អំពីឈ្មោះ “ព្រះធាតុបារាយណ៍”

ព្រះធាតុបារាយណ៍ គឺជាឈ្មោះប្រាសាទមួយដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងភូមិបន្ទាយ ឃុំបារាយណ៍ ស្រុកស្រីសន្ធរ ខេត្តកំពង់ចាម ចម្ងាយប្រមាណ ១,៥គ.ម.អាគ្នេយ៍ឃុំបារាយណ៍។ ប្រាសាទនេះមានប៉មមួយរាងបួនជ្រុងស្មើ មានទ្វារចូលនៅទិសខាងកើតនិងខាងលិច រីឯនៅ​មុខខាងជើងនិងខាងត្បូងគេលម្អជាទ្វារបញ្ឆោត (រូបលេខ១-២)។ ប្រាសាទនេះទំនងជាប្រាសាទចា​ស់ដែលសាងឡើងនៅស.វ.ទី១១ ហើយលោក Jean Boisselier យល់ថា នៅសម័យក្រោយអង្គរគេបានប្រើប្រាស់សម្ភារៈចាស់យកមកប្រើប្រាស់ឡើងវិញដើម្បីសាងបន្ថែម។ សព្វថ្ងៃគេបានសាងជាដំបូល​ប្រក់ការពារពីលើទៀតផង។ នៅព្រះធាតុបារាយណ៍ មាននៅសេសសល់វត្ថុសិល្បៈចាស់ៗជាច្រើន ជាពិសេសគឺ​ចម្លាក់រឿងទេវកថាព្រហ្មញ្ញសាសនា ដូចជាឈុតព្រះនារាយណ៍ផ្ទុំ ឈុត​ព្រះឥសូររាំ ឈុតកូរសមុទ្រទឹកដោះ ឈុតរឿងរាមកេរ្តិ៍ ត្រង់ពាលី និងសុគ្រីពប្រយុទ្ធគ្នា ឈុតព្រះក្រឹស្ណទ្រភ្នំគោវធ៌ន។ល។ តើ “ព្រះធាតុបារាយណ៍” ទំនងមានន័យយ៉ាងណាទៅវិញ?

សូមជ្រាបថា ចាប់ពីស.វ.ទី១៤មក ឥទ្ធិពលព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបានជ្រួតជ្រាបខ្លាំងក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយខ្មែរបានចាត់ទុកប្រាសាទពីមុនមកស្ទើរតែទាំងអស់ជាទីពុទ្ធបូជា ហើយប្រាសាទមួយចំនួនច្រើនតែមានន័យស្មើនឹងចេតិយ។ ជួនកាល គេបានកែប្រែរូបរាងប្រាសាទ​ទៅជាចេតិយក៏មានច្រើន ហើយពេលនោះហើយទើបគេនិយមហៅប្រាសាទថា “ព្រះធាតុ” ទៅវិញ ព្រោះ “ព្រះធាតុ” មានន័យថា “ចេតិយ” (កន្លែងសម្រាប់ដាក់ធាតុ)។ ពេលនោះហើយដែលខ្មែរបានចាប់ផ្តើម​និយមហៅប្រាសាទថា “ព្រះធាតុ” វិញ។ ឧទាហរណ៍ ព្រះធាតុខ្វាវ ព្រះធាតុបាយក្រៀម ព្រះធាតុដកព ព្រះធាតុក្ទម្ព ព្រះធាតុកញ្ជៀច ព្រះធាតុព្រះស្រី ព្រះធាតុព្រៃជើងស្រុក ព្រះធាតុមេបុណ្យ ព្រះធាតុក្វាន់ពីរ ព្រះធាតុធំ ព្រះធាតុសម្តី ព្រះធាតុស្រម ព្រះធាតុធំ ព្រះធាតុតូច​ ព្រះធាតុរកា ព្រះធាតុត្រពាំងជ្រៃ ។ល។

ចុះពាក្យ “បារាយណ៍” មានន័យយ៉ាងណាទៅវិញ?

ជាទូទៅ កាលណាគេនិយាយអំពីពាក្យ “បារាយណ៍” គេច្រើននឹកឃើញដំបូងគេទៅលើ​អាងស្តុកទឹក ដ្បិត នៅខេត្តសៀមរាបមានអាងស្តុកទឹកដ៏ធំមួយនៅខាងលិចអង្គរ គេហៅថា “បារាយណ៍ខាងលិច” ឬ “បារាយណ៍ទឹកថ្លា”។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើយើងយកមកគិតឡើងវិញ កាលដែលយល់ថា “បារាយណ៍” មានន័យទាក់ទងនឹងអាងស្តុកទឹកទំនងមិនត្រឹមត្រូវទេ។ ដ្បិត នៅក្នុង​សិលាចារឹកខ្មែរបុរាណ យើងពុំធ្លាប់ជួបសិលាចារឹកណាដែលនិយាយថាអាងស្តុកទឹកគេបានហៅ​ថា “បារាយណ៍” នោះឡើយ។ ពាក្យដែលទាក់ទងនឹងអាងស្តុកទឹកធ្លាប់ជួបក្នុងសិលាចារឹកមានដូចជា បឹង ត្រពាំង ទន្លេ ស្ទឹង ប្រឡាយ ចង្ហូរ អន្លង់ ឆោក អញ្ចន ល្បើក តដាក សិន្ធុ អម្ពុធិ ជលធិ សមុទ្រ ។ល។ ប្រការដែលយើងគួរកត់សម្គាល់ នៅសៀមរាបគេមិនហៅអាងស្តុកទឹកទាំងអស់ថា “បារាយណ៍” នោះឡើយ ឧទាហរណ៍៖ អាងស្តុកទឹកនៅរលួសដែលមានឈ្មោះដើម “ឥន្រ្ទតដាក” អ្នកស្រុកហៅថា “តដាកលលៃ”, អាងស្តុកទឹកនៅព្រះខ័ន គេហៅថា “វាលរាជដាក”។ ចំណែក នៅ​ខេត្តកំពង់ធំវិញ អ្នកស្រុកពុំដែលហៅអាងស្តុកទឹកណាថា “បារាយណ៍” នោះឡើយ ទោះបីធំឬតូច​ក៏ដោយ ប៉ុន្តែគេនិយមប្រើពាក្យថា “ទន្លេ” “ខ្នារ” និង “បឹង” វិញ ហើយបើនៅព្រះវិហារវិញ គេមាន​ហៅម្យ៉ាងទៀតថា “រហាល” ដូចយើងឃើញនៅតំបន់កោះកេរ្តិ៍។

ក្នុងវចនានុក្រមខ្មែររបស់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យពន្យល់ថា “បារាយណ៍” ជាពាក្យមានប្រភពមកពីសំស្រ្កឹតមានន័យថា “ដំណើរទូទៅ, ពន្លឺ…, ប្រទេសដែលវាលល្ហល្ហេវធំធេង, ពាក្យនេះ​ខ្មែរ​យើងប្រើជា​ឈ្មោះ តំបន់ ខែត្រ ស្រុក ដែលវាលល្ហល្ហេវដូចយ៉ាង ស្រុកបារាយណ៍ បឹងបារាយ​ណ៍ វាល​បារាយណ៍ ជាដើម”។ រីឯលោកស្រី ពៅ សាវរស យល់ថា ពាក្យ “បារាយណ៍”​ គឺគេស្គាល់ច្រើនថាជាទឹកពិសិដ្ឋនៃ​​តំបន់អង្គរ ​ហេតុដូច្នេះលោកស្រីគិតថា ពាក្យនេះទំនងក្លាយមកពីពាក្យខ្មែរបុរាណ​ថា “វ្រះអន្រាយ” ​ដ្បិត​លោកស្រីយល់ថា ពាក្យ “វ្រះ” ជាពាក្យពិសិដ្ឋដែលស្របជាមួយនឹង​​អត្ថន័យនៃបារាយណ៍ថា “ទឹកពិសិដ្ឋ”។ នៅក្នុងរឿងព្រេងខ្មែរមួយដែលរៀបរាប់នៅឯកសារ​មហាបុរសខ្មែរនិទានថា “បារាយណ៍ប្រុសសំដៅលើកន្លែងដែលមិនមានទឹកគឺ ថ្នល់បារាយណ៍ រីឯ​បារាយណ៍ស្រីសំដៅដល់កន្លែងដែលមានទឹកច្រើនគឺ បារាយណ៍ទឹកថ្លា”។

នៅក្នុងសំណេរនេះ យើងស្នើថាពាក្យ “បារាយណ៍” ដែលជាឈ្មោះរបស់ប្រាសាទដែលយើងលើកមកសិក្សានេះ គឺជាពាក្យដែលក្លាយមកពីពាក្យដើមថា “ព្រះនារាយណ៍”។ ដ្បិត យើង​ដឹងហើយថា មាត់ខ្មែរមិននិយមហៅវែងៗដូចសំនៀងដើមសំស្រ្កឹតឡើយ ម្ល៉ោះហើយ ពាក្យ “ព្រះ” យើងច្រើនឮសូរថា “ប៉” ឬ “ប” (ឧទាហរណ៍ “ព្រះពុទ្ធ” ច្រើនឮថា “ប៉ពុធ”) ប៉ុន្តែនៅពេលគេកត់ត្រាគេមិនបានចងចាំន័យដើមក៏អាចកត់ទៅជាពាក្យ “បា” ទៅវិញ។ ចំណែកឯពាក្យថា “នារាយណ៍” កាត់ខ្លីមកសល់ត្រឹម “រ៉ាយ”។ ការដែលគេហៅព្រះធាតុ (ប្រាសាទ) នេះថា “បារាយណ៍” ដូច្នេះ ទំនងគេសំដៅលើចម្លាក់ព្រះនារាយណ៍ផ្ទុំឆ្លាក់នៅលើផ្តែរទ្វារ ដែលគេឃើញនៅព្រះធាតុផ្ទាល់តែម្តង (រូបលេខ៧)។ ប៉ុន្តែ ក្នុងគំនិតអ្នកស្រុកដែលរស់នៅក្បែរព្រះធាតុយល់ថា តួអង្គទេពដែលយើងស្គាល់ថា “ព្រះនារាយណ៍” គឺជា “ស្តេចកន” ដែលកើតក្នុងឆ្នាំរោង (សំដៅលើនាគអនន្ត)។ ការយល់ដូច្នេះមកពីអ្នកស្រុកជាន់ក្រោយពុំស្គាល់តួអង្គនោះថាជាទេពនៃព្រហ្មញ្ញសាសនា។ មួយ​វិញទៀត ប្រសិនជាយើងគិតថាឈ្មោះ “បារាយណ៍” នេះសំដៅដល់អាងស្តុកទឹក ក៏ទំនងមិនអាច​ទៅរួចដែរ ដ្បិតនៅក្បែរព្រះធាតុពុំមានអាងស្តុកទឹកណាមានទំហំធំៗដែលអាចកត់សម្គាល់បាន​ថាជាបារាយណ៍បានឡើយ។

ការហៅដូច្នេះពុំមែនមានតែនៅព្រះធាតុបារាយណ៍មួយទេ ពោល គឺយើងធ្លាប់ជួបនៅទីតាំងបុរាណដ្ឋានផ្សេងៗទៀតនៅទូទាំងស្រុកខ្មែរ។ ជាក់ស្តែង ទួលប្រាសាទចាស់មួយនៅមិនឆ្ងាយពីព្រះធាតុបារាយណ៍ ក្នុងស្រុកបាធាយ ខេត្តកំពង់ចាម អ្នកស្រុកហៅថា “ទួលអ្នកតាតាំងរ៉ាយ” គឺ​ក្លាយមកពីពាក្យដើមថា “អ្នកតាតាំងនារាយណ៍” ដែលមានន័យថា “អ្នកតាទួលព្រះនារាយណ៍” ហើយនៅទីនោះក៏គេជួបរូបចម្លាក់ព្រះនារាយណ៍ផ្ទុំដូចគ្នាដែរ (រូបលេខ៨)។ នៅវត្តបារាយណ៍ ខេត្តកំពង់ធំវិញ ក៏មិនខុសគ្នាដែរ គឺគេហៅសំដៅលើទេពព្រះនារាយណ៍ដែលគេជួបនៅទីនោះ​ផ្ទាល់ (រូបលេខ៩) ហើយនៅទីនោះស្រាប់ក៏គេធ្លាប់រកឃើញសិលាចារឹកនៅស.វ.ទី៧មួយ ចុះបញ្ជីលេខ K.140 ដែល​រៀបរាប់អំពីតង្វាយថ្វាយដល់អាទិទេព “ឝ្រីឝង្ករណារាយណ” សម្រួលជាអក្សរខ្មែរទំនើបថា “ស្រីសង្ករណារាយណ” (ការរួមបញ្ចូលគ្នារវាងព្រះឥសូរនិងព្រះវិស្ណុ)។ ជាង​នេះទៅទៀត ភស្តុតាងកាន់តែសំខាន់មួយទៀតនោះគឺ ករណីនៅទួលបុរាណមួយក្នុងក្រុងព្រៃវែង ដែលស្ថិតនៅជាប់នឹងបឹងកំពង់ ពោល គឺគេហៅទួលនេះថា “បារាយណ៍អណ្តែត”។ ទឹកបឹងដ៏ធំធេងដែលនៅជាប់នោះ អ្នកស្រុកមិនបានហៅថា “បារាយណ៍” នោះឡើយ ប៉ុន្តែគេបែរជាហៅទួល​បុរាណមួយថា “បារាយណ៍អណ្តែត” ទៅវិញ ដ្បិតដោយសារពីដើមមកនៅគេធ្លាប់រក​ឃើញរូបចម្លាក់ព្រះនារាយណ៍តម្កល់នៅលើទីទួលនេះ ដូចមានរៀបរាប់នៅក្នុងសំណេររបស់លោក Henri Parmentier កាលពីឆ្នាំ១៩៣៥។ ក្រៅពីទីតាំងឧទាហរណ៍ទាំងអម្បាលម៉ានខាងលើនេះ ក៏នៅមានទីតាំងបុរាណដ្ឋានផ្សេងទៀតដែលគេហៅថា “បារាយណ៍” ដូចជា ប្រាសាទវត្តបារាយណ៍ (តាកែវ) ប្រាសាទបារាយណ៍ (ឧត្តរមានជ័យ) ទួលវត្តបារាយណ៍ជាន់ដែក (កំពង់ធំ) ទួលបារាយណ៍ (ស្រុកប្រាសាទបល្ល័ង្ក កំពង់ធំ)។ ដោយឡែក នៅខេត្តសៀមរាបវិញ ពាក្យ “បារាយណ៍” នោះ ទំនងការហៅពីមុនមកមិនសំដៅដល់អាងស្តុងទឹកនោះទេ តែទំនងគេហៅសំដៅ​លើរូបព្រះនារាយណ៍ផ្ទុំដែលឆ្លាក់នៅលើថ្មគោលមួយ​ រកឃើញនៅប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិច (រូបលេខ១០) ឬក៏អាចជារូបព្រះ​នារាយណ៍ផ្ទុំធ្វើអំពីសំរិទ្ធដ៏ធំដែលរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរជាតិភ្នំពេញក៏ថាបាន (រូបលេខ១១)។ រីឯ​នៅបារាយណ៍ខាងកើត ដែលគេហៅថា “ថ្នល់បារាយណ៍” ក៏ទំនងសំដៅលើរូបព្រះនារាយណ៍ដែលរកឃើញនៅទីនោះ​ដូចគ្នា (រូបលេខ១២)។

ជារួមមក ឈ្មោះ “ព្រះធាតុបារាយណ៍” ទំនងមានន័យថា “ប្រាសាទព្រះនារាយណ៍” ដ្បិតពាក្យ “ព្រះធាតុ” គឺមានន័យថាចេតិយ ដែលអ្នកស្រុកសំដៅលើប្រាសាទ។ ចំណែក “បារាយណ៍” ទំនងវិវឌ្ឍមកពីពាក្យថា “ព្រះនារាយណ៍”។

—————————————

The Name “Preah Theat Baray”

Preah Theat Baray is the name of a temple located in Baray commune, Srey Santhor district, Kampong Cham province, about 1.5 km southeast of Baray commune. The temple has a rectangular shape tower with doors​ into the east and west, while the north and south faces are the blind doors. This temple is likely to be an old temple built in the 11th century, and Jean Boisselier apprehends that in the post-Angkorian period​ which was used the old materials to re-build, and extra structures including the roof. Preah Theat Baray, there are many old artifacts, especially sculptures of Brahmanical mythology, such as Vishnu reclining, Shiva Dancing, Churning of the ocean of milk, and Rāmāyana, etc. What does “Preah Theat Baray” likely mean?

Since the 14th century, the influence of Theravada Buddhism has been very strong in Cambodian society, and the Khmer people have considered almost all the temples before as Buddhist shrines, and some temples often mean a stupa. The temple sometimes changed the shape from the temple to a stupa, and that is why it is popular to call the temple “Preah Theat” because “Preah Theat” means “stupa” (place for placing death bone). It was then that the Khmer began to call the temple “Preah Theat”.

What does the word “baray” mean?
The word “Baray” is commonly known as a reservoir because in Siem Reap there is a large reservoir west of Angkor called “Western Baray” or “Clear Water Baray”. In Khmer inscriptions, we have never encountered any inscription that says that the reservoir is called “Baray”. Words related to the reservoir used to be found in the inscriptions include Lake, Pond, River, Stream, Canal, Canyon, Sindhu (Moat), Ocean, etc. Whereas, Ms. Pov Savor comprehends that the word “Baray” is more commonly known as the sacred water of Angkor, so she thinks that the word is probably derived from the ancient Khmer word “Vrā Anrāy” because she understands that the word “Vrā” is a sacred word that is consistent with the meaning of the Baray “sacred water”.

In this article, we propose that the word “Baray”, which is the name of the temple is derived from the original word “Nārāyaṇa“. On the other hand, the reason what so-called Preah Theat (temple) is called a “Baray”, is likely referred to as a statue of Nārāyaṇa reclining on the lintel of the temple. According to the inscription K.140, 7th century, found at Wat Baray, Kampong Thom province, which describes the offering to the deity “Sri Sangkar Nārāyaṇa” translated into modern Khmer “Sri Sangkorn Nārāyaṇa” (a combination of Shiva and Vishnu). In addition, another piece of evidence is the case of an ancient hill in Prey Veng city, which is adjacent to Kampong Lake, which is called “floating Baray”. The large lake next to it is not called “Baray” by the locals, but it is called an ancient hill “Floating Baray” because it was originally found in the statue of Nārāyaṇa placed on this hill, as described in the writings of Henri Parmentier in 1935. Moreover, the word Nārāyaṇa also appears in the names of some temples of the provinces in Cambodia namely Takeo, Oddar Meanchey, and Kampong Thom, etc.

Overall, the name “Preah Theat Baray” probably means “Prasat Preah Nārāyaṇa“, because the word “Preah Theat” means the stupa that the locals refer to the temple. The “Baray” is likely to evolve from the word “Nārāyaṇa“.

អត្ថបទដើម៖ លោក ម៉ង់​ វ៉ាលី