មកុដបដិមានៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូនៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរ

មកុដ ជាគ្រឿងលម្អមួយប្រភេទដែលគេប្រើប្រាស់សម្រាប់លម្អនៅលើសិរសារបស់មនុស្សនិងទេពផ្សេងៗ។ នៅក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ​ច្បាប់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យបោះពុម្ភគ្រាទី៥ លោកឱ្យសេចក្ដីពន្យល់ថា មកុដជាគ្រឿងប្រដាប់ធ្វើដោយមាសសុទ្ធ មានរាងក្រឡូម មានកំពូល រំលេចដោយក្បាច់រចនាដ៏វិចិត្រ ដាំត្បូង សម្រាប់ក្សត្រិយ៍ទ្រង់រាជ្យទ្រង់ពាក់ព្រះសិរ, រាប់បញ្ចូលក្នុងរាជកកុធភណ្ឌកុដរាជ្យ។ ប៉ុន្ដែសម្រាប់បដិមានៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូវិញ មកុដមិនមែនមានត្រឹមតែជាគ្រឿងធ្វើពីលោហៈ មានដាំត្បូងមានតម្លៃល្អវិចិត្រប៉ុណ្ណេះទេ តែមកុដអាចមានច្រើនទម្រង់ទៀត អាស្រ័យទៅតាមលក្ខណៈបដិមាសាស្ត្ររបស់ទេពនីមួយៗនៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូ។

យើងដឹងជាទូទៅហើយថា សង្គមខ្មែរនៅសម័យមុនអង្គរនិងសម័យអង្គរបានទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងពីវប្បធម៌ឥណ្ឌា។ ក្នុងនោះខ្មែរក៏បានទទួលយកសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូពីឥណ្ឌាផងដែរ។ ម្ល៉ោះហើយការសាងរូបបដិមានៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូក្នុងសង្គមខ្មែរនាសម័យនោះ ក៏មានទំនាក់ទំនងទៅនឹងការសាងរូបបដិមានៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូនៅក្នុងសង្គមឥណ្ឌាផងដែរ។​ ដូចនេះយើងគួរស្វែងយល់អំពីលក្ខណៈមកុដរបស់បដិមានៃសិល្បៈឥណ្ឌាទៅព្រមគ្នានឹងលក្ខណៈមកុដរបស់បដិមានៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរ។

ទម្រង់មកុដដែលពេញនិយមប្រើលម្អលើបដិមាក្នុងសាសនាហិណ្ឌូនៃសិល្បៈឥណ្ឌាមានច្រើនទម្រង់ណាស់ ជាឧទាហរណ៍ ជដាមកុដ (Jaṭāmakuṭa) គិរីដមកុដ(Kirīṭamakuṭa) ករណ្ឌមកុដ(Karandamakuṭa)និងជដាភារ(Jaṭābhāra) ជាដើម។ ចំណែកការប្រើប្រាស់មកុដទាំងនេះសម្រាប់លម្អលើទេពក្នុងសាសនាហិណ្ឌូនៃសិល្បៈឥណ្ឌា ក៏អាស្រ័យទៅតាមលក្ខណៈបដិមាសាស្ត្រនៃទេពនីមួយៗ ដោយគេអាចដឹងបានតាមរយៈព័ត៌មានពីគម្ពីរផ្សេងៗនៅក្នុងសាសនាហិណ្ឌូដែលបានពិពណ៌នាអំពីលក្ខណៈរបស់ទេពទាំងនោះ។ ជាស្ដែងនៅក្នុងគម្ពីរសិល្បៈសាស្ត្រ (Śilpaśāstra) មួយចំនួនដែលគេចាត់ទុកជាក្បួនតម្រារបស់ជាងសម្រាប់ការងារសិល្បៈ ដូចជាគម្ពីរអង្សុមទ្ភេទាគម (Anshumadabhedāgama) របស់ឥណ្ឌាខាងត្បូងបានរៀបរាប់ពីលក្ខណៈរបស់ព្រះវិស្ណុថា “…ព្រះវិស្ណុ ទ្រង់គិរីដមកុដនិងក្រវ៉ាត់កដិសូត្រ ទ្រង់ក្រណាត់ពណ៌លឿង មានរូបស្រស់ស្អាត ទ្រង់មានព្រះហត្ត៤។…” ចំណែកគម្ពីរព្ឫហត្សំហិតា (Bṛhatsaṃhitā) របស់ឥណ្ឌាខាងជើងបានរៀបរាប់លក្ខណៈព្រះវិស្ណុថា “..ព្រះវិស្ណុមានដៃ៨ ដៃ៤ ឬដៃ២ក៏បាន … ទ្រង់ក្រណាត់ពណ៌លឿង មានព្រះភក្ត្របរិសុទ្ធិ ទ្រង់ទុំហូនិងគិរីដមកុដ…”។

ខាងក្រោយនេះខ្ញុំនឹងលើកយកតែប្រភេទមកុដរបស់បដិមាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូដែលប្រទះឃើញជាញឹកញាប់នៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរមកបង្ហាញប៉ុណ្ណោះគឺ ជដាមកុដ និងគិរីដមកុដ ដោយប្រៀបធៀបលក្ខណៈនៃមកុដទាំងនេះជាមួយនឹងលក្ខណៈមកុដរបស់បដិមានៃសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូក្នុងសិល្បៈឥណ្ឌា។

ជដាមកុដ៖ ជាទម្រង់មកុដមួយប្រភេទដែលកើតឡើងពីការបួងសក់ឡើងលើឱ្យកើតជាផ្នួង រួចទម្លាក់សក់ដែលនៅសល់ឱ្យសំយុងចុះក្រោម។ ពាក្យថា “ជដា” មានន័យថា “ផ្នួងសក់” ហេតុនេះជដាមកុដបានក្លាយជាទម្រង់មកុដដែលគេកំណត់សម្រាប់ទេពដែលមានឋានៈជាអ្នកបួស ដូចជា ព្រះព្រហ្មណ៍ ព្រះសិវៈ ព្រះឧមា រួមទាំងព្រះពោធិសត្វមួយចំនួនធំនៃពុទ្ធសាសនាមហាយានផងដែរ។​ នៅក្នុងសិល្បៈឥណ្ឌាលេចឡើងការធ្វើជាមកុដទាំងតាំងពីសិល្បៈគន្ធារៈ(ស.វទី១-៣)មកម្ល៉េះ ហើយបន្តនិយមមកសម័យក្រោយៗទៀត។ ​សម្រាប់សិល្បៈខ្មែរវិញ យើងឃើញទេពដែលមានឋានៈជាអ្នកបួស ក៏មានលម្អដោយជដាមកុដ ដែលមានលក្ខណៈជាការបួងសក់ឡើងដូចបដិមាហិណ្ឌូនៃសិល្បៈឥណ្ឌាដែរ ដូចជាបដិមាព្រះសិវៈ និងព្រះព្រហ្មជា ព្រះឧមាដើម។ លក្ខណៈជដាមកុដនៅសម័យដំបូងមានលក្ខណៈជាការបួងសក់ឡើងទៅលើរួចចងដោយសរសៃសក់ពី១ថ្នាក់ទៅ៣ថ្នាក់ បន្ទាប់មកទម្លាក់សក់ដែលនៅសល់ឱ្យសំយុងចុះពីចំហៀងក្បាលឬពីខាងមុខ។​

ក្រោយមកនៅសម័យអង្គរ ផ្នួងសក់ចាប់ផ្ដើមមានលក្ខណៈខុសធម្មជាតិ ពោលគឺផ្នួងសក់មានរាងជាស៊ីឡាំង និងមានចង្វាយសក់ល្អិតៗរាងកោងទម្លាក់សំយុងចុះក្រោយរៀងគ្នាជាជួរ ឬធ្វើជាសរសៃត្រួតលើគ្នាជាជួរផ្ដេកក៏មាន។ ពេលខ្លះមានការលម្អបន្ថែមនូវក្បាំងពីខាងមុខផ្នួងសក់បដិមាដែរ ដែលនេះជាលក្ខណៈពិសេសមួយនៃសិល្បៈខ្មែរ។

គិរីដមកុដ៖ ជាមកុដមានរាងខ្ពស់ លម្អដោយត្បូងនិងគ្រឿងលម្អផ្សេងទៀត ពេលខ្លះនៅខាងលើមានប្រដាប់ដោយដុំមូល។ ពាក្យថា “គិរីដ” មានន័យថា “មង្កុដ” ហេតុនេះហើយទើបក្នុងបដិមាសាស្ត្រកំណត់ឱ្យមកុដប្រភេទនេះជាមកុដរបស់ទេពក្នុងសាសនាហិណ្ឌូដែលមានឋានៈជាក្សត្រ ដូចជា ព្រះឥន្ទ្រជាស្ដេចនៃពួកទេវតា ព្រះវិស្ណុមាននាទីជាអ្នករក្សាចលោកប្រៀបបាននឹងក្សត្រដែលមើលថែរក្សាអាណាចក្រ​ ព្រះយមជាស្ដេចនៃយមលោក ជាដើម។ គិរីដមកុដអាចមានទម្រង់ជាក្រណាត់ជួតក្បាល ឬមានទម្រង់ជាមួករាងស៊ីឡាំង ក៏បាន។ សម្រាប់បដិមាហិណ្ឌូក្នុងសិល្បៈខ្មែរនៅសម័យដំបូងៗ យើងសង្កេតឃើញថា គិរីដមកុដរបស់បដិមាមានលក្ខណៈជាមួករាងស៊ីឡាំងរាបស្មើ​មិនមានការតុបតែងលម្អអ្វីទាំងអស់ លក្ខណៈនេះដូចគ្នាយ៉ាងខ្លាំងទៅនឹងរូបរាងគិរីដមកុដរបស់បដិមានៃសិល្បៈឥណ្ឌា ជាពិសេសបដិមានៅដើមសម័យសិល្បៈបល្លាវៈរបស់ឥណ្ឌាខាងត្បូង។

ក្រោយមកនៅសម័យអង្គរគិរីដមកុដនៃសិល្បៈខ្មែរចាប់ផ្ដើមមានការវិវត្តចេញ ឆ្ងាយពីលក្ខណៈគិរីដមកុដរបស់ឥណ្ឌា ពោលគឺ​ចាប់ផ្ដើមមានរាង៨ជ្រុង និងមានមន្ថែមក្បាំងនៅខាងមុខផងដែរ។ ក្រោមមកទៀត ផ្នែក៨ជ្រុងរបស់គិរីដមកុដនឹងមានការវិវត្តទៅជាស្រួចបន្តិចម្ដងៗ ហើយនៅទីបំផុតនឹងមានលក្ខណៈស្រួចខ្លាំងនៅក្នុងរចនាបទអង្គរវត្តស.វទី១២។

ការលម្អមកុដនៅលើបដិមាហិណ្ឌូក្នុងសិល្បៈខ្មែរ ហាក់បានគោរពខ្ជាប់ខ្ជួនទៅតាមលក្ខណៈបដិមាសាស្ត្ររបស់បដិមា។ ជាឧទាហរណ៍ដ៏ល្អមួយ យើងអាចសង្កេតទៅលើទម្រង់មកុដរបស់ព្រះហរិហរដែលជាអាទិទេពកើតចេញពីការផ្សំគ្នារវាងព្រះសិវនិងព្រះវិស្ណុ ម្ល៉ោះហើយមកុដរបស់ទ្រង់ក៏មានលក្ខណៈផ្សំគ្នាផងដែរ។ ដោយផ្នែកខាងស្ដាំជារូបព្រះសិវទ្រង់គ្រងជដាមកុដមានលក្ខណៈជាសក់បួងឡើងលើជាផ្នួងសក់ ចំណែកផ្នែកខាងឆ្វេងវិញជារូបព្រះវិស្ណុទ្រង់គ្រងគិរីដមកុដមានលក្ខណៈជាមួកមានរាងស៊ីឡាំងឬ៨ជ្រុង។

សរុបមកមកុដជាធាតុមួយដែលអាចជួយឱ្យយើងអាចកំណត់អត្តសញ្ញាណរបស់បដិមាបាននៅត្រឹមកម្រិតបឋមតែប៉ុណ្ណោះ។ ការកំណត់អត្តសញ្ញាណរបស់មដិមាមួយឱ្យមានភាពច្បាស់លាស់គួរគប្បីត្រូវពិនិត្យលើធាតុផ្សំផ្សេងៗជាច្រើនទៀតដូចជា កេតនភណ្ឌដែលបដិមាកាន់ គ្រឿងស្លៀកពាក់ ជាដើម។  តែយ៉ាងណាក៏ដោយ តាមរយៈការបង្ហាញខាងពីលើនេះធ្វើឱ្យយើងយល់បានថា សង្គមខ្មែរសម័យបុរាណមិនត្រឹមតែទទួលយកឥទ្ធពលសាសនាព្រាហ្មណ៍-ហិណ្ឌូពីឥណ្ឌាប៉ុណ្ណោះទេ តែថែមទាំងបានទទួលយកមកជាមួយនូវលក្ខណៈបដិមាសាស្ត្របែបឥណ្ឌាផងដែរ។ រឿងដែលសំខាន់ជាងនេះទៅទៀត ជាងខ្មែរសម័យបុរាណពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់ចេះអភិវឌ្ឍលក្ខណៈបដិមាសាស្ត្ររបស់ខ្លួនឱ្យលក្ខណៈពិសេសស្របតាមរសនិយមរបស់ខ្លួន ដែលនេះជាកត្តាមួយធ្វើឱ្យបដិមាហិណ្ឌូនៃសិល្បៈខ្មែរមានលក្ខណៈលេចធ្លោក្នុងចំណោមសិល្បៈផ្សេងៗក្នុងតំបន់៕

——————————

The crown of Hindu deity in Khmer Arts

Makuṭa is a type of headdress made of gold and inlay with precious stones used by monarchies. However, Makuṭa has also been used for the Hindu deities. For Hindu deities, Makuṭa has various forms. Significantly, the influence of Hinduism in Cambodia leads to the creation of many Hindu gods. Therefore, to understand the Makuṭa of the Hindu deities in Cambodia, it is crucial to know the Makuṭa of Hindu deities in India.   

The common types of Makuṭa used for Hindu deities were Jaṭāmakuṭa, Kirīṭamakuṭa, Karandamakuṭa, Jaṭābhāra. The selection of Makuṭa for a god is well informed in Hindu religious scripts. For instance, Śilpaśāstra, Anshumadabhedāgama, or Bṛhatsaṃhitā. Below is the comparison of two types of Makuṭa, Jaṭāmakuṭa and Kirīṭamakuṭa, used for Hindu deities in Indian and Khmer Arts. 

Jaṭāmakuṭa is a form of one adorned with matted hair and releases the remaining hair down. Jaṭā means hair bunch. Hence, it becomes a form of ascetic’s Makuṭa. For instance, Shiva, Uma, and some Boddhisatva in Mahayana Buddhism. In India, Jaṭāmakuṭa appeared in the art of Gandhara (1st-3rd CE). Then, continue further. For Khmer Arts, Jaṭāmakuṭa adorned the ascetic deities such as Shiva, Brahma and Uma. The early form of Jaṭāmakuṭa was forming a matted hair like a bunch and releasing the remaining hairs or the tail down to the sides. However, in the Angkorian period, matted hair was not naturally forming. It was cylindrical, and the hair was running in vertical lines or sometimes horizontal. Frequently, there was a Diadem added. Remarkably, it is the uniqueness of Khmer Arts. 

Kirīṭamakuṭa is a tall Makuṭa that is adorned with precious stones and other decorations. Kirīṭa means Makuṭa. In iconography, this type of Makuṭa is identified as the Makuṭa of Hindu deities who ruled as the King. For instance, Indra (the King of gods), Vishnu (the protector of the universe and kingdom), and Yama (the King of Yamaloka/underworld). Kirīṭamakuṭa forms as a piece of cloth that covers that head or a cylindrical head. In the early period of Khmer Arts, Hindu deities wore cylindrical heads with decoration. This form of the cylindrical head is the same in Indian Arts, especially in the Pallava period of southern India. In the Angkorian period, Kirīṭamakuṭa was different from India. It started to change its shape to octagonal and added the Diadem. Later, the octagonal shape of Makuṭa became more pointed at the top and then became a conical shape in the Angkor style in the 12th century. 

The Makuṭa of Hindu deities in Khmer Arts belongs to the gods themselves. For instance, the statue of Harihara (the combination form of Shiva and Vishnu) has two Makuṭas. One form is for Hari, and another form is for Hara. 

In conclusion, Makuṭa is a tool to identify the deity. However, the identification of a deity is based on multiple characteristics such as the attributes and the cloth. Through the form of Makuṭa, Khmer did not only influence by Hinduism from India but also received the art form. Significantly, Khmer developed Indian Arts from one step to another until it became a uniqueness of Khmer Arts, which is a prominent Khmer Arts compared to the arts of others in the region. 

អត្ថបទដើម៖ លោក ឡេង ស៊ីរ៉ង់