ផ្អែកតាមរយៈភស្ដុតាងសិលាចារឹក គេប្រទះឃើញស្ថាននាមមួយដែលមានសំណេរបុរាណជា «វក្ឯក៑» ឬ «វក៑ឯក៑» និងអាចសម្រួលតាមលក្ខណៈភាសាខ្មែរទំនើបជា «ពកឯក» គឺជាទីតាំងដ៏សំខាន់មួយនៅសម័យអង្គរ ដ្បិតតែងលេចឡើងជាច្រើនដងនៅក្នុងសិលាចារឹកទាំងភាសាខ្មែរបុរាណនិងសំស្ក្រឹត។ យើងបានរកឃើញវត្តមានស្ថាននាមនេះ នៅក្នុងសិលាចារឹកយ៉ាងហោចណាស់ចំនួន១៤ដង៖ ក្នុងសិលាចារឹក K.៤២៥ នៅប្រាសាទព្រៃបាសាក់ ខេត្តស្វាយរៀង មានចំនួន៦ដង, ក្នុងសិលាចារឹកទួលរងៀង K.១០៣៦ ស្រុកស្វាយទាប ខេត្តស្វាយរៀង មានចំនួន៥ដង, ក្នុងសិលាចារឹកសំរោង K.៩៥៦ នៅខេត្តព្រៃវែង មានចំនួន១ដង, ក្នុងសិលាចារឹកគោកឫស្សី K.១៧៥ នៅខេត្តសៀមរាប មានចំនួន១ដង និងក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទតាកែវ K.២៧៧ នៅខេត្តសៀមរាប មានចំនួន១ដង។ ឬអាចនិយាយជារួមថានៅខេត្តស្វាយរៀង លេចឡើងស្ថាននាមនេះចំនួន១២ដង, នៅខេត្តព្រៃវែងចំនួន១ដង និងនៅខេត្តសៀមរាបចំនួន២ដង។ តើស្ថាននាមនេះ ត្រូវនឹងទីកន្លែងណានាពេលបច្ចុប្បន្ន?
«វក្ឯក៑» ឬ «វក៑ឯក៑» គឺជាឈ្មោះខ្មែរបុរាណរបស់ប្រាសាទឬសិវលិង្គមួយ ដែលលោក ហ្ស៊ក សឺដែស ថាត្រូវនឹងឈ្មោះជាសំស្ក្រឹតនីយកម្មមួយទៀតគឺ «វកកាកេឝ្វរ» ឬតាមសិលាចារឹកទួលរងៀង (K.១០៣៦ក បន្ទាត់ទី២០) ហៅម្យ៉ាងទៀតថា «វកកាកេឝ»។ ពាក្យ «វកកាកេឝ្វរ» នេះរកឃើញចំនួន៣ដង នៅក្នុងសិលាចារឹកភាសាសំស្ក្រឹត៣ផ្សេងគ្នា គឺក្នុងសិលាចារឹកក្ដីអង្គ K.៥៦ នៅខេត្តព្រៃវែង, សិលាចារឹកប្រាសាទព្រៃបាសាក់ K.៧០ នៅខេត្តស្វាយរៀង និងសិលាចារឹកបន្ទាយក្ដី K.៥៣២ នៅខេត្តសៀមរាប។ សិលាចារឹកទាំង៣នេះ ចារឡើងនៅកំឡុងស.វ.ទី៩ដូចគ្នា។ តាមសិលាចារឹកប្រាសាទបន្ទាយក្ដី K.៥៣២ បានបង្ហាញក្រោមឈ្មោះជា «វកកាកេឝ្វរបុរ» ផងដែរ។ ចំពោះ ពាក្យ «—បុរ» នៅទីនេះ ពុំសំដៅដល់តែបុរី ទីក្រុង ឬទីប្រជុំជនរស់នៅតែប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្ដែក៏សំដៅទេវស្ថានឬទីតាំងបណ្ដុំតួប្រាសាទដែលមានប្រាង្គសំខាន់មួយ។ តួយ៉ាងស្ថាននាម «សិវបុរ» គឺត្រូវគ្នានឹងប្រាសាទលើកំពូលភ្នំបាយ៉ង់ ដែលជាឈ្មោះហៅប្រាសាទនៅលើនោះផង និងជាស្ថានសួគ៌ព្រះបាទជ័យវម៌្មទេវទី១(ជ័យវរ្ម័នទី១) ក្រោយពេលព្រះអង្គសោយទិវង្គតផងដែរ។
លោក ហ្ស៊ក សឺដែស លើកឡើងនៅក្នុងអត្ថបទសិក្សាសិលាចារឹកបាសាក់ K.៧០ ថា ប្រាសាទវកឯក គឺត្រូវគ្នានឹងតំបន់ប្រាសាទបាសាក់ឬព្រៃបាសាក់សព្វថ្ងៃនេះ។ លោកពុំបានលើកយកភស្ដុតាងអ្វីមកបញ្ជាក់នោះឡើយ។ ក្រោយមកមានអ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួន (e.g., Higham, 2004, p. 83; Lowman, 2011, pp. 146, 153) បានគាំទ្រនូវគំនិតនេះនិងបានប្រើប្រាស់ក្នុងស្នាដៃរបស់ខ្លួន។ យ៉ាងនេះក្ដីក៏មានលោក ឧទេន វង្សស្ថិត (อุเทน วงศ์สถิตย์/U-Tain Wongsathi) បានលើកទស្សនៈផ្ទុយពីអ្នកទាំងនោះវិញថា ប្រាសាទវកឯក ឬ វកកាកេសូរ នេះត្រូវគ្នានឹងលិង្គនៅប្រាសាទឯកភ្នំ នៅខេត្តបាត់ដំបង។ លោកថាឈ្មោះនេះជាភស្ដុតាងដ៏កម្រមួយដែលបង្ហាញពីឈ្មោះបុរាណថា «វកឯក» ក្លាយមកជាឈ្មោះទំនើបថាប្រាសាទវត្តឯក។ យ៉ាងនេះក្ដី លោកពុំបានលើកភស្ដុតាងមកបញ្ជាក់លើសម្មតិកម្មរបស់លោកឡើយ។ មកដល់ចំណុចនេះ ទាមទារឱ្យយើងពិនិត្យជាថ្មីម្ដងទៀតដើម្បីបញ្ជាក់អំពីទីតាំងនៃស្ថាននាមវកឯកនេះ។
យោងតាមសិលាចារឹកនៅប្រាសាទព្រៃបាសាក់ K.៧០ បានបញ្ជាក់ថាទីនោះជាប្រាសាទវកកាកេសូរ។ ឯសិលាចារឹកប្រាសាទព្រៃបាសាក់ K.៤២៥ បានបង្ហាញពីស្ថាននាម «វកឯក» ចំនួន៦ដង ដែលបញ្ជាក់ថានៅមហាសករាជឆ្នាំ៨៩០(គ.ស.៩៦៨) ដើមរាជ្យព្រះបាទជ័យវម៌្មទេវទី៥(ជ័យវរ្ម័នទី៥) ទ្រង់បានប្រទានដីភូមិថ្កូលជោង ដល់ប្រាសាទវកឯក។ ក្រោយមកដីភូមិថ្កូលនោះបានថ្វាយទៅប្រាសាទផ្សេងមួយទៀត។ បន្ទាប់មកទៀតដីនេះត្រូវបានយកមកដាក់ចំណុះប្រាសាទវកឯកវិញ ដោយមានសង់គោលព្រំដីនិងចារសិលាចារឹកផង។ ដើមឡើយដីភូមិថ្កូលជោងនេះ គឺជាដីរបស់ក្រុមអ្នកវ្យាធបុរៈ(វគ៌្គវ្យាធបុរ)។ ក្រោយពីព្រះបាទជ័យវម៌្មទេវទី២(ជ័យវរ្ម័នទី២)ត្រាស់យកអ្នកវ្យាធបុរៈនេះទៅដាក់នៅឯអមោឃបុរៈវិញ ដីនោះទុកជាព្រះរាជទ្រព្យ។ លុះដល់រាជ្យព្រះបាទយសោវម៌្មទេវទី១(យសោវរ្ម័នទី១) ទើបទ្រង់ត្រាស់ប្រទានដីភូមិថ្កូលជោងនេះថ្វាយដល់ប្រាសាទវកឯក។ បន្ដមកក្នុងរាជ្យព្រះបាទហស៌វម៌្មទេវទី១(ហស៌វរ្ម័នទី១) វាប(ទទួលបន្ទុក)ក្រលាផ្ទំទៅបង្កើតជាភូមិនៅឯថ្កូលជោងនោះ។
ទោះបីជាមានទស្សនៈផ្សេងៗគ្នាអំពីវ្យាធបុរៈក៏ដោយចុះ ក៏ក្រុមមនុស្សវ្យាធបុរៈដើម មុននឹងផ្លាស់ទៅអមោឃបុរៈ គឺស្ថិតនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសកម្ពុជា។ ហេតុដូច្នេះហើយ ប្រាសាទវកឯកពុំអាចត្រូវគ្នានឹងប្រាសាទឯកភ្នំដូចលោក ឧទេន វង្សស្ថិត លើកឡើងនោះឡើយ។ តាមរយៈសិលាចារឹក K.៤២៥ បានបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថាមានមន្ត្រីបានចុះមកបោះបង្គោលព្រំដី និងសាងសិលាចារឹកមួយផងដែរ។ យើងជឿថាសិលាចារឹកដែលបានលើកឡើងនោះ គឺសិលាចារឹក K.៤២៥ នេះតែម្ដង។
ចំណែកឯសិលាចារឹកស.វ.ទី៩នៅសំរោង ខេត្តព្រៃវែង K.៩៥៦ វិញបានបញ្ជាក់ថានៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទឥន្ទ្រវម៌្មទេវទី១(ឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១) ទ្រង់បានត្រាស់បញ្ជាដល់ម្រតាញស្រីសត្យយុទ្ធ និងម្រតាញស្រីរិបុមថ ជាសេនាបតីទៅស្ថាបនារូបព្រះបដិមាព្រះនាម «គ[ណ]បតិក្សិតតិន្ទ្រ» នៅឯប្រាសាទវកឯក ដែលបដិមានោះគួរតែជារូបព្រះគណេស។ បើផ្អែកតាមភស្ដុតាងបុរាណវិទ្យានៅប្រាសាទព្រៃបាសាក់ អ្នកស្រាវជ្រាវរកឃើញព្រះគណេសចំនួនពីរអង្គ។ មួយអង្គជាបដិមាសម័យមុនអង្គរ និងមួយអង្គទៀតជាបដិមាសម័យអង្គរ។ បដិមាសម័យអង្គរនេះ គេយល់ថាសាងឡើងនៅស.វ.ទី១១ ដែលមានអាយុកាលខុសគ្នាឆ្ងាយពីព្រះគណេស ដែលព្រះបាទឥន្ទ្រវម៌្មទេវទី១(ឥន្ទ្រវរ័្មនទី១)បានបញ្ជាឱ្យស្ថាបនា។ យើងយល់ថាកត្តាដែលពុំរកឃើញបដិមាព្រះគណេសស.វ.ទី៩នៅប្រាសាទព្រៃបាសាក់នោះ អាចបណ្ដាលមកពីការផ្លាស់ប្ដូរទីតាំងបដិមានោះ ឬអាចពុំទាន់រកឃើញតាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា? យ៉ាងនេះក្ដី នៅប្រាសាទឯកភ្នំ គេពុំធ្លាប់រកឃើញបដិមាព្រះគណេសនោះឡើយ។
សិលាចារឹកទួលរងៀង K.១០៣៦ រកឃើញនៅស្រុកស្វាយទាប ខេត្តស្វាយរៀង បានបញ្ជាក់ថាប្រាសាទវកឯក ជាប្រាសាទសិវលិង្គ ដែលតាមការធ្វើកំណាយរបស់លោក ហ្សង់ កូម៉ៃ បានរកឃើញសិវលិង្គធំមួយនៅឯប្រាសាទព្រៃបាសាក់ មានកម្ពស់ប្រមាណ២ម៉ែត្រ ដែលបច្ចុប្បន្ននេះរក្សាទុកនៅបរិវេណមន្ទីរវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈខេត្តស្វាយរៀង(រូបលេខ៣)។ ចំណុចទាំងអស់នេះរឹងរឹតតែបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់ថា «វកឯក» គឺស្ថិតនៅក្នុងខេត្តស្វាយរៀង ត្រូវនឹងប្រាសាទព្រៃបាសាក់។ «វកឯក» ពុំត្រូវគ្នានឹងប្រាសាទវត្តឯក ឬប្រាសាទឯកភ្នំ នៅខេត្តបាត់ដំបងនោះឡើយ។
សិលាចារឹកចារឹកប្រាសាទតាកែវ K.277 បានបង្ហាញថាប្រាសាទឯកភ្នំ និងប្រាសាទវកឯក ជាប្រាសាទពីរផ្សេងគ្នា ដ្បិតព្រះគម្ដែងអញស្រីយោគីស្វរបណ្ឌិត មកពីភូមិផ្នូរកន្ទួត ខេត្តវ្យាធបុរៈ បានថ្វាយដង្វាយដល់ប្រាសាទជាច្រើនផ្សេងៗគ្នា ដែលក្នុងនោះមានប្រាសាទស្រីនរេន្ទ្រគ្រាម និងប្រាសាទវកឯកផងដែរ។ តាមរយៈសិលាចារឹកប្រាសាទឯកភ្នំ K.២១១ ទីនោះគឺជាប្រាសាទសិវលិង្គ នៅឯស្រីនរេន្ទ្រគ្រាម ឯសិលាចារឹកប្រាសាទតាកែវហៅថាប្រាសាទស្រីនរេន្ទ្រគ្រាម នៅព្រះស្រុកភីមបុរៈ។ ការដែលយល់ថាប្រាសាទវកឯកជាប្រាសាទឯកភ្នំ ប្រហែលជាមានការភាន់ច្រឡំ ដោយប្រាសាទនោះពីមុនគេស្គាល់ថាប្រាសាទវត្តឯក ក៏ដោយសារតែប្រាសាទនេះស្ថិតនៅក្នុងបរិវេណវត្តឯក។ ដូច្នេះ «វត្តឯក» មិនមែនជាពាក្យវិវត្តមកពី «វកឯក» នោះឡើយ។ សរុបមក «វកឯក» ជាស្ថាននាមមានន័យថា «ទួលឯក» ឬ «ទួលក្អែក» ដែលត្រូវនឹងទីតាំងប្រាសាទព្រៃបាសាក់ ខេត្តស្វាយរៀង នាពេលបច្ចុប្បន្ន៕
————————————————
Vakaeka toponym in inscription
The toponym Vkaeka or Vakaeka appear in both Khmer and Sanskrit inscription in the Angkorian period. At least there are 14 times, which six times in Prasat Prei Basak inscription, K.425 from Svay Rieng province, five times in Toul Ro Ngeang inscription, K.1036 from Svay Teap in Svay Rieng province, one time in Samrong inscription, K.956 in Prei Veng province, one time in Kok Russei inscription, K.175 and 1 time in Prasat Takeo inscription, K.277 in Siem Reap province.
Where is Vkaeka or Vakaeka?
Vkaeka or Vakaeka was the name of a temple or Sivalinga that George Coedès referred to Sanskrit word Vakakākesvara or Vakakākesh in Toul Ro Ngeang inscription, K.1036 Ka, line 20. The word Vakakākesvara appears three times in three different Sanskrit inscriptions, Kdei An K.56 (Prei Veng province), Prasat Prei Basak K.70 (Svay Rieng province), and Banteay Kdei inscription K.532 (Siem Reap province). The three inscriptions were carved in the same period of the 9th century.
Accordingly, the Banteay Kdei inscription, K.532, shows the word Vakakākesvarapura. Pura does not refer to the city or downtown, but the God place or a temple with the main shrine. Remarkably, the word Sivapura corresponds to the Bayang temple or a resting place of King Jayavarman I. In contrast, George Coedès addressed in the article of Basak inscription, K.70, that Vakaeka temple is Basak temple or Prei Basak in the present. Although George Coedès did not have concrete proof on this point, many scholars agreed and quoted for their research. However, U-Tain Wongsathi disagreed with it. He argued that the Vakaeka temple or Vakakākesvara is Ek Phnom temple in Battambang province. Again, his suggestion was also no evidence.
Prei Basak inscription, K.70 shows Vakakākesvara temple is over there. Furthermore, Prei Basak inscription K.425 addresses the Vakaeka toponym six times. It says in 890 Caka (968 CE) the early period of King Jayavarman 5. The King donated the land of Tkul Chong village to the Vakaeka temple. However, the land was donated back and forth between another temple and the Vakaeka temple. Earlier, the land of Tkul Chong village belonged to the people of Vyadhapura. Later on, King Jayavarman II put the people of Vyadhapura under Amoghapura, and the land became royal property. In the reign of King Yasovarman I, he donated the land back to the Vakaeka temple. In the reign of King Harshavarman I, an official built the village in this land. Even though U-Tian Wongsathi pointed out another aspect, the Vakaeka temple is not Eka Phnom temple. It is because the people of Vyadhapura were from the southern part of Cambodia.
Furthermore, the 9th-century inscription, K.956 from Samrong, shows the King Indravarman I ordered two of his officials to build a statue of Ganesh in the Vakaeka temple. Relatedly, archaeological excavation at Prei Basak temple found two statues of Ganesh. One is in the Pre-Angkorian period, and another one is in the Angkorian period. The statue of Ganesh in the Angkorian period was around the 11th century. Thus, it is different from the statue of Ganesh in the reign of King Indravarman I. However, Ek Phnom temple never found the statue of Ganesh.
The Toul Ro Ngenang inscription K.1036 shows that the Vakaeka temple was a Sivalinga temple. Also, Jean Commaille found a two meters Sivalinga at Prei Basak temple. Thus, Vakaeka is Prei Basak temle in Svay Rieng province, and not Ek Phonom temple in Battambang.
Inscription K.277 shows Ek Phnom and Vakaeka are two different temples. It says a Pandita Sriyogisvara came from Phnokantout village in Vyadhapura donated many things to temples included Srinarendragrama and Vakaeka temple. Relatedly, the Ek Phnom inscription K.211 says Srinarendragrama is a Sivalinga temple. However, the Takeo inscription says Srinarendragrama is in Phimapura.
The suggestion that the Vakaeka temple is Ek Phnom temple is confusing. The name of Ek Phnom temple was Vat Ek. This name adopted the name of a pagoda in the area. Therefore, the word Vat Ek does not come from Vakaeka. Vakaeka is a toponym means Toul Ek or Toul Kaek. It is the Prei Basak temple in Svay Rieng province.
អត្ថបទដើម៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
