ក្នុងអត្ថបទទី៣ ខ្ញុំបានលើកមកបង្ហាញអំពីរាជធានីហរិហរាល័យក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៣ និងព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ ដែលរាជនធានីនោះមានការប្រែប្រួលច្រើន ពោលគឺមានសំណង់ធំៗសំខាន់មួយចំនួនដែលត្រូវបានកសាងឡើងដោយព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ សម្រាប់បុព្វការីជន ទេពនិងរាជ្យ និងសាធារណៈ។ ការសន្និដ្ឋានដំបូង ព្រះរាជវាំងអាចជាប្រាសាទព្រៃមន្ទីរ ហើយក្រោយមក អាចស្ថិតក្នុងបរិវេណនៃកស្សិណរបស់ប្រាសាទព្រះគោ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១។
ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ ជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ ហើយទ្រង់បានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីព្រះបិតាក្នុងឆ្នាំ៨៨៩គ.ស។ ពិធីឡើងគ្រងរាជ្យរបស់ព្រះអង្គអាចប្រព្រឹត្តិទៅនៅក្នុងតំបន់ហរិហរាល័យនៅឡើយ។ ក្រោយឡើងសោយរាជ្យ ព្រះអង្គបានសម្រេចព្រះទ័យផ្លាស់ប្តូររាជធានីថ្មី ដោយបានចាកចោលរាជធានី នគរហរិហរាល័យ (តែមិនទាំងស្រុង) ទៅតំបន់ខាងជើងឈៀងខាងលិច ចម្ងាយប្រហែល១៥គ.ម នោះគឺតំបន់អង្គរសព្វថ្ងៃ។ គេមិនដឹងអំពីមូលហេតុដែលនាំឱ្យព្រះអង្គសម្រេចព្រះទ័យផ្លាស់ប្តូររាជធានីនោះទេ។ លោក Claude Jacques បានលើកហេតុផលដែលផ្លាស់ប្តូរនេះ គឺដោយសារជម្លោះ។
ទីក្រុងថ្មី និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ
ព្រះអង្គបានជ្រើសរើសយកកូនភ្នំធម្មជាតិមួយ កម្ពស់ប្រហែល៦៥ម៉ែត្រ ធ្វើជាផ្ចិតកណ្តាលនៃរាជធានី គឺភ្នំបាខែងសព្វថ្ងៃ ដែលឈ្មោះដើមហៅថា វ្នំកន្តាល។ ព្រះបាទយសោវរ្ម័នបានប្រសិទ្ធិនាមភ្នំនោះថា យសោធរបវ៌្វត(K.444) ឬយសោធរគីរី(K.382)មានន័យថា ភ្នំរបស់ព្រះបាទយសោវរ្ម័ន។ ព្រះអង្គបានឱ្យគេស្ថាបនាប្រាសាទមួយធ្វើអំពីថ្មភក់ និងថ្មបាក្រៀមមានកំពូលចំនួន១០៩ (១០៨+១=១០៩) ជាប្រាសាទតំណាងឱ្យរាជ្យ ដោយមានតំកល់បដិមាសិវលិង្គធំមួយនៅប្រាង្គកណ្តាល ហើយជានិមិត្តរូបតំណាងឱ្យព្រះអង្គផ្ទាល់ មានឈ្មោះហៅថា យសោធរេស្វរៈ។ សិវលិង្គរបស់ប្រាង្គកណ្តាលនេះត្រូវបានគេរុះរើយកចេញបាត់ គឺប្រហែលក្នុងសម័យក្រោយអង្គរ ខណៈពេលដែលគេបានកែប្រែប្រាង្គកណ្តាលនេះទៅជាបដិមាព្រះពុទ្ធទ្រង់ភ្នែនដ៏ធំមួយ ហើយបដិមាសិវលិង្គត្រូវបានគេយកទៅទម្លាក់ចោលនៅជម្រាលជើងភ្នំ ក្រោយមកក្រុមការងារជួសជុលប្រាសាទភ្នំបាខែងបានរកឃើញវិញ។ គេបានស្ថាបនាជណ្តើរធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀមនៅគ្រប់ទិស និងមានកំពែងមួយជាន់ព័ទ្ធជុំវិញជើងភ្នំកន្តាល និងមានប្រាង្គរណបតូចមួយចំនួនធ្វើអំពីឥដ្ឋនិងថ្មភក់។ តាមស្លាកស្នាមដែលនៅសល់ផ្នែកខ្លះនៃកំពែងខាងក្រៅធ្វើអំពីដី គេបានសន្និដ្ឋានថា ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១បានឱ្យគេស្ថាបនាទំនប់ដីដ៏ធំជាព្រំខណ្ឌនៃទីក្រុងរបស់ព្រះអង្គ ដែលមានបរិមាត្រប្រហែល១៦គ.ម គឺប្រហែល៤គ.ម បួនជ្រុង។
ទំនប់ដីរបស់កំពែងខាងក្រៅក្រុង (ទំនប់ខាងលិច)
តាមសិលាចារិក ស្តុកកក់ធំ K.235 បង្ហាញថា ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១បានឱ្យគេស្ថាបនាទីក្រុងថ្មី ហើយព្រះអង្គបានប្រសិទ្ធិនាមទីក្រុងថ្មីរបស់ព្រះអង្គហៅថា នគរ ឝ្រីយសោធរបុរៈ។ នៅខាងក្រៅរាជធានី ព្រះអង្គបានឱ្យគេស្ថាបនាប្រាសាទធំៗ២ទៀតនៅលើភ្នំធម្មជាតិ គឺប្រាសាទភ្នំក្រោម និងប្រាសាទភ្នំបូក ដែលឧទ្ទិសដល់ទេពទាំង៣ក្នុងហិណ្ឌូសាសនា គឺត្រិមូរតិ មានព្រះសិវៈ ព្រះវិស្ណុ និងព្រះព្រហ្ម។ នៅភាគឥសាន្តទីក្រុងយសោធរបុរៈ ព្រះអង្គបានឱ្យគេសាងសង់បារាយណ៍ទឹកយ៉ាងធំមួយ ឈ្មោះហៅថា យសោធរតដក មានបណ្តោយពីកើតទៅលិចប្រហែល៧គ.ម និងទទឹងពីជើងទៅត្បូងប្រហែល១.៨គ.ម។ ព្រះអង្គបានស្ថាបនាផ្លូវមួយដើម្បីភ្ជាប់ពីរាជធានីថ្មី មករាជធានីហរិហរាល័យ គឺពីខាងកើតភ្នំបាខែងមកជ្រុងពាយ័ព្យនៃបារាយណ៍ ឥន្ទ្រតដក។ ព្រះអង្គអាចស្ថាបនាផ្លូវផ្សេងៗទៀតទៅតាមទិសសំខាន់ៗ។ ស្លាកស្នាមសំខាន់១ គឺជាប្រព័ន្ធព្រែកជីកដែលភ្ជាប់ពីទំនប់ខាងត្បូងនៃកំពែងទីក្រុង ឆ្ពោះទៅតំបន់ភ្នំក្រោម ដែលអាចជាផ្លូវទឹកប្រើប្រាស់ជាប្រព័ន្ធដឹកជញ្ជូនថ្មមកស្ថាបនាសំណង់នានាក្នុងទីក្រុង។ ក្រៅពីនេះ ព្រះអង្គបានស្ថាបនាអាស្រមបែបពុទ្ធសាសនាជាច្រើននៅតំបន់អង្គរ ពិសេសតំបន់បារាយណ៍យសោតដក និងទូទាំងអាណាចក្រព្រះអង្គផងដែរ។
ប្រាសាទភ្នំក្រោម
ប្រាសាទភ្នំបូក
តើរាជវាំងរបស់ព្រះអង្គស្ថិតនៅកន្លែងណា?
ជាការពិតណាស់ ការសិក្សាស្រាវជ្រាវលើទីតាំងរាជវាំងរបស់ក្រុងយសោធរបុរៈនៅមិនទាន់មានភស្តុតាងជាក់លាក់ដើម្បីបកស្រាយទេ។ អ្នកស្រាវជ្រាវភាគច្រើនគិតថា វាស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ខាងជើង (អាចក្នុងតំបន់រាជវាំងអង្គរធំបច្ចុប្បន្ន)។
ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ បានគង់នៅក្នុងក្រុងនោះ ហើយបានសុគតនៅទីនោះដែរ។ ព្រះរាជបុត្រ២អង្គរបស់ទ្រង់បានឡើងសោយរាជ្យជាបន្តបន្ទាប់ ប៉ុន្តែដោយសារមានជម្លោះរាជបល្ល័ង្គ ចុងក្រោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៤ធ្វើគត់បុត្រាទាំង២ និងប្រកាសឡើងសោយរាជ្យក្នុងឆ្នាំ ៩២៨គ.ស និងបានផ្លាស់ប្តូររាជធានីពីយសោធរបុរៈទៅឆោកគគ្យរ។
—————————————————————–
Understanding about the city of Angkor:
Yasodharapura in the reign of King Yasovarman I (889-910 CE)
King Yasovarman I was a son and a successor of King Indravarman I. He was coronated in 889 CE at Hariharalaya, where is about 15 Km northwest of Angkor. After the coronation, he changed the capital city to Angkor, for which the reason was unknown. However, Claude Jacques suggested that the quarrel was the reason.
The new city and the infrastructures
King Yasovarman I chose a small mountain of 65 m in height as the center of the city. It was named Phnom Kandal, which is present-day calls Phnom Bakheng. According to inscription K.444, it was named by King Yasovarman I as Yasodharaparvata or Yasodharakiri (Mountain of King Yasovarman) by Inscription, K.382.
He built a temple with 109 towers (108+1) from sandstone and laterite dedicated to his throne. The temple was installing a Sivalinga in the center and named Yasodharesvara. Unfortunately, the Linga was removing to the foot of the mountain in the later period when the central tower changed and formed into meditation Buddha.
There are four laterite staircases in four cardinal directions, a wall surrounding the foot of the mountain, and some small shrines made of brick and sandstone. Based on traces of the embankment show that King Yasovarman I built the embankment as the city wall. According to Sdok Kak Thom inscription K.235, King Yasovarman I built a new city names Nagar Sriyasodharapura. Besides, he built two other temples. One is on Phnom Krom, and another one is on Phnom Bok, dedicated to Hindu God Trimūrti, Shiva, Vishnu, and Brahma.
Also, he built a Baray called Yasodharatadaka, 7 Km by 1.8 Km. He built many roads includes a new road connected from Angkor to Hariharalaya. Furthermore, he built a waterway from the southern part of Angkor city to the Phnom Krom area for both transportation and transferring the stone to build the infrastructure in Angkor. Besides, many Buddhist Ashramas had been built in the country, especially the Angkor region and around the area of Baray Yasotadaka.
Where was the royal palace?
Remarkably, the study about the royal palace of Yasodharapura is remaining unclear. Most researchers believed that it was located in the northern part of the present-day Angkor Thom royal palace. King Yasovarman I stayed in the city and died over there. Both of his sons were one by one coronated as the King. However, the throne quarrel at the end of the reign of King Jayavarman IV caused both sons of King Yasovarman I died. Later, King Jayavarman IV moved the capital city from Angkor to Chok Gargyar (Koh Ker).
អត្ថបទដើម៖ លោក សុខ កែវ សុវណ្ណារ៉ា
