នៅក្នុងអត្ថបទភាគ១ បានបង្ហាញអំពីពាក្យហៅញាតិជា ជីដូនជីតា និងឪពុកម្ដាយ តាមរយៈសិលាចារឹករួចមកហើ។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ យើងនឹងបង្ហាញពាក្យបុរាណទាំងនោះជាបន្ដទៅទៀត។
បង៖ នៅសម័យកណ្ដាល យើងប្រទះឃើញសំណេរពាក្យនេះសរសេរច្រើនរបៀបជា បោង បៅង និង បង។ នៅសម័យមុនអង្គរ និងអង្គរ យើងពុំប្រទះឃើញពាក្យនេះទេ ប្រទះឃើញតែពាក្យ ច្បោង៑ និង ឆ្បោង៑ ដែលមានន័យថា ច្បង កូនបង។ ថ្វីដ្បិតតែយើង ពុំប្រទះពាក្យ បង នៅសម័យមុនអង្គរនិងអង្គរ តាមរយៈសិលាចារឹកក្ដី ក៏យើងអាចធ្វើបុនស្ថាបនកម្ម (Reconstruction) ឬកសាងពាក្យនោះឡើងវិញតាមរយៈពាក្យកម្លាយ ច្បោង៑ និង ឆ្បោង៑ ដែលក្លាយមកពីឫស *បោង៑។ ដូច្នេះពាក្យ បង កាលពីសម័យមុនអង្គរ និងអង្គរមានសំណេរជា *បោង៑ ដែលបន្ដប្រើនៅសម័យកណ្ដាលជា បោង។ យើងសូមជូនឃ្លាឧទាហរណ៍ ដែលដកស្រង់ពីសិលាចារឹកវត្តសសរមួយរយ ខេត្តក្រចេះដូចខាងក្រោម៖
«កន្ហេង៑កម្រតេង៑អញ៑តច្បោង៑ ក្វន៑កន្ហេង៑កម្រតេង៑អញ៑ឝ្រីជយេន្ទ្ររភា ចៅកន្ហេង៑អញ៑ឝ្រីន្ឫបេន្ទ្រទេវី ចៅទ្វោត៑វ្រះកម្រតេង៑អញ៑ឝ្រិន្ទ្រលោក» (K.១២៤៖ បន្ទាត់ទី៣-៦)។
ឃ្លាខាងលើនេះអាចប្រែសម្រួលបានថា «កន្ហេងគម្ដែងអញ(ជាកូន)ច្បង កូនរបស់កន្ហេងគម្ដែងអញស្រីជយេន្ទ្ររភា ចៅរបស់កន្ហេងអញស្រីន្រឹបេន្ទ្រទេវី ចៅទួតរបស់ព្រះគម្ដែងអញស្រិន្ទ្រលោក។
ប្អូន៖ ពាក្យនេះនៅសម័យមុនអង្គរ មានសំណេរជា ប្ឱន៑ និងនៅសម័យអង្គរ មានសំណេរជា ផ្ឱន៑ ផឱន៑ ផ្អ្វន៑ និង ផអ្វន៑ ដែលពាក្យទាំងនេះជាពាក្យកម្លាយមកពីឫស ឱន៑ និង អ្វន៑ មានន័យថា អូន។ ខាងក្រោមនេះជាឧទាហរណ៍ដកស្រង់ពីសិលាចារឹកអ្នកតាចារឹក K.១៨១ ដែលបង្ហាញពីមន្ត្រីម្នាក់មានងារនិងឈ្មោះថា វាបស្រី ជាប្អូនរបស់អភិបាលក្រុងដែលបានប្រើឱ្យទៅច្រូតស្រូវគេ ត្រូវទទួលទោសវាយខ្នង១០២រំពាត់។
«វាប៑ឝ្រី តផ្អ្វន៑ម្រតាញ៑កុរុង៑ តតិប្រេច្រ្វត្តស្រុ តគិតិត្រានិណ៌្នយប្ឫឞ្ឋតាទន១០០-២» មានន័យថា វាបស្រីជាប្អូនម្រតាញកុរុងដែលប្រើច្រូតស្រូវ (សភា)ជម្រះក្ដីដោយវាយខ្នង១០២រំពាត់។
រៀម៖ នៅក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ ពន្យល់ថាពាក្យនេះជារាជសព្ទ ឬពាក្យប្រើជាមួយព្រះរាជានិងព្រះរាជវង្សានុវង្ស ដូចជា ព្រះរៀម សម្ដេចព្រះរៀម។ នៅក្នុងស្រទាប់មនុស្សទូទៅ ប្រើពាក្យនេះភ្ជាប់ជាមួយពាក្យ ច្បង ជា រៀមច្បង។ នៅសម័យមុនអង្គរ យើងមិនប្រទះឃើញពាក្យនេះទេ។ នៅសម័យអង្គរ ពាក្យនេះមានសំណេរច្រើនរបៀបដូចជា អ្រិំ អ្រ្យាំ និង អ្រ្យាម៑។ ចំណែកឯនៅសម័យកណ្ដាលសរសេរជា រៀម ដូចពេលបច្ចុប្បន្នដែរ។ ពាក្យនេះនាសម័យបុរាណមានប្រើដូចជា អ្រ្យាំច្បោង៑ = រៀមច្បង, អ្រ្យាំសហោទរ = បងបង្កើត/បងរួមផ្ទៃតែមួយ, វ្រះអ្រ្យាំ = ព្រះរៀម។ ខាងក្រោមនេះជាឃ្លាឧទាហរណ៍៖
«វ្រះកម្រតេង៑អញ៑ឝ្រីកណ្ឋបណ្ឌិតអ្រ្យាំសហោទរវ្រះកម្រតេង៑អញ៑ឝ្រីកវីឝ្វរបណ្ឌិត» (K.៩១ខ៖ បន្ទាត់ទី២២-២៣) អាចប្រែសម្រួលបានថា «ព្រះគម្ដែងអញស្រីកណ្ឋបណ្ឌិតជាបងបង្កើតព្រះគម្ដែងអញស្រីកវីសូរបណ្ឌិត»។
កូន៖ នៅសម័យមុនអង្គរ ពាក្យនេះមានសំណេរជា កោន៑ កោន្ន កុន៑ និង ក្វន៑។ លុះមកដល់សម័យអង្គរ កាន់តែមានសំណេរសម្បូរបែបដូចជា ក្វន៑ ក្វន ក្វន្ន ក្វណ៑ ក្វណ្ន ក្វាន៑ និង ក្វេន៑។ នៅសម័យកណ្ដាលមានសំណេរ កូន កូន្ន និង កូណ។ ខាងក្រោមនេះជាឃា្លឧទាហរណ៍ស្រង់ពីសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរនិងអង្គរ៖
«អ្មេបន្លេ១ កុក្ទោស៑១ អ្មេទ្រោង៑១ កោន៑កុ២ កុស្រី១ កោន៑កុ កុចាហ្វ១ កុយេសាយ៑១ កោន៑កុ៣ កុយេមាយ៑១ កោន៑កុ១ កុយោង៑កន៑១ កោន៑កុ កុយងាហ្វ១ កុយមា១ កោន៑កុ២ កុយឥង៑១ កោន៑កុ២ កុម៌្មេង៑១ កោន៑កុ២» (K.៤៥១ត្បូង៖ បន្ទាត់៧-១០) ដែលមានន័យថា «មេបន្លែ១ កុ ក្ទោស១ មេទ្រោង១និងកូន២ កុស្រី១(និង)កូន កុចាហ្វ១ កុយេសាយ១និងកូន៣ កុយេមាយ១និងកូន១ កុយោងកន១និងកូន កុយងាហ្វ១ កុយមា១និងកូន២ កុយឥង១និងកូន២ កុរម្មេង១និងកូន២»។
«មាន៑ក្វាន៑ម្វាយ៑ជ្មះតេង៑ក្ឫឞ្ណ» (K.៦១ខ៖ បន្ទាត់៤) មានន័យថា «មានកូនមួយឈ្មោះតេងក្រឹស្ណា»។
ចៅ៖ នៅសម័យមុនអង្គរ ពាក្យនេះមានសំណេរដូចបច្ចុប្បន្នដែរ។ ពាក្យនេះក៏ឃើញមាននៅក្នុងសិលាចារឹកមនបុរាណជា Cow និងពាក្យមនទំនើបជា Cao។ ពាក្យនេះក៏មាននៅក្នុងក្រុមភាសាមន-ខ្មែរដទៃទៀតផងដែរ។ ដូច្នេះពាក្យ ចៅ គឺជាពាក្យរបស់ក្រុមភាសាមន-ខ្មែរ។ នៅសម័យអង្គរ ពាក្យនេះមានសំណេរជា ចៅ ចៅវ៑ និង ចោ។ លុះមកដល់សម័យកណ្ដាល ពាក្យនេះមានសំណេរជា ចៅ ចៅវ ច្ចៅ ចោវ ចោ ច្ចោ និង ច្ចោវ។ ពាក្យ ចៅ នេះក៏ប្រើនៅក្នុងន័យម្យ៉ាងទៀតថា ម្ចាស់ ផងដែរ ដូចជាពាក្យ ព្រះចៅ គឺព្រះរាជា ជាដើម។ នៅទីនេះ យើងពុំលើកយកពាក្យនេះមកពិភាក្សាឡើយ ដ្បិតពុំទាក់ទងនឹងប្រធានបទ។
តាមរយៈពាក្យ ដែលបានលើកបង្ហាញកន្លងមកនេះ យើងសង្កេតឃើញថាពាក្យនៅសម័យកណ្ដាល មានសំណេរច្រើនរបៀប ច្រើបបែបជាងសម័យមុនអង្គរនិងសម័យអង្គរ។ ចំពោះសំណេរច្រើនរបៀបនៅសម័យកណ្ដាល ក៏មានមតិរបស់អ្នកសិក្សាអក្សរសាស្ត្រនិងភាសាសម័យកណ្ដាលមួយចំនួន ចាត់ទុកថាជាការធ្លាក់ចុះនៃអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ ដ្បិតសំណេរគ្មានក្បួនខ្នាតច្បាស់លាស់ ឬមានអនាធិបតេយ្យ សរសេរតាមតំបន់ប្លែកៗគ្នា។ ជាពិសេសសំណេរនៅលើសាស្ត្រាស្លឹករឹត ក៏កាន់តែប្លែក ចម្រុះ និងច្រើនបែបជាងនៅលើសិលាចារឹកទៅទៀត។ នេះជាការមើលឃើញពីផ្នែកម្ខាង។ ប្រសិនបើយើងក្រឡេកមើលនិងពិចារណាលើទិដ្ឋភាពម្ខាងទៀត នោះយើងនឹងអាចឃើញអ្វីផ្សេងមួយបែបទៀត។
នៅសម័យអង្គរ យើងសង្កេតឃើញថាសិលាចារឹកភាគច្រើនចារឡើង តាមព្រះរាជបញ្ជារបស់ព្រះមហាក្សត្រដែលបានត្រាស់បង្គាប់ ឬចារឡើងដោយទូលសុំទៅព្រះរាជា។ ចំណែកឯក្រុមចារទៀតនោះ ក៏មានក្រុមជាងដែលទទួលបន្ទុកចេញទៅធ្វើនិងចារសិលាចារឹកនោះផងដែរ។ ករណីផ្សេងទៀត ក៏ឃើញមានក្រុមជាងមូលដ្ឋានដែលទទួលភារៈចារសិលាចារឹកនោះផងដែរ។ ទោះបីជាមានក្រុមជាងចារផ្សេងគ្នា ប៉ុន្ដែក្រុមទាំងនោះស្ថិតនៅក្រោមអំណាចកណ្ដាលរួមគ្នាតែមួយ ដែលជាហេតុនាំឱ្យមានសំណេរឯកភាពគ្នាច្រើន។ ចំណែកសម័យកណ្ដាលវិញ យើងឃើញថាអំណាចកណ្ដាល មានភាពមិននឹងនរ ឯការចារសិលាចារឹកវិញ ក៏មិនស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់មន្ត្រីរាជវាំងនិងព្រះរាជាទៀតដែរ។ មន្ត្រីតូចធំ ព្រះសង្ឃគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ អ្នកមានឋានៈក្នុងសង្គម ក្រុមអ្នកធ្វើធម្មយាត្រា អ្នកមកធ្វើបុណ្យនៅតាមបុរាណស្ថាននានា សុទ្ធតែអាចចារសិលាចារឹកបាន។ ម្យ៉ាងទៀត ទោះបីជាសំណេរទាំងនោះខុសប្លែកគ្នាក៏ដោយចុះ ក៏សំណេរទាំងនោះអាចជាកម្មវត្ថុនៃការសិក្សារកមូលដ្ឋាននៃសំណេរខ្មែរ ក្នុងទស្សនៈរបស់មនុស្សខ្មែរសម័យកណ្ដាលផងដែរ។ ជាពិសេស គំនិតជាមូលដ្ឋាននៅក្នុងការបង្កើតសញ្ញានិងកត់ត្រាសូរដែលកើតឡើងថ្មី នាសម័យនោះផងដែរ៕
អត្ថបទដើម៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
