឋម មិនទាន់សម្រេចយកជាការណ៍ត្រឹមត្រូវទេ ពោលគឺត្រូវសិក្សា ពិនិត្យអោយបានម៉ត់ចត់បន្ថែមទៀត។ អត្ថបទនេះទុកជាព៌តមានសម្រាប់អ្នកសិក្សាសិលាចារឹកបុរាណ ធ្វើការស្រាវជ្រាវបន្ត។
——————————————-
Inscription and graffitis found at Banteay Prey temple
Banteay Prey temple is about 150m north of Preah Khan temple. According to La Jonquiere, the temple has inventory number IK.524. It is in middle size surrounding by two walls and an inner gallery. The outer wall is made of laterite and the inner wall is also made of laterite but it has two sandstone doors. There is a moat in between the walls, which is closer to the second wall. The gallery inside is made of sandstone and has four doors running in a line facing the central shrine. Also, there are other sixteen small entrances and an enclosed inner sanctum with a cross-shaped footprint.
There is no information of constructing date from the inscription, but the architectural elements and plan could be suggested to the reign of King Jayavarman VII, 1181-1220 CE, Bayon style. It has an inscription, K.526 of four lines, written on the door-jamb. The first 3 lines mentioned the name of the deities and 1 line at the bottom informed the place of the builder.
- Kaṃrateṅ Jagat çrīrājaçilpindreçvara (was a royal craftsman before death)
- Kaṃrateṅ Jagat çrīcāndreçvara (probably the name of the royal craftsman)
- Kaṃrateṅ Jagat çrīçantīçvarī (probably the wife of the craftsman)
- Ti vraḥ aṃteṅ rājaçilpi sthāpanā (showing the place for the craftsman who was under the title Vrah Aṃteṅ. He might be the builder of this temple.
According to recent research by the author, two other inscriptions mentioned the name of the deities in this temple but did not under the inventory list. One of them was written on the southern door-jamb between eastern and southeastern entrances. However, it is in a bad state of conservation. Another one was written on the eastern door-jamb of the inner sanctum’s north entrance. It mentioned the name and the statue of the deity in the sanctum.
- Kaṃrateṅ Jagat çrīnṛpendreçvarī (The name of the deity)
- Rūp kaṃrateṅ añ çrīnṛpendradevī (The statue of the deity)
Furthermore, a great number of graffiti found on the wall, roof, outside, and inside of capping stone. The graffitis were deeply carved and big. Significantly, most of them are hard to understand due to erosion and unclear alphabets. Therefore, this information is essential for further study, especially epigraphy.
អត្ថបទដើម៖ លោក សុខ កែវ សុវណ្ណារ៉ា
