នៅក្នុងអត្ថបទភាគទី១ ខ្ញុំបានបង្ហាញរួចហើយអំពីទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភី ឬប្រាសាទបែបសាលានៅក្នុងសិល្បៈឥណ្ឌា ដែលអត្ថបទនោះល្មមអាចឱ្យយើងយល់បានខ្លះពីទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភី ឬប្រាសាទបែបសាលានៅក្នុងស្ថាបត្យកម្មនៃសិល្បៈឥណ្ឌាទាំងខាងជើងនិងខាងត្បូង។ សម្រាប់អត្ថបទនេះ ខ្ញុំនឹងបង្ហាញបន្តអំពីទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភី ឬប្រាសាទបែបសាលានៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរ វិញម្ដង។
សូមរំលឹកផងដែរថា វលភី (Valabhī) ជាពាក្យបច្ចេកទេសនៃស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងជើង ចំណែកស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងត្បូងហៅប្រាសាទប្រភេទនេះថា សាលា (Śālā)។ លក្ខណៈទូទៅរបស់ប្រាសាទប្រភេទនេះរូមមាន ជាប្រាសាទទោល មានរាងចតុកោណកែង ដំបូលខាងលើបង្អស់មានរាងកោងវែងមានសណ្ឋានដូចដំបូលទូក។ ហេតុនេះហើយទើបដំបូងមានហោជាងរាងក្រចកសេះទំហំធំនៅចុងដំបូលទាំងសងខាង។ ចំណែកនៅតាមព្រំដំបូលនៃប្រាសាទលម្អដោយកូនកលស (Kalaśa) រៀងគ្នាជាជួរ។
សម្រាប់សិល្បៈខ្មែរ ទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភី ឬប្រាសាទបែបសាលានេះយើងឃើញមានវត្តមាននៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរតាំងពីសម័យមុនអង្គរមកម៉្លេះ។ លក្ខណៈប្រាសាទនៅសម័យនោះមានភាពស្រដៀងគ្នាយ៉ាងខ្លាំងទៅនឹងទម្រង់ប្រាសាទបែបសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងត្បូង។ រហូតមកដល់សម័យអង្គរ ទម្រង់ប្រាសាទប្រភេទនេះបែរជាមានលក្ខណៈខាងស្ថាបត្យកម្មស្រដៀងគ្នាទៅនឹងទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភីនៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងជើងទៅវិញ។
ចំពោះប្រាសាទបែបសាលានៅមុនសម័យអង្គរមានការនិយមយ៉ាងខ្លាំង ដូចជា ប្រាសាទភ្នំបាយ៉ង់ ប្រាសាទភូមិប្រាសាទ និងប្រាសាទមួយចំនួនធំនៅក្នុងតំបន់សំបូរព្រៃគុក ជាដើម។ លក្ខណៈដោយរួមនៃប្រាសាទទាំងនោះគឺ៖ ជាប្រាសាទទោល មានរាងចតុកោណកែង ដំបូលប្រាសាទមានច្រើនជាន់ កើតចេញពីការចម្លងតួប្រាសាទផ្នែកខាងក្រោមដោយបង្រួមឱ្យតូច រួចយកទៅបន្តុបបន្តពីខាងលើ ត្រួតគ្នាជាថ្នាក់ៗ។ នៅតាមជាន់នីមួយៗនៃដំបូល មានលម្អដោយកូនប្រាសាទរៀងគ្នាជាជួរតាមគ្រប់ជ្រុងទាំង៤។ ចំណែកនៅត្រង់កំពូលដំបូលវិញ បើទោះជាបច្ចុប្បន្នមិនមាននៅសល់ដំបូលដែលល្អបរិបូរក៏ដោយ តែយើងក៏អាចសន្និដ្ឋានបានដែរថា ដំបូលទំនងមានលក្ខណៈកោងដូចដំបូលទូក និងនៅតាមព្រំដំបូលនៃប្រាសាទប្រហែលជាមានលម្អដោយកូនកលស (Kalaśa) រៀងគ្នាជាជួរដូចសិល្បៈឥណ្ឌាដែរ។ ជាឧទាហរណ៍យើងអាចមើលយល់លក្ខណៈដំបូលបែបនេះបានខ្លះៗពីរូបរាងដំបូលនៃប្រាសាទភូមិប្រាសាទ។
នេះបង្ហាញឱ្យឃើញថា ទម្រង់ប្រាសាទបែបសាលានៃសិល្បៈខ្មែរមុនសម័យអង្គរមានលក្ខណៈដូចគ្នាយ៉ាងខ្លាំងទៅនឹងប្រាសាទបែបសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងត្បូង ជាពិសេសប្រាសាទសម័យបល្លវៈ។ ឧទាហរណ៍ដូចជាប្រាសាទគណេសរថ ជាដើម (រូបភាពទី៣)។ តែក្រោយមក ការធ្វើប្រាសាទបែបសាលាបែបឥណ្ឌាខាងត្បូងមិននិយមទៀតឡើយនៅសម័យអង្គរ។
នៅក្នុងសម័យអង្គរយើងសង្កេតឃើញមានប្រាសាទមួយក្រុមដែលខ្មែរយើងនិយមហៅថា “បណ្ណាល័យ ឬហោត្រៃ” ច្រើនមានលក្ខណៈជាប្រាសាទទោល មានរាងចតុកោណកែង ដំបូលប្រាសាទច្រើនធ្វើតែមួយជាន់ ហើយដំបូលខាងលើមានលក្ខណៈកោងដូចដំបូលទូក នៅខាងចុងដំបូលទាំងសងខាងជាហោជាងរាងក្រចកសេះ។ នៅអមសងខាងដំបូលកោងនោះមានធ្វើស្លាបដំបូលកោងដើម្បីពង្រីកទំហំនៃសំណង់។ ការធ្វើស្លាបដំបូលកោងនៅអមដំបូលមេខាងលើ និងការធ្វើដំបូលតែមួយជាន់នេះ ជាលក្ខណៈពិសេសដែលយើងឃើញមាននៅក្នុងទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភីនៃស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងជើង។
ក្រៅពីទម្រង់ស្ថាបត្យកម្មដែលមានលក្ខណៈដូចគ្នាទៅហ្នឹងប្រាសាទបែបវលភីនៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងជើងហើយ យើងនៅប្រទះឃើញបច្ចេកពាក្យ “វលភី” នៅក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរមួយចំនួនផងដែរ។ សិលាចារឹកទាំងនោះបានបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថា “វលភី” ជាប្រភេទសំណង់មួយប្រភេទដែលគេបានសាងឡើង។ ជាក់ស្ដែងនៅក្នុងសិលាចារឹកស្ដុកកក់ធំ K.២៣៥ ចារនៅឆ្នាំ១០៥២ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទី១ បានរៀបរាប់ទាក់ទងនិងការសង់វលភីរហូតដល់ទៅ៤ដង។ ជាឧទាហរណ៍ក្នុងបន្ទាត់ទី២០និងបន្ទាត់ទី៤៧នៃផ្ទាំង “ឃ” មានសេក្ដីថា៖
“…វ្រះប្រេភូតាឝ៑២អាយ៑ជេង៑វ្នំគិត៑ចត៑ស្រុក៑ថ្វេកាយ៌្យនាវ្រះនោះហ ទំនេប្រចោង៑ប្រាសាទកំវេង៑វលភិ…” អាចប្រែសម្រួលបានថា “…ទ្រង់ប្រើភូតាស២រូបនៅឯ(វិស័យ)ជើងភ្នំឱ្យចាត់ចែងស្រុក និងធ្វើការបម្រើព្រះ(នៅទី)នោះ ដំបូងគឺសាងប្រាសាទ កំពែង វលភី..”
“…ឱយ្សវ៌្វទ្រវ្យតវ្រះនោះផោង៑ឱយ៑ខ្ញុំចោង៑វលភិចោង៑កំវេង៑អ្លេង៑ថ្វេក្ឞេត្រារាមជ្យក្ត្រវាង៑..” អាចប្រែសម្រួលបានថា “…បានថ្វាយទ្រព្យរបស់ដល់ព្រះនោះទៀតផង ថ្វាយអ្នកបម្រើ សង់វលភី សង់កំពែងដោយថ្មបាយក្រៀម ធ្វើសួន-ចម្ការ ជីកត្រពាំង…”
តាមរយៈព័ត៌មានក្នុងសិលាចារឹកខាងលើងនេះអាចឱ្យយើងដឹងថា “វលភី” ជាពាក្យបច្ចេកទេសមួយសំដៅដល់សំណង់មួយបែបដែលធ្វើឡើងជាមួយសំណង់ផ្សេងៗទៀត។ ពាក្យ “វលភី” លេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកជាច្រើនទៀតដូចជាសិលាចារឹកប្រាសាទគោកខាងត្បូង K.៨៨៧ សិលាចារឹកប្រាសាទព្រះខ័នK.908 សិលាចារឹកភ្នំស្រេះ K.១០០២ សិលាចារឹកប្រាសាទតាព្រហ្ម K.២៧៣ និងសិលាចារឹកថ្មីដែលទើបតែរកឃើញនៅជើងភ្នំត្រប់ជាដើម។ សិលាចារឹកទាំងនេះចារឡើងនៅរវាងចុងស.វទី១០រហូតដល់ចុងស.វទី១២។ ជាងនេះទៅទៀត គេប្រទះឃើងអក្សរចារឹកនៅលើថ្មីដែលគេយកមកសាងប្រាសាទចេតិយនៃក្រុមប្រាសាទព្រះខ័នកំពង់ស្វាយ ខេត្តព្រះវិហារ (រូបភាពទី៧) ដោយអក្សរចារឹកនោះមានសេចក្ដីថា៖ (ប)តេកវលភិ (វ្រះ)ក អាចប្រែសម្រួលបានថា៖ «ផ្កេក(នៅ)វលភី ព្រះគម្ដែង(?)…»។ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង បានពន្យល់ឱ្យដឹងថា អក្សរថ្មបែបនេះជាប្រភេទអក្សរដែលជាងសរសេរសម្រាប់សម្គាល់លើថ្មដើម្បីយកទៅសាងប្រាសាទ។ ការប្រទះឃើញពាក្យវលភិនៅទីតាំងប្រាសាទនេះ វាហាក់មានភាពស្រមគ្នាទៅនឹងលក្ខណៈសំណង់របស់ប្រាសាទចេតិយ ពោលគឺជាប្រាសាទទោល មានរាងចតុកោណកែង ដំបូលខាងលើបង្អស់បើទោះបីជាបាក់បែកអស់មួយភាគធំក៏ពិតមែន តែយើងក៏អាចសន្និដ្ឋានបានដែរថា ដំបូលប្រាសាទទំនងមានរាងកោងវែងមានសណ្ឋានដូចដំបូលទូក ហើយនៅចុងសងខាងនៃដំបូលនោះធ្វើជាហោជាងរាងក្រចកដែលមានទំហំធំដែរ(រូបភាពទី៨)។ លក្ខណៈប្រាសាទដូចបានរៀបរាប់មកនេះបង្ហាញថា ប្រាសាទចេតិយមានលក្ខណៈទូទៅដូចប្រាសាទបែបវលភីឬសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌា ហើយករណីនេះត្រូវគ្នានឹងអក្សរថ្មីដែលជាងសរសេរសម្គាល់លើថ្មសម្រាប់យកមកសាងសង់នៅ “វលភី” ពោលគឺអាចសំដៅដល់ប្រាសាទចេតិយនោះឯង។
ជាសរុបមកសង្គមខ្មែរប្រហែលជាបានស្គាល់ទម្រង់ប្រាសាទបែបវលភីឬសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌាតាំងពីសម័យមុនអង្គរមកម្ល៉េះ។ ដោយនៅសម័យមុនអង្គរស្ថាបត្យកម្មខ្មែរទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងពីទម្រង់ប្រាសាទបែបសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងត្បូង ជាពិសេសទទួលឥទ្ធិពលពីសិល្បៈបល្លវៈ។ ក្រោយមកនៅសម័យអង្គរស្ថាបត្យកម្មខ្មែរប្រហែលជាបានទទួលឥទ្ធិពលប្រាសាទបែបវលភីនៃស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងជើងមកជំនួសប្រាសាទបែបសាលានៃសិល្បៈឥណ្ឌាខាងត្បូងវិញ។ ហេតុនេះហើយទើបប្រាសាទដែលមានរាងចតុកោណកែង ដំបូលកោងវែងមានសណ្ឋានដូចដំបូលទូក និងមានហោជាងទាំងសងខាង ដែលនៅមុនសម័យអង្គរនិយមធ្វើដំបូលច្រើនជាន់ បែរជានិយមធ្វើដំបូលតែមួយជាន់ទៅវិញនៅសម័យអង្គរ៕
——————————-
The Valabhī temples in Indian and Khmer Art (part 2)
The first part of the article shows some characteristics of the Valabhī or Śālā temple in Indian arts. Thus, this article will show the Valabhī temples in Khmer arts. As mentioned earlier, Valabhī is a technical term to identify the Indian architecture of the north and Śālā for the south. In Khmer arts, the Valabhī temple appeared in the pre-Angkorian temple.
In the pre-Angkorian period, the temples were similar to the Śālā temple of southern India. In contrast, in the Angkorian period, the characteristic of the temple was similar to the north. The pre-Angkorian temples similar to Śālā temples in the south (especially in the Palava period) are Phnom Bayan, Prasat Phum Prasat, and some temples in Sambo Prei Kuk. The main characteristics are; a single shrine, a rectangular plan, and multiple level roofs with the temple’s design. There are four small replicas of the temple on each side of the roof. The roof has boat-shaped and possibly decorated with Kalaśa as an Indian temple. For instance, Prasat Phum Prasat.
In the Angkorian temple, a group of temples which are usually called libraries or Hor Trai tends to have a single shrine, rectangular in shape, has a single level roof, the top of the roof has the shape of a boat, and the two ends of the roof have two horseshoes shape pediments. Along the two sides of the roof have two wings used to enlarge the temple’s size. Remarkably, this is the characteristic of the Valabhī temple in the north.
Besides, there are some Khmer inscriptions that mention the word Valabhī and the Valabhī temple that they built. For instance, the Sdok Kak Thom inscription, K.235 carved in 1051 during the reign of King Suryavarman I describes the constructions of the Valabhī temple four times. For instance, lines 20 and 47 of face D. According to the inscription, Valabhī is a term that indicates one temple among others. This term also appears in the south Kok Chak inscription K.887, Preah Khan inscription K.908, Phnom Srah inscription K.1002, Ta Prohm inscription K.273, and a new discovery inscription found near the foot of Phnom Drap (Drap mountain). These inscriptions were carved from the 10th to the end of the 12th century. Furthermore, a graffiti from Prasat Cetei in the group of Prasat Preah Khan Kampong Svay mentions the word Valabhī. It means the stone will be used to build the Valabhī temple which is in this case Prasat Cetei.
In conclusion, Khmer society has known Valabhī or Śālā temple since the pre-Angkorian period. The temples in the pre-Angkorian period were similar to Valabhī of the south mainly of the Pallava period. However, the temples in the Angkorian period were similar to the temples from the north.
អត្ថបទដើម៖ លោក ឡេង ស៊ីរ៉ង់
