វត្តក្បាលកោះ ឬវត្តសាមគ្គីក្បាលកោះ (អ្នកខ្លះហៅវត្តយក្ស) ជាវត្តចំណាស់មួយតាមដងទន្លេ ក្នុងសង្កាត់កោះដាច់ ខណ្ឌជ្រោយចង្វារ រាជធានីភ្នំពេញ។ បច្ចុប្បន្នវត្តនេះមានព្រះវិហារពីរសង់មុខក្រោយគ្នា ខណ្ឌចែកដោយសាលាបឋមសិក្សាក្បាលកោះ។ ព្រះវិហារខាងមុខ គឺជាសំណង់បុរាណដ៏ល្អវិចិត្រមានអក្សរចារឹកលើហោជាងម្ខាងថា «លើកព្រះវិហារនេះ ថ្ងៃព្រះហស៍ ៣កើត ខែរស្រាប ឆ្នាំមមែរ សពសក្ក ចុល្លសក្ករាជ១២៥៧» ហើយលើហោជាងម្ខាងទៀតចារឹកថា «ព្រះពុទ្ធសក្ខរាជបាន២៤៣៨»។ បើផ្អែកតាមកាលបរិច្ឆេទទាំងនេះ គិតមកដល់សព្វថ្ងៃព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះមានអាយុកាល១២៧ឆ្នាំ។ ជាការពិត ព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះជាទម្រង់ព្រះវិហារបុរាណ ជញ្ជាំងសង់អំពីឥដ្ឋ គ្រឿងបង្គុំឈើ ដំបូលប្រាក់ក្បឿងស្រកាលេញ។ មកដល់សព្វថ្ងៃ គេពុំទាន់រកឃើញមានឯកសារណាចងក្រងច្បាស់លាស់អំពីសាវតារវត្តនេះឡើយ។ បើផ្អែកលើកាលបរិច្ឆេទនៃចារឹកខាងលើ ព្រះវិហារនេះកសាងក្នុងឆ្នាំ១៨៩៥ ពោលគឺក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ នរោត្តម (១៨៦០-១៩០៣) ឬអាចនិយាយបានថាកសាងឡើងនៅក្នុងគ្រាប្រហាក់ប្រហែលនឹងព្រះវិហារវត្តចិនដំដែក (ឆ្នាំ១៨៨៧) ដែលស្ថិតនៅកណ្តាលរាជធានីភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែបើយោងតាមរូបថតឯកសាររបស់សាលាបារាំងចុងបូព៌ា (EFEO) ថតឆ្នាំ១៩២៩ គេឃើញវត្តក្បាលកោះមានព្រះវិហារបុរាណតូចមួយស្រេចទៅហើយ។ ព្រះវិហារនោះជាទម្រង់វិហារជហ្វា៦ ជញ្ជាំងឥដ្ឋ សង់លើខឿនខ្ពស់ពីរថ្នាក់។ អ្វីដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់ គេឃើញមានជណ្តើរឈើភ្ជាប់នឹងទ្វារទាំងពីរនៅផ្នែកខាងមុខ។ ចំណែកនៅផ្នែកចំហៀងមានបង្អួចតូចៗ អមសងខាងបង្អួចធំមួយនៅកណ្តាល។ រីឯដំបូលលម្អដោយជហ្វា៣ខាងមុខ និងជហ្វា៣ទៀតនៅខាងក្រោយ តែប្លែកត្រង់ការលម្អនាគចែងនៅគល់ហោជាង គេបំបែកជាពីរ ហើយពុំរត់ត្រង់លើព្រំចែងដំបូលឡើយ។ ដោយឡែកបើត្រឡប់មកមើលព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះសព្វថ្ងៃ ដែលគេយល់ថាកសាងបានជាង១សតវត្សនោះ គឺជាទម្រង់ស្ថាបត្យកម្មមានលក្ខណៈស្រដៀងនឹងព្រះវិហារបុរាណនៅក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ (១៩២២-២០១២) ពោលគឺជាសំណង់មានទំហំធំជាងសម័យមុនៗ ព្រមទាំងប្រើក្បាច់លម្អអំពីស៊ីម៉ងត៍ច្រើនជាងឈើ។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A1-%E1%9E%96%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9F%87%E1%9E%9C%E1%9E%B7%E1%9E%A0%E1%9E%B6%E1%9E%9A%E1%9E%9C%E1%9E%8F%E1%9F%92%E1%9E%8F%E1%9E%80%E1%9F%92%E1%9E%94%E1%9E%B6%E1%9E%9B%E1%9E%80%E1%9F%84%E1%9F%87-%E1%9E%90%E1%9E%8F%E1%9E%86%E1%9F%92%E1%9E%93%E1%9E%B6%E1%9F%86%E1%9F%A1%E1%9F%A9%E1%9F%A2%E1%9F%A9-copy.jpg)
បច្ចុប្បន្ន បន្ទាប់ពីទីធ្លាវត្តបានរំកិលថយទៅក្រោយបរិវេណសាលារៀន ពុទ្ធបរិស័ទបានមូលមតិកសាងព្រះវិហារថ្មីមួយទៀត។ ព្រះវិហារចាស់ស្ថិតនៅខាងមុខ ហើយដែលយើងកំពុងលើកមកបង្ហាញនេះ បានជួសជុលក្នុងឆ្នាំ២០២១ ហើយបង្វែរតួនាទីទៅជា «សាលាធម្មសភា»។ ប៉ុន្តែទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី ដូចខ្ញុំបានបញ្ជាក់ខ្លះៗមកខាងលើថា សំណង់នេះជាទម្រង់វិហារជហ្វា៦ដ៏ល្អវិចិត្រ ដែលគេបានរចនាដំបូលកិង ជ្រាលចុះទៅចំហៀងទាំងសងខាង៣ថ្នាក់។ រីឯនៅគល់ហោជាង ដំបូល២ថ្នាក់ជ្រាលចុះ ទៅមុខ និង២ថ្នាក់ជ្រាលចុះទៅក្រោយ។ សំណង់នេះសង់នៅលើខឿន២ថ្នាក់ ដែលខឿនខាងក្រៅមានធ្លាធំទូលាយ ព័ទ្ធដោយបង្កាន់ដៃជុំវិញ បង្កលក្ខណៈយ៉ាងល្អសម្រាប់ការរៀបចំពិធីបុណ្យទានផ្សេងៗ។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A3-%E1%9E%96%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9F%87%E1%9E%9C%E1%9E%B7%E1%9E%A0%E1%9E%B6%E1%9E%9A%E2%80%8B%E1%9E%98%E1%9E%BE%E1%9E%9B%E1%9E%96%E1%9E%B8%E1%9E%98%E1%9E%BB%E1%9E%81-copy-1024x774.jpg)
ចំពោះហោជាងទាំងពីរផ្ទាំងនៃព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះ គឺជាហោជាងឈើដែលមានចារឹកខ្លឹមសារយ៉ាងសំខាន់ដូចបញ្ជាក់មកខាងលើ។ ក្បាច់លម្អលើហោជាងទាំងពីរមានលក្ខណៈដូចគ្នាទាំងស្រុង ពោលគឺជាក្បាច់ភ្ញីវល្លិយ៉ាងរស់រវើក លាបពណ៌ទឹកមាស ព័ទ្ធជុំវិញឆ័ត្ររួតបីដើម។ ឆ័ត្ររួតកណ្តាល ឆ្លាក់ដាក់តម្កល់ខ្ពស់លើជើងពានមានចារឹកពាក្យ “ព្រះពុទ្ធសក្ខរាជបាន២៤៣៨”។ ផ្នែកខាងគល់នៃហោជាងនេះគេឆ្លាក់រចនាមានលក្ខណៈដូចផ្ទាំងថ្មតម្រៀបជាជួរ។ ប៉ុន្តែហោជាងខាងលិច បើពិនិត្យលម្អិតក្រៅពីមានក្បាច់លម្អដូចគ្នាជាមួយហោជាងខាងកើត នៅត្រង់គល់ហោជាងនេះគេរចនាជាផ្ទាំងថ្មតម្រៀបជាជួរ ហើមានសត្វផ្សេងៗនៅលាយឡំជាមួយដូជា សត្វស្លាប ពស់ តោ ខ្លា ប្រើស និងចចក (?) ជាដើម។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A5-%E1%9E%A0%E1%9F%84%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9E%84%E1%9E%81%E1%9E%B6%E1%9E%84%E1%9E%80%E1%9E%BE%E1%9E%8F-copy.jpg)
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E2%80%8B%E1%9F%A6-%E1%9E%A0%E1%9F%84%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9E%84%E2%80%8B%E1%9E%81%E1%9E%B6%E1%9E%84%E1%9E%9B%E1%9E%B7%E1%9E%85-copy.jpg)
ចំណែកឯការលម្អលើរងស្បូវនៃព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះ គេឃើញមានប្រើក្បាច់បីប្រភេទផ្សេងគ្នា ឆ្លាក់លើបន្ទះក្តារផង និងចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ផង។ នៅលើរងស្បូវពីរខាងលើបង្អស់គេប្រើក្បាច់កញ្ចាំង (ខ្លះហៅក្បាច់សារាយ) ឆ្លាក់លើបន្ទះក្តារ។ រងស្បូវពីរបន្ទាប់ គេប្រើក្បាច់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ក្នុងទម្រង់ច័ក្កច័ន ហើយក្បាច់លម្អលើហោជាងខាងក្រោមបំផុត ក៏ប្រើក្បាច់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ តែក្នុងទម្រង់ច័ក្កច័នលាយ។ ទន្ទឹមនឹងនោះដែរ នៅលើក្បាលសសរទ្ររងស្បូវ គេមានបំពាក់លម្អដោយរូបកិន្នរនៅផ្នែកចំហៀង និងគ្រុឌនៅលើក្បាលសសរទ្ររងស្បូវចុងចែងដំបូល។ ចំណែកឯក្បាច់លម្អតាមស៊ុមទ្វារ និងបង្អួច ក៏ប្រើជាប្រភេទក្បាច់អង្គរចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ ដែលមានរំលេចរូបព្រះពិស្ណុគង់លើព្រះកាល (រាហ៊ូ)។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A7-%E1%9E%9A%E1%9E%84%E1%9E%9F%E1%9F%92%E1%9E%94%E1%9E%BC%E1%9E%9C-copy-1024x738.jpg)
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E2%80%8B%E1%9F%A8-%E1%9E%80%E1%9F%92%E1%9E%94%E1%9E%B6%E1%9E%85%E1%9F%8B%E1%9E%9F%E1%9F%8A%E1%9E%BB%E1%9E%98%E1%9E%94%E1%9E%84%E1%9F%92%E1%9E%A2%E1%9E%BD%E1%9E%85-copy-1024x771.jpg)
ផ្នែកខាងក្នុងនៃព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះ ចែកចេញជាបីល្វែង ពោលគឺល្វែងគ្រឹះនៅកណ្តាល ដែលមានព្រះជីវ៍តម្កល់លើបល្ល័ង្កខ្ពស់មួយនៅចុងខាងលិច និងរបៀងអមសងខាងខាង។ ព្រះជីវ៍នៃព្រះវិហារនេះ ជាព្រះបដិមាពុម្ពសាងអំពីស៊ីម៉ងត៍ មានទំហំតូចល្មម គង់ក្នុងកាយវិការផ្ចាញ់មារ តម្កល់លើបល្ល័ង្កសាមញ្ញមួយ អមដោយព្រះបដិមាក្នុងកាយវិការផ្ចាញ់មារពីរអង្គ។ រីឯសសរទាំងពីរជួនៃផ្នែកខាងក្នុងអមល្វែងគ្រឹះនោះ ជាសសរបេតុងមូលលាត ឥតមានគំនូរ ឬក្បាច់អ្វីលម្អដូចព្រះវិហារដទៃឡើយ។ ប៉ុន្តែចំពោះពិតានឈើខាងលើ គេបានគូរអន្លើផ្សេងៗក្នុងពុទ្ធប្រវត្តិ ដែលភាគច្រើនពាក់ព័ន្ធនឹងស្ថានសួគ៌ដូចជាចតុលោកបាល ទេវតារក្សាទិសទាំងប្រាំបី ព្រះអង្គបិណ្ឌបាត្រនៅស្ថានព្រហ្ម និងព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្រ្ទ ដែលខ្មែរជឿថាជាព្រះគ្រោះដែលកើតមុនគេនៅស្ថានត្រៃត្រិង្ស។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E2%80%8B%E1%9F%A9-%E1%9E%96%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9F%87%E1%9E%87%E1%9E%B8%E1%9E%9C%E1%9F%8D-copy-1024x743.jpg)
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A1%E1%9F%A0%E2%80%8B-%E1%9E%85%E1%9E%8F%E1%9E%BB%E1%9E%9B%E1%9F%84%E1%9E%80%E1%9E%94%E1%9E%B6%E1%9E%9B-%E1%9E%93%E1%9E%B7%E1%9E%84%E2%80%8B%E1%9E%96%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9F%87%E1%9E%85%E1%9E%93%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9F%92%E1%9E%91-copy-1024x679.jpg)
គំនូរនៅលើជញ្ជាំងជុំវិញផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារនេះ ស្ថិតក្នុងប្រធានបទសំខាន់ពីរគឺរឿងពុទ្ធប្រវត្តិនិងរឿងនានាក្នុងជាតក។ លក្ខណៈគួរឱ្យកត់សម្គាល់នៃគំនូរ គឺបង្ហាញប្រធានបទចម្រុះ ពោលគឺគំនូរនៅជួរខាងលើមានគូរបង្ហាញទាំងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិផង និងរឿងជាតកផង ដោយផ្តើមពីព្រះអង្គប្រសូតនៅលើជញ្ជាំងខាងត្បូងចុងខាងកើត រាយដំណើររឿងរំកិលទៅជញ្ជាំងខាងលិច មកបញ្ចប់ត្រង់ជិតពាក់កណ្តាលជញ្ជាំងខាងជើង ហើយបន្តដោយរឿងជាតកមកខ្លះ រហូតទល់នឹងរូបព្រះអង្គបរិនិព្វាន។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A1%E1%9F%A2%E2%80%8B-%E1%9E%94%E1%9E%9A%E1%9E%B7%E1%9E%93%E1%9E%B7%E1%9E%96%E1%9F%92%E1%9E%9C%E1%9E%B6%E1%9E%93-copy-1024x697.jpg)
ប៉ុន្តែទោះយ៉ាងណាក្តី លក្ខណៈពិសេសនៃគំនូរព្រះវិហារនេះ គឺគេគូរត្រង់ព្រះអង្គត្រាស់ដឹងនៅខាងក្រោយព្រះជីវ៍ដែលគេតែងគូរព្រះអង្គផ្ចាញ់មារ រីឯនៅខាងមុខព្រះជីវ៍គឺ «ព្រះអង្គបរិនិព្វាន» ដោយគូរបញ្ចូលតួអង្គព្រះចៅអធិការវត្តនៅក្នុងនោះផង។ ដោយឡែក នៅតាមចន្លោះបង្អួចនីមួយៗដែលរាប់ថាជាគំនូរបន្ទាត់ទី២ ក៏ឃើញមានគូរអន្លើខ្លះក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិដែរដូចជា ត្រង់ព្រះអង្គធ្វើទុក្ខកិរយា នាងសុជាតាថ្វាយចង្ហាន់ ឬព្រះអង្គប្រោសនន្ទកុមារជាដើម។ ទន្ទឹមនឹងនេះ នៅផ្នែកខាងក្រោមនៃគំនូរក្រោយព្រះជីវ៍បានបញ្ជាក់ថា គំនូរទាំងអម្បាលម៉ានគូរក្នុងឆ្នាំ១៩៩២។
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A1%E1%9F%A3%E2%80%8B-%E1%9E%91%E1%9E%BB%E1%9E%80%E1%9F%92%E1%9E%81%E1%9E%9A%E1%9E%80%E1%9E%B7%E1%9E%9A%E1%9E%B7%E1%9E%99%E1%9E%B6-copy-739x1024.jpg)
![](https://asset.ams.com.kh/khmercivilization/media/%E1%9E%9A%E1%9E%BC%E1%9E%94%E1%9E%9B%E1%9F%81%E1%9E%81%E1%9F%A1%E1%9F%A4-%E1%9E%93%E1%9E%B6%E1%9E%84%E1%9E%9F%E1%9E%BB%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9E%8F%E1%9E%B6%E1%9E%90%E1%9F%92%E1%9E%9C%E1%9E%B6%E1%9E%99%E1%9E%85%E1%9E%84%E1%9F%92%E1%9E%A0%E1%9E%B6%E1%9E%93%E1%9F%8B-copy-714x1024.jpg)
បើនិយាយសង្ខេប ព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះជាស្ថាបត្យកម្មបែបបុរាណ មានចារឹកកាលបរិច្ឆេទកសាងតាំងពី១២៧ឆ្នាំមុន តែពុំធ្លាប់ឃើញមានឯកសារផ្សេងៗ សូម្បីតែក្នុងឯកសារកម្ពុជសុរិយារវាងឆ្នាំ១៩២៤ ដែលព្រះរាជបណ្ណាល័យបង្គាប់ឱ្យចងក្រងប្រវត្តិនីមួយៗក៏ពុំឃើញនិយាយដល់វត្តនេះដែរ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី នៅក្បែរព្រះវិហារនោះសោតគេឃើញមានអគារថ្មទ្រុឌទ្រោមមួយខ្នង (អតីតសាលាបាលី?) មានចារឹកថា «សង់ឆ្នាំមមី ពុទ្ធសករាជ២៤៧៣ ឆ្នាំ១៩៣០»។ ដូច្នេះព្រះវិហារវត្តក្បាលកោះដែលមានចារឹកថាសង់ឆ្នាំមមែ ទំនងសង់ក្នុងរវាងឆ្នាំ១៩៣១ ពុទ្ធសករាជ២៤៧៤ ក៏ថាបាន៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត