នៅក្បែរស្ពានបុរាណមួយដែលមានឈ្មោះថា “ស្ពានពងទឹក” ស្ថិតនៅក្នុងស្រុកពួក ខេត្តសៀមរាប គេបានប្រទះឃើញថ្មមួយផ្ទាំងរាងជាសន្លឹកសីមា មានអក្សរចារឹកខ្លីចំនួនពីរបន្ទាត់ ដែលមិនទាន់ចុះក្នុងបញ្ជីសារពើភណ្ឌសិលាចារឹកនៃប្រទេសកម្ពុជានៅឡើយ។ នៅផ្នែកម្ខាងមានចារឹកអក្សរបុរាណថា “ព្រះឝ្រីឝៅគន្ធកុដិ” បើសរសេរជាអក្សរទំនើបគឺ “ព្រះស្រីសៅគន្ធកុដិ”។
សៅគន្ធកុដិ ជាសំណេរតាមពាក្យសំស្ក្រឹតដែលត្រូវនឹងសំណេរពាក្យបាលីថា សុគន្ធកុដិ។ នៅផ្នែកម្ខាងទៀតមានឆ្លាក់រូបចេតិយ ដែលខឿននៃរូបចេតិយនោះមានទម្រង់ជាឈូកផ្កាប់ឈូកផ្ងាទ្រ ហើយផ្នែកកណ្ដាលដែលជាអង្គចេតិយមានរាងជាកណ្ដឹង។ នៅផ្នែកកំពូលនៃរូបចេតិយមានធ្វើជា “ដំបែ” សម្រាប់ទ្រផ្នែកខាងលើដែលគេហៅថា “ត្រយ៉ូង”។
សិលាចារឹកនេះពុំមានកាលបរិច្ឆេទទេ ប៉ុន្ដែតាមតួអក្សរ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថាស្ថិតនៅក្នុងស.វ.ទី១៤។ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រិន្ទ្រវម៌្ម (១២៩៥-១៣០៧គ.ស) យើងចាប់ផ្ដើមឃើញមានភស្ដុតាងសិលាចារឹកមួយចំនួន បង្ហាញពីវត្តមានព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនៅប្រទេសកម្ពុជា។ អ្នកស្រាវជ្រាវចាត់ទុកសិលាចារឹកគោកស្វាយចេក ជាសិលាចារឹកពុទ្ធសាសនាថេរវាទប្រើភាសាបាលីដំបូងគេ។ ចារឹកខ្លីនៅក្បែរស្ពានពងទឹកនេះ ក៏មានសេចក្ដីទាក់ទងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទដែរ ហើយតាមការស្រាវជ្រាវកន្លងមកវាជាភស្ដុតាងដំបូងតែមួយគត់ដែលបង្ហាញពី សុគន្ធកុដិ នៅប្រទេសកម្ពុជា។ សុគន្ធកុដិ ឬ គន្ធកុដិ ជាកុដិដែល អនាថបណ្ឌិកសេដ្ឋី សាងថ្វាយព្រះពុទ្ធអង្គនៅវត្តជេតពននាក្រុងសាវត្ថី។
ក្រោយមកកុដិដែលគេសាងថ្វាយព្រះពុទ្ធនៅទីដទៃទៀត ក៏ហៅថា សុគន្ធកុដិ ដែរ ដូចជាកុដិដែលនាងវិសាខាសាងថ្វាយនៅបុព្វារាមជាដើម។ សុគន្ធកុដិ ឬ គន្ធកុដិ មានន័យថាកុដិដែលមានក្លិនក្រអូប ហើយក៏ជាឈ្មោះកុដិដែលជាលំនៅព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ មានផ្កាក្រអូបដែលគេដាក់បូជាព្រោះបរិស័ទទាំងឡាយតែងយកផ្កាភ្ញី និងគ្រឿងក្រអូបជាដើមថ្វាយព្រះពុទ្ធនៅខាងមុខកុដិនោះ នៅពេលពួកគេមកថ្វាយបង្គំព្រះអង្គ។ នាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ពុទ្ធសាសនិកគ្រប់ទិសទីដែលធ្វើធម្មយាត្រាទៅកាន់ទីតាំងវត្តជេតពន នៅតែមានទំនៀមបូជាផ្កានៅសុគន្ធកុដិដដែល។
សម្រាប់ការសិក្សាបែបបុរាណវិទ្យាលើទំនាក់ទំនងថ្មចារឹកនេះ និងទីតាំងនៅជុំវិញ គឺពុំទាន់ឃើញមានការសិក្សានៅឡើយទេ ដូច្នេះទើបយើងមិនទាន់យល់ច្បាស់អំពីតួនាទីរបស់ថ្មរាងសន្លឹកសីមានេះ ថាតើមានតួនាទីជាអ្វីឱ្យពិតប្រាកដ?។ ចំណែកឯរូបចេតិយដែលឆ្លាក់នៅលើថ្មនោះ ទំនងជាឧទ្ទិសជាព្រះស្រីសៅគន្ធកុដិ(?) ឬពុំនោះសោតថ្មគោលចារឹកនេះអាចយកមកពីទីតាំង ព្រះស្រីសៅគន្ធកុដិ ដែលគេសាងក្នុងអំឡុងស.វ.ទី១៤នោះ។
នៅប្រទេសកម្ពុជានាអំឡុងប្រមាណជាពីរទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ យើងសង្កេតឃើញមានការចាប់ផ្ដើម និងនិយមសាងសង់អគារកុដិ ឬចេតិយ នៅក្នុងអារាមឬអាស្រមមួយចំនួនដែលឱ្យឈ្មោះស្រដៀងៗគ្នាថា គន្ធកុដិ ព្រះគន្ធកុដិ ព្រះមហាគន្ធកុដិ សុគន្ធកុដិឬព្រះមហាសុគន្ធកុដិ ជាដើម។ ឈ្មោះទាំងនេះក៏បានប្រើសម្រាប់ដាក់ជាឈ្មោះវត្តឬអាស្រម ពុទ្ធសាសនាមួយចំនួនផងដែរ។
អត្ថបទដើម៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
