បញ្ញវ័ន្តនិងអ្នកស្រាវជ្រាវ ទទួលស្គាល់ថាវប្បធម៌អរិយធម៌ខ្មែរ ជាវប្បធម៌អរិយធម៌ស្នូលមួយនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីយើងនេះ។ ចំណុចសំខាន់មួយចំនួនពាក់ព័ន្ធនឹងតន្ត្រី ដែលជាលក្ខណៈពិសេសនិងអស្ចារ្យទៅទៀតនោះគឺ ឧទាហរណ៍ ចម្លាក់រូបតំណាងឧបករណ៍តន្ត្រី បួនគឺ៖ ពិណ ខ្សែមួយ ទ្រខ្សែបី និងម៉ិមដែលគេឃើញមាននៅតែប្រទេសកម្ពុជាតែមួយគត់ និងនៅប្រាសាទបាយ័នតែមួយគត់។ ដោយឡែក ឧបករណ៍តន្ត្រី «ពិណ» មានបង្ហាញចម្លាក់រូបតំណាងនៅលើប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក ប្រាសាទបាយ័ន លានជល់ដំរី និងប្រាសាទបន្ទាយឆ្មារ។
ខ្ញុំសូមធ្វើការកត់សម្គាល់មួយថា បើយើងពិនិត្យមើល យើងឃើញថា នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្ត បុព្វបុរសខ្មែរ បានឆ្លាក់ជាប់នូវឧបករណ៍គ្រឿងផ្លុំ មានត្រែ ស្នែង ស័ង្ខ ខ្លុយ និងស្រឡៃ និងគ្រឿងដំ មានពាទ្យ គងញី គងឈ្មោល គងធំ ឆាប ឈឹង និងប្រភេទស្គរផ្សេងៗ មាន សម្ភោរ ស្គរធំ ស្គរយោល និងស្គរជ័យ។ ដោយឡែក នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ន គេបានឆ្លាក់រូបឧបករណ៍គ្រឿងខ្សែ។ ឧបករណ៍តន្ត្រីគ្រឿងខ្សែទាំងបួនប្រភេទខាងលើនេះ គឺខ្មែរយើងនៅប្រើប្រាស់ក្នុងវង់តន្ត្រីផ្សេងៗសព្វថ្ងៃ ដូចជាឧបករណ៍ខ្សែមួយនិងទ្រខ្សែបី នៅក្នុងវង់តន្ត្រីអារក្ស និង អាពាហ៍ពិពាហ៍ ឧបករណ៍ពិណជាការសម្តែងទោល និងឧបករណ៍ម៉ិមនៅក្នុងចំណោមជនជាតិភាគតិចក្នុងតំបន់ភូមិភាគឦសាននៃប្រទេសកម្ពុជា។
ពិណ ជាឧបករណ៍តន្ត្រីមួយដែលគេប្រើជាឧបករណ៍ទោល កំដរអ្នកច្រៀង ឬនៅក្នុងវង់តន្ត្រី។ នៅក្នុងពិភពលោក គេឃើញមានពិណជាច្រើនប្រភេទ នៅក្រោមចំណាត់ថ្នាក់ឧបករណ៍តន្ត្រី (Organology) ដូចជាពិណបស្ចឹមប្រទេស ពិណមូល (ពិណភូមា) និងពិណជ្រុង(ពិណខ្មែរ)។ ការស្រាវជ្រាវនិងឯកសារជាច្រើនអំពីឧបករណ៍តន្ត្រីពិណបង្ហាញថា នៅប្រទេសឥណ្ឌា ឧបករណ៍តន្ត្រីនេះ មានចែងនៅក្នុងទេវកថាឥណ្ឌា ឯប្រភពនៃឧបករណ៍នេះ គឺស្ថិតនៅក្នុងភាពងងឹតនៅឡើយ។ ពាក្យឥណ្ឌា «វីណា» (Viṇa) សំដៅលើឧបករណ៍តន្ត្រីគ្រឿងខ្សែ មិនកំណត់តែឧបករណ៍ពិណតែមួយប៉ុណ្ណោះទេ។ នៅប្រទេសភូមាសព្វថ្ងៃ គេនៅប្រើឧបករណ៍ពិណ ដែលជាឧបករណ៍ដ៏សំខាន់មួយនៅក្នុងតន្ត្រីនិងវង់តន្ត្រីរបស់គេ។ ចំណែកឯប្រទេសកម្ពុជាយើងវិញ ឧបករណ៍ពិណត្រូវបានឆ្លាក់នៅលើជញ្ចាំងប្រាសាទថ្មបុរាណ ប៉ុន្តែមិនមានការប្រើប្រាស់នៅក្នុងវង់តន្ត្រីខ្មែរណាមួយឡើយដែលយើងដឹងសព្វថ្ងៃ។ ទើបតែនៅពេលថ្មីៗនេះ សិល្បករនិងតន្ត្រីករខ្មែរ បានខិតខំប្រឹងប្រែងធ្វើឱ្យឧបករណ៍ពិណរស់ឡើងវិញ។
បុព្វបុរសខ្មែរ បានឆ្លាក់រូបពិណនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណ យ៉ាងណាមិញ តាំងពីសម័យក្រោយអង្គរមក ខ្មែរយើងមិនឃើញមានប្រើឧបករណ៍ពិណនេះឡើយ។ ទោះបីជាឈ្មោះវង់តន្ត្រីមួយ គឺវង់តន្ត្រី «ពិណពាទ្យ» ដែលយើងមានរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ក៏មានពាក្យ «ពិណ» នៅក្នុងនោះដែរ។
ជាប្រវត្តិសាស្ត្រនិងភស្តុតាង ដោយយោងទៅលើចម្លាក់បុរាណខ្មែរ យើងអាចសន្មត់ថា ខ្មែរយើងជាម្ចាស់នៃឧបករណ៍ពិណ យ៉ាងហោចណាស់ក៏នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីយើងនេះ។
សម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត ឱ្យនិយមន័យទៅលើពិណថា៖ «ពិណ»(សំស្ក្រឹត, វីណា) មានន័យថា «ចាប៉ី» ជាឧបករណ៍តន្ត្រីនាំមុខបន្លឺសូរសព្ទ បញ្ចេញបទភ្លេងនាំមុខមុនបង្អស់របស់វង់តន្ត្រីពិណពាទ្យ។ ទោះបីនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ វង់តន្ត្រីពិណពាទ្យ គ្មានឧបករណ៍ពិណក៏ដោយ តែឈ្មោះពិណពាទ្យនៅតែប្រើ។
ប្រជាជនខ្មែរទូទៅ និយមហៅឧបករណ៍តន្ត្រីខ្សែមួយ ថា «ខ្សែដៀវ សាយដៀវ ឬសាដៀវ» ជាភាសាថៃឬខ្មែរលាយថែ។ ធាតុពិត គឺឧបករណ៍តន្ត្រីនេះ ជាមរតកតន្ត្រីកេរតំណែលដូនតាខ្មែរសុទ្ធសាធ។ យើងគួរកត់សម្គាល់ថា ឧបករណ៍ខ្សែមួយ ត្រូវបានបុព្វបុរសខ្មែរឆ្លាក់ជាប់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណ មានប្រាសាទបាយ័ន ជាតឹកតាង។
«សាយ» មានន័យថា «ខ្សែ» គឺសំណុំសរសៃសូត្រតូច ដែលចងតពីក្បាលស្លាបឯកភ្ជាប់នឹងចុងដង ពោលគឺ «សាយឯក ឬ ឯកដាច់សាយ។ ពាក្យ «ដៀវ» មានន័យថា «មួយ ឬ តែមួយ»។ វចនានុក្រម សម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត ឱ្យនិយមន័យលើឧបករណ៍តន្ត្រីនេះថា «ឈ្មោះគ្រឿងតន្ត្រីមួយប្រភេទ មានខ្សែលួសស្ពាន់តែមួយ មានសំបកឃ្លោកមូលមួយកំណាត់ទ្រភ្ជាប់ពីក្រោមដង មានប៉ោលសម្រាប់រឹតឬបន្ធូរខ្សែ ប្រើជាគ្រឿងដេញ មានសូរសព្ទមូលរងំ។ សម្តេចព្រះសង្ឃរាជក៏បានណែនាំថា យើងគួរហៅឧបករណ៍តន្ត្រីនេះថា «ខ្សែមួយ ឬ ឯកតន្ត្រី, ដេញឯកតន្ត្រី សូរឯកតន្ត្រី»។
តាមការស្រាវជ្រាវផ្នែកជាតិពន្ធុតន្ត្រីវិទ្យា (Ethnomusicology) គេអាចសន្មតថាឧបករណ៍តន្ត្រីដែលមានខ្សែតែមួយ ដូចជាឧបករណ៍ «ធ្នូតន្ត្រី» (Musical bow) ជាឧបករណ៍តន្ត្រីចាស់ជាងគេ ដែលឧបករណ៍តន្ត្រីឯទៀតៗកើតឡើងនិងបំបែកខ្លួន។ ឈរនៅលើទស្សនៈនេះ ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរ មានខ្សែមួយនិងម៉ិម ដែលបុព្វបុរសយើងបានឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ន យើងក៏អាចសន្មតថាជាឧបករណ៍តន្ត្រីពីរ ដែលមានអាយុកាលចាស់ជាងឧបករណ៍តន្ត្រីគ្រឿងខ្សែ នៅប្រទេសកម្ពុជាដែរ។
ម៉ិម ជាឧបករណ៍មួយប្រភេទដែលគេឃើញមាននាពេលបច្ចុប្បន្ន នៅក្នុងចំណោមជនជាតិភាគតិចនៃតំបន់ភ្នំភូមិភាគឦសាននៃប្រទេសកម្ពុជាក្នុងខេត្តរតនគិរីនិងមណ្ឌលគិរី រួមមានជនជាតិគ្រឹង ទំពួន ចារ៉ាយ ព្រៅ កាចក់ និងព្នង ជាដើម។ បុព្វបុរសខ្មែរយើងបានឆ្លាក់រូបឧបករណ៍ម៉ិមមួយនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ន។
ជនជាតិភាគតិចក្នុងតំបន់ខាងលើនេះ តែបុរសទេដែលលេងឧបករណ៍ម៉ិមទោលដើម្បីកែកម្សាន្តឬចែរចង់ទំនាក់ទំនងស្នេហារវាងបុរសនិងស្ត្រី កំដរអ្នកច្រៀង ឬក្នុងវង់ភ្លេងរួមជាមួយនឹងឧបករណ៍ជីងរៀងឬចាប៉ីឃ្លោក និងដ្រួឬខ្លុយ។ ជនជាតិដើមភាគតិចគ្រឹង លេងឧបករណ៍ម៉ិមក្នុងចម្រៀងមួយចំនួននៃអាយ៉ៃហាំប៊ុង និង របាំដូចជារបាំយុវ័នរួមសាមគ្គី និង ប៊ុនហ៊ា ជាដើម។
យោងលើបទសម្ភាសន៍របស់ក្រុមស្រាវជ្រាវរបស់យើង ជនជាតិគ្រឹងនៅមានសល់អ្នកដែលចេះលេងឧបករណ៍ម៉ិមតែមួយចំនួនតូចប៉ុណ្ណោះ។ អ្នកដែលចេះលេងម៉ិមទាំងនេះ រៀនសូត្រឧបករណ៍នេះពីឪពុកឬគ្រូចាស់ៗដែលនៅក្នុងសហគមន៍។ យុវជនគ្រឹងនាពេលបច្ចុប្បន្នហាក់ដូចជាពុំសូវមានចំណង់នឹងរៀនសូត្របន្តលើឧបករណ៍នេះឡើយ។ នេះជាកត្តាព្រួយបារម្ភមួយលើវាសនាអនាគតរបស់ឧបករណ៍ម៉ិមដ៏មានតម្លៃ ព្រោះឧបករណ៍ម៉ិមជាឧបករណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រ ដូចដែលបានរៀរាប់ខាងលើថាជាឧបករណ៍មួយឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំងសិលាប្រាសាទបាយ័នតែមួយគត់។
ទ្រខ្មែរ ឬ ទ្រខ្សែ៣ ជាប្រភេទគ្រឿងខ្សែកូតនិងជាឧបករណ៍តន្ត្រីដ៏ចាស់មួយនៅក្នុង ចំណោមឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរទាំងអស់ ដែលមានចម្លាក់ជារូបតំណាងនៅលើប្រាសាទបាយ័ន។ ទ្រខ្មែរបច្ចុប្បន្ន មានឆ្លាក់ក្បាច់រចនា បង្កប់ដោយភ្លុកឬឆ្អឹងយ៉ាងល្អប្រណិត ដែលគេប្រើនៅក្នុងវង់តន្ត្រីអារក្សនិងអាពាហ៍ពិពាហ៍បុរាណខ្មែររាប់សតវត្សមកហើយ។ ទ្រខ្មែរ ជាឧបករណ៍តន្ត្រីរបស់ខ្មែរសុទ្ធសាធប្រកបដោយលក្ខណៈ ចរិត អត្តសញ្ញាណ ពណ៌សម្បុរនិងជាព្រលឹងរបស់ខ្មែរ។
សរុបសេចក្តីមក នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្ត កសាងឡើងដោយព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ ជាអង្គក្សត្រគោរពលទ្ធិទេវរាជ្យនិងព្រហ្មញ្ញសាសនា ចម្លាក់រូបតំណាងបញ្ជាក់អំពី ព្រះរាជព្យុហយាត្រា វង់តន្ត្រីព្រះរាជទ្រព្យ ឧបករណ៍គ្រឿងផ្លុំនិងដំ ដែលមានសូរខ្លាំងឆ្លុះបញ្ចាំងនូវអំណាចខ្លាំងក្លា។ នៅលើជញ្ជាំងខាងកើតមាន (ការកូរសមុទ្រទឹកដោះ) ជញ្ជាំងខាងលិច (រឿងរាមកេរ្តិ៍និងមហាភារតៈ) ជញ្ជាំងខាងត្បូង (ឋានសួគ៌ ឋានមនុស្ស និងឋានបាតាល) និងជញ្ជាំងខាងជើង (ក្បួនទ័ពព្យុហយាត្រាដែលមានឧបករណ៍តន្ត្រីជាច្រើន បង្ហាញពីភាពរុងរឿងនិងកិត្យានុភាពនៃចក្រភពខ្មែរនាសម័យអង្គរ)។
ដោយឡែក នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ន កសាងឡើងដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ជាអង្គក្សត្រគោរពលទ្ធិពុទ្ធរាជ្យនិងព្រះពុទ្ធសាសនា ចម្លាក់រូបតំណាងបញ្ជាក់អំពីជីវិតសាមញ្ញទូទៅរបស់ប្រជាជន មានការលេងចត្រង្គ ជល់មាន់ ការសម្តែងសៀក និងបោកចម្បាប់ ជាដើម។ល។ ក្នុងនោះ ក៏មានឧបករណ៍តន្ត្រីគ្រឿងខ្សែ រួមមានពិណ ខ្សែមួយ ទ្រខ្មែរ និងម៉ិម។
ជាកិច្ចបន្តការស្រាវជ្រាវទៅមុខទៀត ខ្ញុំសូមលើកជាសំនួរថា ហេតុអ្វីបានជាឧបករណ៍តន្ត្រីម៉ិម ដែលបានគេឆ្លាក់នៅលើប្រាសាទបាយ័នជាមួយនឹងឧបករណ៍តន្ត្រីឯទៀតនិងនៅក្បែរនឹងរូបអប្សរា (សូមមើលរូបភាព) មិនមាននៅជាមួយនឹងខ្មែរទូទៅ តែមាននៅតែជាមួយនឹងជនជាតិដើមភាគតិចនៅកម្ពុជា ថៃ និងវៀតណាមជាដើមនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ?។
ការបង្រៀនដល់យុវជន យុវនារី និងកូនចៅខ្មែរជំនាន់ក្រោយដើម្បីបន្តវេន ជាកាតព្វកិច្ចរបស់យើង ដោយត្រូវរៀបចំឱ្យមានកម្មវិធីបង្រៀន ទស្សនីយភាពនិងកម្មវិធីសម្តែងជាសាធារណៈ ដើម្បីរំឭក រំលេច និងផ្សព្វផ្សាយឱ្យផុសផុលអំពីឧបករណ៍ពិណ ខ្សែមួយ ទ្រខ្មែរ និងម៉ិម ដែលជាមរតកមានតម្លៃកាត់ថ្លៃមិនបានរបស់ដូនតាខ្មែរ។ ចំណែកយុវជន យុវនារី ទំពាំងស្នងឫស្សី និងជាអ្នកបន្តវេន ក៏មានកាតព្វកិច្ចចូលរួមចំណែកសកម្ម រៀនសូត្រ យល់ដឹង ស្រឡាញ់ គោរព ថែរក្សា បណ្តុះបណ្តាល លើកស្ទួយនិងផ្សព្វផ្សាយបន្ត នៅក្នុងន័យ ស្មារតី និងមនសិការជាតិខ្ពស់ «ជួយគិត ជួយធ្វើ និងរួមទទួលខុសត្រូវ» ដែលជាមោទនភាពជាតិនិងដើម្បីឱ្យឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរ រស់រានមានជីវិតនិងរុងរឿងទៅថ្ងៃអនាគតជានិរន្តរ៍រៀងទៅ៕
————————————————————
KHMER STRING-INSTRUMENTS: ICONOGRAPHY OF THE BAYON TEMPLE
Researchers have recognized that Khmer culture and civilization are one of the core cultures and civilizations in Asia. Some of the points and features, regarding music, which are the Khmer special and unique characteristics, include the iconography of four Khmer string-instruments, namely, pinn (angular harp), khsae muoy (plucked monochord), tror Khmer (three-stringed spike fiddle), and memm (bowed monochord). Iconographically speaking, these four string-instruments can only be found on stone-murals in Cambodia (all on one temple), i.e., the Bayon Temple (late 12th century-early 13th century). Whereas the Khmer angular harp was carved on the Khmer temples: Sambaur Prei Kuk, Bayon, Elephant Terrace, and Banteay Chhmar.
While examining the two Khmer temples—Angkor Vatt and Bayon—I see that the former contains iconographies of aerophones (wind instruments): brass and animal horns, conch-shells, flutes, and shawms along with idiophones and membranophones (percussion): crescent framed gongs, knobbed gongs, flat gongs, large gongs, cymbals, finger-cymbals; membranophones including various types of drums: small double-headed barrel drums, large barrel drums, suspended drums, and victory drums. On the Bayon temple, on the other hand, we find four string-instruments: angular harp, plucked monochord, three-stringed spike fiddle, and bowed monochord. These four string-instruments are used in the present-day Khmer music ensembles, the plucked monochord and three stringed-fiddle in the worship of spirit and wedding, the harp as a solo instrument or in the newly combined ensembles, whereas the bowed monochord used by the indigenous ethnic groups inhabiting the northeast region of Cambodia.
Several types of harp can be found in various parts of the world. They are Western harps, round harp (Burma), and angular harp (Cambodia). The generic term, referring to harp, is “pinn or vina.” Documents point to India where the generic term vina refers to Indian all sorts of string-instruments (Wrazen 1986: 35). In Myanmar, the harp is a prominent instrument, while in Cambodia, the harp was carved in the late 12th-early 13th centuries. After a long absence from the scene for a long time, the Khmer harp has been recently revived and back in the current practice.
It should be noted that the current Khmer court ensemble, the pinn peat, has the word pinn (harp) in it, although there is no pinn in the present form of ensemble (for details, see Sam 1988). Historically speaking, we can surmise that the pinn iconography on the Bayon temple attests and confirms its origin in Cambodia.
On the plucked monochord khsae muoy and the bowed monochord memm, the Bayon iconographies also prove their origins to Cambodia. Moreover, the memm is prominently used among the indigenous ethnic groups in Cambodia. Whereas the tror Khmer, as its name suggests, it literally means “Khmer fiddle.” This is further supported by the fact that it was permanently carved on the Bayon temple in Cambodia.
