ប្រាសាទដើមចន្ទន៍នៅសំបូរព្រៃគុក

ប្រាសាទដើមចន្ទន៍ ជាក្រុមប្រាសាទមួយដែលស្ថិតនៅក្នុងក្រុមប្រាសាទសំបូរ ឬក្រុម​ខាងជើង នៃតំបន់ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក ចុះបញ្ជីលេខ N15, N16-1, N16-2។ ប្រាសាទនេះ ស្ថិតនៅទិសខាងកើតប្រាសាទគុក​វិហារ (N17) និងស្ថិតនៅទិសឦសានតួប៉មកណ្តាល (N1)។ ឈ្មោះ “ដើមចន្ទន៍” នេះ គឺជាឈ្មោះថ្មីដែលអ្នកស្រុកហៅ ព្រោះប្រាសាទនេះសព្វថ្ងៃនៅក្បែរដើមចន្ទន៍។ ចំណែកឯឈ្មោះដើមរបស់ប្រាសាទវិញ យើងមិនដឹងមានឈ្មោះអ្វីឱ្យប្រាកដឡើយ ព្រោះអត្ថបទ​សិលាចារឹកចំនួនមួយក្នុងចំណោមពីរផ្ទាំងដែលរកឃើញនៅទីនេះ បានរលុបអក្សរត្រង់ព្រះនាម​របស់សិវលិង្គ ឬឈ្មោះរបស់ប្រាសាទ។

ប្រាសាទដើមចន្ទន៍ កសាងឡើងអំពីឥដ្ឋ មានតួប៉មបីរត់ជួរគ្នាពីអ័ក្សជើងទៅត្បូងបែរមុខទៅទិសខាងកើត និងមានកំពែងឥដ្ឋហ៊ុមព័ទ្ធជុំវិញ។ តួប៉មកណ្តាល នៅមានរូបរាងល្អប្រសើរច្រើន និងតួប៉មពីរទៀតនៅសងខាង គឺទើបតែមានការធ្វើកំណាយនិងជួសជុលឡើងវិញដោយ​ក្រុមការងារអគ្គនាយកដ្ឋានអាជ្ញាធរជាតិសំបូរព្រៃគុកកាលពីឆ្នាំ២០២០ ហើយចំណែកឯកំពែង​របស់ប្រាសាទដែលស្ថិតនៅទួលក្បែរដើមចន្ទន៍ធ្លាប់មានការកំណាយម្តងកាលពីឆ្នាំ២០១៣ ក្នុង​គម្រោ​ងអភិរក្សប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក ដឹកនាំដោយលោក ឈុំ ម៉េងហុង។

តួប៉មកណ្តាល មានរាងបួនជ្រុងទ្រវែង ដែលខាងក្នុងមាននៅសល់បំណែកជើងទម្រថ្មភក់រាងបួនជ្រុងចំនួនមួយ តាមជញ្ជាំងមានរៀបជាថ្មភក់រាងដូចកំណាត់ឈើសម្រាប់ភ្ជាប់ធ្វើពិតាន និងផ្នែកខាងកើតគេតម្រៀបឥដ្ឋជារាងសាជីជ្រុងដើម្បីសម្រាលទម្ងន់ឥដ្ឋនៅខាងលើ។ តួប៉មនេះ​ មានទ្វារចូលពីទិសខាងកើត និងមានទ្វារបញ្ឆោតនៅទិសបីផ្សេងទៀត។ ទ្វារបញ្ឆោតនីមួយៗ សិល្បករឆ្លាក់ចេញជាសសរ​ពេជ្ររាងមូល ផ្តែរទ្វារ និងក្បាច់ផ្សេងទៀតនៅលើទ្វារបញ្ឆោតដែលសុទ្ធសឹងធ្វើឡើងអំពីឥដ្ឋ ដែលជាលក្ខណៈពិសេសមួយដែលយើងមិនសូវឃើញមានច្រើនឡើយ នៅសម័យមុនអង្គរ ព្រោះភាគច្រើនគេតែងធ្វើផ្តែរទ្វារអំពីថ្មភក់។ ហោជាង និងផ្តែរទ្វារនៅតាមទ្វារ​បញ្ឆោតរបស់តួប៉មនេះ នៅមានរូបរាងល្អណាស់ ដែលក្នុងហោជាងនីមួយៗច្រើនលម្អជាក្បាច់គូឌុមានព្រះសិរទេពនៅខាងក្នុង។

ចំណែកចម្លាក់វិមានអណ្តែតនៅតាមជញ្ជាំងវិញ មានលក្ខណៈពិសេសៗជាងប្រាសាទផ្សេងៗទៀតច្រើនយ៉ាង។ ជាក់ស្តែង ចម្លាក់វិមានអណ្តែតនៅមុខខាងត្បូងផ្នែកខាងកើត យើងឃើញចម្លាក់នៅផ្នែកកណ្តាលមានរូបទ្វារបាលពីរពាក់មួករាងទ្រវែងស្តួចចុង និងមានរំយោលធ្លាក់មកចំហៀង ដែលលោក ហេង ពិភាល់ យល់ថា គឺជាសិល្បៈដែលចេញពីប្រទេសពែរ្សបុរាណ (អាស៊ីកណ្តាល) ហើយអាចហូរចូលមកខ្មែរតាមរយៈអារ្យធម៌​ឥណ្ឌា។ ចម្លាក់វិមានអណ្តែតមួយទៀតនៅមុខខាងលិចផ្នែកខាងជើងវិញ នៅផ្នែក​កណ្តាលក្នុងសសរផ្អោបមានចម្លាក់មួយអង្គុយ ដាក់ជង្គង់ឡើងលើដៃកាន់ដំបង ដែលលោក ចិន្ត ច័ន្ទរតនា យល់ថាជារូបភាពមួយរបស់ឥសីក្នុងលទ្ធិព្រាហ្មញ្ញសាសនា។ ជាងនេះទៅទៀត នៅផ្នែកខាងលើ តាមជ្រុងនីមួយៗមានលម្អជារូបគ្រុឌ អមដោយរូបសត្វហង្សនៅតម្រៀបគ្នា ក្នុងរូបភាពតំណាងឱ្យអំពីសត្វពិសិដ្ឋទ្រសំណង់ព្រះអាទិទេព។ ក្រៅពីចម្លាក់ទាំងអម្បាលម៉ាន នៅតួប៉មកណ្តាលនេះ គេធ្លាប់រកឃើញផ្តែរទ្វារមួយស្ថិតនៅក្នុងសិល្បៈរចនាបថសំបូរព្រៃគុកដែលមានប្រវែងបណ្តោយ ១១៩ស.ម., ទទឹង ២៥,៥ស.ម. កម្ពស់ ៤៦ស.ម ដែលនៅចំកណ្តាលមានឆ្លាក់រូបព្រះឥន្រ្ទ (អាទិទេពនៃភ្លៀង ផ្គរ រន្ទះ ជាស្តេចនៅស្ថានសួគ៌ និងជាលោកបាលនៅទិសខាងកើត) គង់នៅលើសត្វដំរីព្ធវ៌ត និងអមសងខាងដោយទេពមរុត (កងទ័ពខ្យល់របស់ព្រះឥន្រ្ទ) គង់នៅលើសត្វសេះ។

ចំណែក តួប៉មនៅសងខាងវិញ មានរាងបួនជ្រុងស្មើ និងទំហំតូចជាងតួប៉មកណ្តាល ដែលហាក់ដូចជាមានតួនាទីជាសំណង់រណប។ ប្រការគួរកត់សម្គាល់ ក្នុងពេលធ្វើកំណាយដោយក្រុម​ការងារអគ្គនាយកដ្ឋានអាជ្ញាធរជាតិសំបូរព្រៃគុក កាលពីឆ្នាំ២០២០ គេបានរកឃើញថ្មភក់មួយស្រទាប់ដែលមានរាងមូល នៅខាងក្នុងតួប៉មខាងត្បូង។ ក្នុងន័យនេះ តួប៉មខាងជើងអាចទំនងជា​តួប៉មដែលតម្កល់ព្រះព្រហ្ម ព្រោះជាទូទៅជើងទម្រព្រះព្រហ្មច្រើនតែមានរាងមូល ហើយបើជាសំណង់បីដូច្នេះច្រើនតែនៅទិសខាងត្បូងដូច្នេះដែរ ឧទាហរណ៍ ករណីប្រាសាទភ្នំក្រោម និងភ្នំបូក ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ (គ.ស.៨៨៩-៩១០)។ ជាងនេះទៅទៀត សូម្បីតែនៅប្រាសាទស្រង់ព្រះ (តួប៉ម N22) ជាប្រាសាទតម្កល់ព្រះព្រហ្មដែលស្ថិតនៅទិសអាគ្នេយ៍តួប៉ម​ប្រាសាទសំខាន់ N1 ក៏គេរកឃើញថ្មមួយស្រទាប់ខាងលើមានរាងមូលដូច្នេះដែរ។ ដូច្នេះ ប្រសិន​បើតួប៉មខាងត្បូងនេះពិតជាសំណង់តម្កល់ព្រះព្រហ្មមែន ទំនងជាតួប៉មកណ្តាលអាចតម្កល់សិវលិង្គ (តំណាងព្រះឥសូរ) និងតួប៉មខាងជើងអាចតម្កល់ព្រះវិស្ណុ ពោល គឺជារូបភាពមួយដែលគេ​តែងហៅថា “ត្រីមូត៌ិ” មានន័យថាការបង្ហាញទេពបី (ព្រះព្រហ្ម ព្រះឥសូរ ព្រះវិស្ណុ) ដូចយើងធ្លាប់​ឃើញមាននៅប្រាសាទភ្នំក្រោម និងភ្នំបូក ក្នុងស.វ.ទី៩ ដែរ។

ដូចពោលពីខាងលើមកស្រាប់ ប្រាសាទដើមចន្ទន៍គេធ្លាប់រកឃើញសិលាចារឹកចំនួនពីរផ្ទាំងដែលចុះបញ្ជីលេខ K.148 (ចារឹកនៅស.វ.ទី១០) និងK.438 (ចារឹកនៅស.វ.ទី៧)។ សិលាចារឹក K.438 ចារឹកស.វ.ទី៧ ហើយសព្វថ្ងៃរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរជាតិភ្នំពេញ ចារឹកជាភាសាសំស្រ្កឹតចំនួន១០បន្ទាត់ និងចារឹកជាភាសាខ្មែរចំនួន ១១បន្ទាត់ ដែលទំនងចារឹកឡើងក្នុង​រជ្ជកាលព្រះបាទឦសានវរ្ម័នទី១ (គ.ស.៦១៦-៦៣៧)។ ផ្នែកភាសាសំស្រ្កឹតខាងលើមានរលុបតួអក្សរច្រើន នាំឱ្យអ្នកស្រាវជ្រាវពិបា​កក្នុងការប្រែអត្ថន័យ រីឯផ្នែកភាសាខ្មែរបុរាណមានភាពល្អប្រសើរច្រើន។ តួអក្សរផ្នែកភាសាសំស្រ្កឹតដែលនៅសល់រៀបរាប់អំពីព្រាហ្មណ៍ម្នាក់មកពីទីក្រុងទក្សិណាបថ  នៃប្រទេសឥណ្ឌា មាននាមថា “ទុគ៌្គស្វាមិ” ហើយព្រាហ្មណ៍នេះបានរៀបអភិសេកជាមួយបុត្រីរបស់ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នទី១។ នៅបន្ទាត់ទី៨ រៀបរាប់អំពីការកសាងសិវលិង្គ ប៉ុន្តែមិនដឹងព្រះនាមអ្វីឡើយ ដោយសារអក្សររលុបបាត់ទៅហើយ។ ចំណែកផ្នែកខាងក្រោមដែលចារឹកជាភាសាខ្មែររៀបរាប់អំពីព្រាហ្មណ៍ទុគ៌្គស្វាមិ ដែលស្តេចប្រទានងារជា “ម្រតាញ” (មន្រ្តីជាន់ខ្ពស់ក្នុងរាជការ) បានធ្វើអំណោយដល់អាទិទេពនៅស្រុកមួយ (រលុបអក្សរមិនស្គាល់ថាឈ្មោះស្រុកអ្វី) និងអំណោយរបស់មន្រ្តីម្នាក់ទៀតឈ្មោះ “ម្រតាញចោះកំភោ” ថ្វាយដល់ស្រុកតន្មេញាល​ដងកំពង់ចំបក់ ដែលមានឈ្មោះថា “សាលត្នះ”។ អំណោយម្រតាញទុគ៌្គស្វាមិមានដូចជា គោ ក្របី​ ស្រែ ចំការ ថ្វាយចំពោះអាទិទេពព្រះនាម “កម្រតេងអញស្រីប្រហសិតេស្វរ” (Kamrateṅ aň Śrĭprahasiteśvara) (អាទិទេពធំជាងគេនៅក្រុមប្រាសាទយាយព័ន្ធឬក្រុមខាងត្បូង)។ ចំណែកបន្ទាត់ចុងក្រោយ គេរៀបរាប់ថា ម្រតាញទុគ៌្គស្វាមិ ជាប្រធានក្រុមចាត់ចែងពិធីសាសនានៅសាលត្នះ នាក្រុងឦសានបុរ។

សិលាចារឹកមួយទៀត ចុះបញ្ជីលេខ K.148 ចារឹកនៅលើមេទ្វារខាងកើតផ្នែកខាងត្បូងនៃតួប៉មកណ្តាលប្រាសាទដើមចន្ទន៍ (រក្សាទុកនៅទីតាំងដើម) ចារឹកជាភាសាសំស្រ្កឹតមានចំនួន ២៨បន្ទាត់ (១៤ គាថា) ចារឹកឡើងនៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទរាជេន្រ្ទវរ្ម័ន (គ.ស.៩៤៤-៩៦៧) ស.វ.ទី១០។ សិលាចារឹកនេះរលុបអក្សរជាច្រើនកន្លែង ធ្វើឱ្យអ្នកស្រាវជ្រាវពិបាកក្នុងការប្រែអត្ថន័យដូចសិលាចារឹកខាងលើដែរ។ តួអក្សរដែលនៅសល់អាចឱ្យគេដឹងថា សិលាចារឹកនេះរៀបរាប់អំពីការគោរពព្រះអាទិទេពជាច្រើនមាន ព្រះឥសូរ (សម្ភុ) ព្រះវិស្ណុ (វាសុទេវាយ) ព្រះព្រហ្ម។ បន្ទាប់មកទៀត គេបានរៀបរាប់អំពីមន្រ្តីជាន់ខ្ពស់របស់ព្រះរាជាម្នាក់មាននាមថា “មង្គលាចាយ៌្យ” បានសាងអាស្រមចំនួនមួយឈ្មោះថា “មង្គលអាស្រម” និងរៀបរាប់អំពីអាស្រមមួយទៀតឈ្មោះថា “រុទ្រ​អាស្រម” (អាស្រមព្រះឥសូរ)។ ព្រមទាំងរៀបរាប់អំពីការស្ថាបនារូបព្រះវិស្ណុក្នុងព្រះនាមថា “ឧទ្ធរ” និងករកសាងសិវលិង្គមួយឈ្មោះថា “ស្រីគម្ភីរេស្វរ” (Śrĭgambhĭreśvara) ដែលជាអាទិទេពដ៏សំខាន់នៅក្នុងក្រុមប្រាសាទសំបូរតែម្តង។

តាមអត្ថន័យសិលាចារឹក K.148 ដែលចារឹកឡើងនៅស.វ.ទី១០ នេះ នាំឱ្យយើងកាន់តែជឿថា តួប៉មខាងត្បូងទំនងជាតម្កល់ព្រះព្រហ្មមែន ហើយតួប៉មកណ្តាលជាព្រះឥសូរ (សម្ភុ) និងតួប៉មខាងជើងជាព្រះវិស្ណុ (វាសុទេវាយ) ព្រោះសេចក្តីនៃសិលាចារឹកបន្ទាប់ដំបូងៗបានរៀបរាប់អំពី​ការគោរពមកអាទិទេពទាំងបីនេះ (ត្រីមូត៌ិ)។ ជាងនេះទៅទៀត យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា តួប៉ម​កណ្តាលប្រាសាទដើមចន្ទន៍ ទំនងសាងឡើងនៅក្នុងស.វ.ទី៧ (រជ្ជកាលព្រះបាទឦសានវរ្ម័នទី១) ប៉ុន្តែនៅស.វ.ទី១០ គេបានមកចារសិលាចារឹកនៅលើមេទ្វាររបស់ប្រាសាទក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ​រាជេន្រ្ទវរ្ម័ន ហើយតួប៉មរណបដែលនៅសងខាងទំនងសាងឡើងនៅស.វ.ទី១០ (រជ្ជកាលព្រះបាទ​រាជេន្រ្ទវរ្ម័ន)។ ករណីនេះ វាដូចគ្នានឹងតួប៉មរណបទាំងបួនដែលនៅជុំវិញតួប៉មកណ្តាល N1 ពោល គឺតួប៉ម N2, N3, N4, N5 ដែលសុទ្ធសឹងជាសំណង់នៅស.វ.ទី១០ ដូចគ្នាដែរ។ ជាទូទៅសំណង់រណបនៅប្រាសាទដើមចន្ទន៍ និងនៅជុំវិញតួប៉មសំខាន់ N1 មានទំហំតូចៗប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ហើយម្យ៉ាងវិញទៀត សូម្បីតែឥដ្ឋដែលគេយកមកប្រើប្រាស់ក៏មានលក្ខណៈតូចជាងនិងខុសពីឥដ្ឋដែលប្រើប្រាស់នៅស.វ.ទី៧ ដែរ។ លើសពីនេះទៀត នៅតួប៉ម N4 គេធ្លាប់រកឃើញផ្តែរទ្វារមួយដែលយកផ្តែរស.វ.ទី៧មកកាត់តម្រឹមឱ្យខ្លីប្រើប្រាស់ម្តងទៀតនៅស.វ.ទី១០។

ជារួមមក ប្រាសាទដើមចន្ទន៍ ទំនងជាសំណង់ដែលសាងឡើងដំបូងចំនួនមួយតួប៉ម (តួប៉មកណ្តាល) នៅស.វ.ទី៧ និងសង់បន្ថែមក្រោយចំនួនពីរតួប៉មទៀត (តួប៉មរណបសងខាង) ដើម្បីតម្កល់ព្រះអាទិទេពសំខាន់ៗចំនួនបីអង្គនៃលទ្ធិព្រហ្មញ្ញសាសនា គឺព្រះព្រហ្ម ព្រះឥសូរ និងព្រះវិស្ណុ។ សំណង់ចំនួនបីក្នុងទម្រង់ជាត្រីមូត៌ិទន្ទឹមគ្នារបៀបនេះនៅស.វ.ទី៧ គេមិននិយមឡើយ ដូចករណីប្រាសាទដើមចន្ទន៍នេះស្រាប់ គឺគេទើបនឹងបន្ថែមនៅស.វ.ទី១០ ប៉ុណ្ណោះ៕

———————————

Prasat Derm Chan in Sambo Prei Kuk

Prasat Derm Chan belongs to the Sambo group or North group, N.15, N.16-1, N.16-2. This temple locates in the east of Prasat Kuk Vihear, N.17, and northeast of central tower, N.1. People named the temple Derm Chan due to there is a Chan tree nearby. The original name of the temple is unknown.

Prasat Derm Chan is a three-brick shrine surrounded by a wall. The central shrine remains in good condition compared to the others. The shrines were restored in 2020 and excavation has been conducted nearby the wall in 2013.

The central shrine is in a rectangular plan and has a square shape pedestal inside. The shrine faces east and has three false doors. Every false door has small columns. The lintel and other decorations are made of brick. It is a rare decoration in the pre-Angkorian period. The lintels have beautiful motifs especially the Kudu of deity head. Furthermore, the flying Vimanas are different from others. For instance, the flying Vimanas in the south have figures of the male guardian who wear a long-pointed head that has a garland of flowers falling to the side. Referring to this point, Heng Piphal suggested it as ancient Persian art (Central Aisa) which came to Cambodia with India. Other flying Vimanas are in the north. The middle part of the column has a kneeling figure who holds a stick. Chin Chan Rattana suggested it as a figure of a Hindu hermit. On the top and along with the corners, there are figures of Garuda. This Garuda is surrounded by the swans. Besides, there is a lintel of Sambo Prei Kuk style which has 119cm in length, 25.5 cm in width, and 46 cm in height. This lintel has a figure of Indra in the centre.

The two shrines were built in a square plan. The north shrine might be installed the statue of Vishnu and the south shrine might be installed the statue of Brahma. It is because the south shrine remains a rounded pedestal which is usually the pedestal of Brahma. Accordingly, the three-shrine is Trimurti. The statue of Shiva might be installed in the middle.

Prasat Derm Chan has two inscriptions, K.148 in the 10th century, and K.438 in the 7th century. The 7th-century inscription has written in Sanskrit for 10 lines and Khmer for 11 lines. It might be corresponding to the reign of King Isanavarman (616-637 CE). Currently, the inscription is in the National Museum of Cambodia. The Sanskrit part mentions a Brahman who came from Dasinapath city of India. His name is Durgasvami. He married the daughter of King Isanavarman I. Additionally, the inscription describes making a Shivalinga. The text in Khmer tells the King gave a position to Brahman Durgasvami as Mratañ (high ranking official) and the donation of the land and animals to a god named Kamrateṅ aň Śrĭprahasiteśvara. Another inscription K.148, 10th century mentions paying homage to three gods. It is another clue to suggest that the three shrines belong to Shiva, Vishnu, and Brahma. This inscription might be carved in the reign of King Rajendravarman. The small shrines surrounding Prasat Derm Chan are almost the same size as other 10th century shrines surrounding temple N.1.

In conclusion, Prasat Derm Chan might first be built only one shrine in the 7th century. Later on, the two shrines were added to install the principal gods of Hinduism, Trimurti (Shiva, Vishnu, and Brahma). In the 7th century, the temple in the form of Trimurti as Prasat Derm Chan was uncommon. Generally, it was added later.