ប្រាសាទព្រះស្រី

ប្រាសាទព្រះស្រី មានទីតាំងស្ថិតនៅភូមិប្រាសាទ ឃុំដារ ស្រុកកំពង់លែង ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ដែលស្ថិតនៅភាគអាគ្នេយ៍ប្រាសាទសក្លចម្ងាយប្រមាណ ២គីឡូម៉ែត្រ និងស្ថិតនៅខាងកើតភ្នំទូកមាស។ កាលពីរវាងដើមសតវត្សរ៍ទី២០ អ្នកសិក្សាសស្រាវជ្រាវមកពីតំបន់អឺរ៉ុបធ្លាប់មកសិក្សាអំពីប្រាសាទព្រះស្រីជាច្រើនដងរួចមកហើយ ដែលក្នុងនោះអ្នកសិក្សាដំបូងគេ ជាអ្នកស្រាវជ្រាវជនជាតិបារាំងមានឈ្មោះថា Etienne Aymonier ក្នុងឆ្នាំ១៩០១ និងមួយឆ្នាំក្រោយមកលោក Lunet De Lajonquire ក៏បានមកសិក្សានិងចុះបញ្ជីប្រាសាទនេះបន្ត។ ក្រោយមកទៀត​ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៧ លោក Henri Parmentier បានសិក្សាអំពីស្ថាបត្យកម្ម និងគូរប្លង់ប្រាសាទនេះលម្អិត ចុះផ្សាយនៅក្នុងសៀវភៅរបស់លោកដែលមានចំណងជើងថា “L’art Khmere Primitif’។ ក្រោយមកនៅក្នុងឆ្នាំ ១៩៧១ លោកស្រី Mireille Bénisti ក៏មកសិក្សាបន្ថែម ដើម្បីកំណត់អាយុកាលរបស់ប្រាសាទ ហើយជាលទ្ធផលលោកស្រី បានកំណត់ប្រាសាទព្រះស្រីចូលក្នុងសិល្បៈរចនាបថចុងព្រៃក្មេង ដើមរចនាបថកំពង់ព្រះ ពោល គឺនៅរវាងពាក់កណ្តាលស.វ.ទី៧ ដើមស.វ.ទី៨។ ជាទូទៅ អ្នកស្រុកច្រើនភ្ជាប់ឈ្មោះប្រាសាទនេះជាមួយរឿងព្រេងដែលដូចទៅនឹងរឿងព្រេងភ្នំប្រុសភ្នំស្រី ខេត្ត​កំពង់ចាម ដែលយើងធ្លាប់ស្តាប់ឮច្រើនតំបន់ផ្សេងៗគ្នាដែរ។ ប៉ុន្តែសម្រាប់លោក Etienne Aymonier យល់ថា ឈ្មោះថា “ព្រះស្រី” នេះ អាចសំដៅដល់ទេពស្រីមួយអង្គដែលជាតួអង្គមហេសីរបស់ព្រះវិស្ណុ ពោ​ល គឺព្រះនាងលក្ស្មី។ ឈ្មោះនេះ មានលក្ខណៈស៊ីគ្នានឹងគំនិតដែលថា ប្រាសាទដែលមានតួប៉មពីរច្រើនតែប្រាសាទដែលឧទ្ទិសដល់ព្រះវិស្ណុ ក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា ដូចលោក សុខ កែវសុវណ្ណារ៉ា ធ្លាប់បានលើកឡើងដូច្នោះដែរ ដ្បិតថាប្រាសាទព្រះស្រីក៏មានតួប៉មពីរ​ដូចគ្នាដែរ (តួប៉មមួយតម្កល់ព្រះវិស្ណុ និងតួប៉មមួយទៀតតម្កល់ព្រះនាងលក្ស្មី)។

ប្រាសាទព្រះស្រី មានតួប៉មចំនួនបី សាងឡើងពីឥដ្ឋ ដែលក្នុងនោះតួប៉មពីររត់ជួរទន្ទឹមគ្នាពីជើងទៅត្បូងបែរមុខទៅទិសខាងកើត ហើយតួប៉មមួយទៀតស្ថិតនៅខាងលិចតួប៉មទីមួយនិងបែរមុខទៅទិសខាងលិចផង។ ប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃក្នុងចំណោមតួប៉មទាំងបីនេះ មានតែតួប៉មទី១ប៉ុណ្ណោះដែលនៅឈរមានរូបរាង (តួប៉មពីរទៀតបានបាក់រលំអស់ទៅហើយ)។ តួប៉មដែលនៅសល់សព្វថ្ងៃនៅមានរូបរាងល្អប្រសើរ ដែលមានរាងបួនជ្រុងទ្រវែង និងមានក្បាច់លម្អយ៉ាងប្រណិតស្រដៀងប្រាសាទកំពង់ព្រះ នៅស្រុកបរិបូណ៌ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ ប្រាសាទនេះសង់ឡើងក្នុងទម្រង់យកលំនាំតាមសំណង់ប្រាសាទនៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងជើង (វលភី) និងខាងត្បូង (សាលា) ពោល គឺមានរូបរាងជាដំបូលខាងលើបង្អស់មានរាងកោងដូចទូក ហើយពេលខ្លះមានដំបូលច្រើនជាន់ដែលកើតចេញពីការចម្លងទម្រង់ផ្នែកខាងក្រោមឱ្យរួមតូចបន្តុបលើគ្នាជាច្រើនថ្នាក់។ សព្វថ្ងៃ យើងពិបាកមើលដំបូលប្រាសាទព្រះស្រីឱ្យឃើញជារាងដូចទូកណាស់ ដ្បិត​ផ្នែកឥដ្ឋដំបូលមានការជ្រុះធ្លាក់មកក្រោមដោយអន្លើ ប៉ុន្តែប្រសិនយើងមើលទៅប្លង់ដែលគូរដោយលោក Henri Parmentier យើងនឹងឃើញថាដំបូលខាងលើបង្អស់ស្រដៀងទូកដូចទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភីនៅឥណ្ឌាខាងជើងយ៉ាងពិតប្រាកដ។ លក្ខណៈបែបនេះ យើងធ្លាប់ឃើញនៅប្រាសាទជាច្រើន ដូចជា ប្រាសាទភូមិប្រាសាទ ប្រាសាទជ្រៃ។ល។

បើមើលពីការលម្អនៅប្រាសាទព្រះស្រីវិញ យើងឃើញសិល្បករនិយមឆ្លាក់ក្បាច់រុក្ខជាតិ​តាមផ្នែកជាច្រើននៃប្រាសាទ ជាពិសេសនៅតាមសសរផ្អោប ហើយបើនៅលើជញ្ជាំងវិញយើង​ឃើញគេឆ្លាក់រូបវិមានអណ្តែត ដែលជាសិល្បៈដ៏ពេញនិយមនៅតំបន់សំបូរព្រៃគុក។ ប៉ុន្តែ ចម្លាក់វិមានអណ្តែតនៅប្រាសាទព្រះស្រី មានលក្ខណៈខុសគ្នាខ្លាំងពីចម្លាក់វិមានអណ្តែតនៅតំបន់សំបូរព្រៃគុក ហើយមានលក្ខណៈស្រដៀងវិមានអណ្តែតប្រាសាទអំពិលរលំ ខេត្តកំពង់ធំ និងប្រាសាទព្រះធាតុសម្តី ខេត្តត្បូងឃ្មុំ។ ចំណែក ផ្តែរទ្វារវិញ សិល្បករលម្អគ្រប់ជ្រុងទាំងបួន (ទាំងទ្វារចូលខាងកើត និងទ្វារបញ្ឆោតទាំងបី) ប៉ុន្តែមិនមានលក្ខណៈដូចគ្នានោះឡើយ។ ដូចយើងឃើញជាក់ស្តែង ផ្តែរទ្វារខាងកើតនិងខាងជើង លោកស្រី Mireille Bénisti យល់ថា មានទម្រង់ជាសិល្បៈរចនាបថព្រៃក្មេង ហើយផ្តែរទ្វារខាងត្បូងនិងខាងលិច លោកស្រីយល់ថា មានទម្រង់ជាសិល្បៈចុងរចនាបថព្រៃក្មេង ដើមរចនាបថកំពង់ព្រះ ពោល គឺចុងស.វ.ទី៧ ដើមស.វ.ទី៨។ ផ្តែរទ្វារប្រាសាទព្រះស្រី មានលក្ខណៈជាទូទៅស្រដៀងផ្តែរទ្វារប្រាសាទសក្ល ដែលស្ថិតនៅមិនឆ្ងាយពីប្រាសាទព្រះស្រីដែរ។

យើងមិនអាចដឹងច្រើនអំពីសាវតារប្រាសាទព្រះស្រីច្រើនឡើយ ដ្បិតប្រាសាទនេះពុំមាន​បន្សល់សិលាចារឹកឱ្យយើងសិក្សាឡើយ ប៉ុន្តែលោក Etienne Aymonier ធ្លាប់អះអាងថា នៅឆ្នាំ១៨៧៩ មានសិលាចារឹកប្រមាណ១០-១៥បន្ទាត់ជាងចារនៅលើមេទ្វារ តែបានរលុបវិញនៅឆ្នាំ១៨៨២។ ម្ល៉ោះហើយ យើងមិនមានទិន្នន័យសម្រាប់សិក្សាបានទេ។ ប៉ុន្តែបើយើងក្រឡេកមើលរូបថតចាស់ដែលថតនៅសម័យអាណានិគមបារាំង ក្នុងរវាងឆ្នាំ១៩៣៨ កាលពីតួប៉មប្រាសាទព្រះស្រីមួយទៀតនៅឈរនៅឡើយ យើងអាចសន្និដ្ឋានថា ប្រាសាទទាំងពីរដែលនៅទន្ទឹមគ្នានេះ អាចសង់ឡើងនៅសម័យកាលខុសគ្នា ព្រោះការលម្អនៅលើជញ្ជាំងជាទូទៅរបស់ តួប៉មដែលបានបាក់រលំនោះ មិនមានលក្ខណៈដូចគ្នាជាមួយប្រាសាទដែលនៅឈរឡើយ។ ហេតុដូច្នេះហើយ ប្រាសាទដែលនៅទន្ទឹមគ្នាជាមួយប្រាសាទនៅឈរសព្វថ្ងៃនេះ អាចជាប្រាសាទដែលសង់បន្ថែមនៅសម័យអង្គរ ក្នុងរវាងស.វ.ទី១០ ព្រោះបើយើងមើលប្រាសាទនៅជុំវិញប្រាសាទព្រះស្រី ច្រើនតែជាសំណង់ប្រាសាទ​មានតួប៉មពីរដែលឧទ្ទិសដល់ព្រះវិស្ណុ (តួប៉មមួយតម្កល់ទេពវិស្ណុ និងមួយទៀតតម្កល់ទេពស្រីលក្ស្មី) សង់ក្នុងរវាងស.វ.ទី១០ ឧទាហរណ៍ ប្រាសាទថ្នមប្តី និងប្រាសាទភ្នំពណ្ណរាយជាដើម។

ជារួមមក ប្រាសាទព្រះស្រី ទំនងជាបូជនីយដ្ឋានដែលឧទ្ទិសដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ហើយអាចនិកាយព្រះវិស្ណុ ដែលចាប់ផ្តើមឡើងដំបូងនៅចុងស.វ.ទី៧ ដើមស.វ.ទី៨ នៃរចនាបថកំពង់ព្រះ និងអាចសាងសង់បន្ថែមនៅសម័យអង្គរ (ទំនងស.វ.ទី១០)។ ប្រាសាទនេះសាងសង់ឡើងក្នុងទម្រង់ជាស្ថាបត្យកម្មដែលទទួលឥទ្ធិពលសិល្បៈឥណ្ឌា ដូចប្រាសាទផ្សេងៗទៀតនៅកម្ពុជាក្នុងសម័យកាលស្រដៀងគ្នាដែរ តួយ៉ាងដូចជា ប្រាសាទជ្រៃ ប្រាសាទភូមិប្រាសាទ ប្រាសាទសក្ល ប្រាសាទកំពង់ព្រះជាដើម៕

———————————-

Prasat Preah Srei

Prasat Preah Srei or Preah Srei temple is located in Prasat village, Dar commune, Kampong Leng district, Kampong Chhnang province. It is situated about two kilometres southeast of Prasat Klar and east of Phnom Touk Meas (Touk Meas mountain). Etienne Aymonier firstly studied it in 1901 and Lunet De Lajonquire after him. In 1927, Henri Parmentier published its architecture and plan in his book called “L’art Khmere Primitif. In 1971, Mireille Bénisti had further studied and suggested that the temple was built at the end of Prei Khmeng and early Kampong Preah style, mid-7th to 8th century. 

The local people believe that the name of the temple is associated with a famous legend, Phnom Pros Phnom Srei (Men mountain and women mountain). However, Etienne Aymonier stated that the name Preah Srei indicated Lakshmi. This hypothesis is relevant. Sok Keovannara also stated the temple with two shrines tends to be dedicated to Vishnu. 

Prasat Srei has three shrines made of brick. Two are in the same row north-south and another one is at the west and faces west. In the present, there is only one shrine is still standing. This shrine is in a rectangular plan with beautiful decoration and design which is similar to Kampong Preah temple in Boribo district, Kampong Chhnang province. This temple shares a similar characteristic to the Indian temple, Valabhi (North) and Sala (South). This boat-type roof is found also in Prasat Phnum Prasat and Prasat Jrei. Etc. 

The columns are decorated with the motif of vines and the walls have images of flying shrines. The flying shrine was typical of the temple in the Sambo Prei Kuk area. However, it is also found in Ampil Rolum temple in Kampong Thom province and Prasat Preah Theat Samdey in Tbong Khmum province. There are four lintels for four cardinal directions. However, they are not having the same characteristics. Mireille Bénisti believes that the eastern lintel is in Prei Khmeng style, north and south are the art style at the end of Prei Khmeng or early Kampong Preah style, late 7th to early 8th century. 

The exact information of the temple is unknown as it does not have the remaining inscription. However, based on Etienne Aymonier in 1879, the temple has an inscription of 10 to 15 lines carved on the door jam. This inscription completely eroded in 1882. In contrast, based on old photos taken by the French around 1938, another shrine was still standing. Thus, it could be seen that both temples were built in different periods. Therefore, Prasat Preah Srei might added in the 10th century the same as Prasat Thnom Pdei and Prasat Ponnareay.

In conclusion, Prasat Preah Srei was built and dedicated to Vaishnavism. It was firstly built at the end of the 7th to early 8th century in Kampong Preah style and then added in the Angkorian period of the 10th century. It shares the style of Indian architectural style as the other temples; Prasat Jrei, Prasat Phum Prasat, Prasat Sa Kla, and Prasat Kampong Preah.

អត្ថបទដើម៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី