“មេ-ស” ជាឈ្មោះអមនុស្ស មានរូបតំណាងជាស្រី ស្ថិតនៅជើងភ្នំឈើកាច់ ក្នុងស្រុកបាភ្នំ ខេត្តព្រៃវែង ហើយក្រុមជំនុំវចនានុក្រមខ្មែរពន្យល់ថា “មេ-សជាបិសាចភេទស្រី”។ ប៉ុន្តែក្នុងជំនឿអ្នកស្រុក “មេ-ស” មាននាទីជាអ្នកតាប្រចាំស្រុកដែលគេតែងតែធ្វើបុណ្យថ្វាយប្រចាំឆ្នាំរហូតជាប់ជាទំនៀមដល់បច្ចុប្បន្ន។ តាមព្រេងនិទាន គេតែងសម្លាប់មនុស្ស សម្លាប់ក្របី ឬសម្លាប់ជ្រូក ជាដង្វាយសំខាន់សម្រាប់អ្នកតាមេ-ស។ មកដល់សព្វថ្ងៃ ទំនៀមនេះបានប្តូរផ្លាស់មកថ្វាយជ្រូកខ្វែជំនួសវិញ ហើយគេតែងប្រារព្ធជាប្រក្រតីក្នុងរវាងចុងខ្នើតខែជេស្ឋ ពោលគឺមុននឹងចូលដល់រដូវធ្វើស្រែ។ អ្នកតាមេ-ស មានអាស្រមស្ថិតនៅលើកូនភ្នំតូចមួយក្បែរវាលស្រែ ខាងកើតជើងភ្នំឈើកាច់ប្រហែល៥០០ម៉ែត្រ។ តាមការនិទាន នៅខាងមុខអាស្រមអ្នកតាមេ-ស មានខ្ទមអ្នកតាទ្វារ ហើយចម្ងាយពីទីនោះទៅកើតប្រហែល១០ម៉ែត្រជាកន្លែងកាប់ក្របី ហួសទៅប្រហែល១០០ម៉ែត្រទៀត ជាកន្លែងសម្លាប់មនុស្ស។ លើសពីនេះនៅជុំវិញអ្នកតាមេ-ស មានអ្នកតាផ្សេងៗទៀតដូចជា អ្នកតាទូងស្គរ អ្នកតានាងត្រដាច អ្នកតាសម្តែងកែវ អ្នកតាព្រះស្រែ អ្នកតាព្រះស្រុក អ្នកតាបុះលៀន អ្នកតាច្រកចំបក់ និងអ្នកតាសូន្យយក្ស តែអ្នកតាទាំងអម្បាលនេះមិនមានរូបទេ មានតែថ្មពីរបីដុំជាសម្គាល់។ ប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃមានតែអាស្រមអ្នកតាមេ-សនៅលើកូនភ្នំ សាលាបុណ្យសង់ប្របក្បែរនោះ និងខ្ទមអ្នកតាពីរនៅខាងមុខក្រោមដើមពោធិ៍ក្បែរផ្លូវឡើង។
តាមឯកសារផ្សាយក្នុងទសវត្សទី៨០ឱ្យដឹងថា ក្នុងអាស្រមអ្នកតាមេ-ស មានបដិមាចំនួនបីតម្កល់ជាជួរទន្ទឹមគ្នា។ បដិមាកណ្តាល មានរូបជាស្រី កម្ពស់ប្រហែល០.៩០ម៉ែត្រ សក់ក្បាលទំនងជាបួងញាត់ឡើងលើ ពាក់ក្បាំង មុខរាងមូល ថ្ពាល់ពេញ ដោះក្បំស្រួច មានដៃបួន។ ដៃស្តាំបោះមកមុខ ទ្រវត្ថុមួយរាងចតុកោណកែង ផតកណ្តាល (ដៃស្តាំមួយទៀតពុំនិយាយ) រីឯដៃឆ្វេងមួយបត់ឡើងលើកាន់កងចក្រ ដៃឆ្វេងមួយទៀតសំយ៉ុងចុះចាប់កន្ទុយខ្លា ឬរាជសីហ៍។ ប៉ុន្តែជាការគួរឱ្យស្តាយ គេពុំប្រទះឃើញរូបថត ឬឯកសារណាផ្សេងទៀត បំភ្លឺឱ្យឃើញស្តែងថាបដិមាទាំងនោះមានរូបពិតប្រាកដដូចម្តេចឡើយ។ ដោយឡែក គេក៏ពុំដឹងថាទំនៀមធ្វើបុណ្យបូជាមនុស្ស ឬសម្លាប់ក្របីថ្វាយអ្នកតាមេ-ស ចាប់ប្រារព្ធពីត្រឹមសម័យណាមកដែរ។ ប៉ុន្តែចូលមកដល់សម័យសង្រ្គាម ទំនៀមនេះបានផ្អាក ហើយរហូតដល់រវាងឆ្នាំ១៩៩៥ ទើបអ្នកស្រុកជិតឆ្ងាយមូលមាត់គ្នាសង់អាស្រមថ្មី ផ្តើមរៀបចំធ្វើបុណ្យឡើងអ្នកតាមេ-សឡើងវិញ។ លើសពីនេះ ក្នុងឆ្នាំ២០១១ ក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ បានកំណត់កូនភ្នំនោះជាស្ថានីយបុរាណ ក្នុងន័យថែរក្សា និងអភិរក្ស ហើយសព្វថ្ងៃនៅក្នុងអាស្រមអ្នកតាមេ-ស គេឃើញមានបដិមាធំបី តម្កល់ជាជួរទន្ទឹមគ្នាលើបល្ល័ង្កកម្ពស់ត្រឹមចង្កេះ។
ក្នុងបណ្តាបដិមាសំខាន់ៗទាំងបីខាងលើ បដិមាកណ្តាលជារូបស្រី ពាក់ក្បាំងលើក្បាល និងមានដៃបួន ប្រហាក់ប្រហែលនឹងសេចក្តីរៀបរាប់ក្នុងឯកសារទសវត្សទី៨០ដែរ។ ដៃស្តាំមួយលើកឡើងលើកាន់វត្ថុរាងបួនជ្រុងស្មើ មានចន្លោះកណ្តាល ដៃស្តាំមួយទៀតទម្លាក់ចុះហុចទៅមុខបន្តិចប៉ះនឹងកន្ទុយសត្វខ្លា ដែលកំពុងក្រាបហារមាត់យ៉ាងធំនៅខាងមុខ។ រីឯដៃឆ្វេងមួយលើកឡើងលើ មានកាន់កងចក្រ ហើយដៃឆ្វេងមួយទម្លាក់ចុះប្របដងខ្លួនយួរវត្ថុម្យ៉ាងស្រដៀងកំសៀវ(គ្មានចំពួយ)។ អ្នកស្រុកពន្យល់ថារូបសំណាកនេះ គឺជាអ្នកតាមេ-ស។ ចំពោះបដិមាខាងស្តាំដៃអ្នកតាមេ-ស គេសាងឡើងមានខ្លួនជាមនុស្ស ក្បាលដំរី។ បដិមានេះលាបពណ៌ស ប្រមោយខ្មៅ ដៃស្តាំសំយ៉ុងចុះប្របដងខ្លួន ដៃឆ្វេងកាន់ដំបង ហើយលើជើងទម្រ គេចារឈ្មោះថា “អ្នកតាគិរីផល” (រូបលេខ៤)។ ចំណែកឯបដិមាមួយ ទៀតតម្កល់ខាងឆ្វេងដៃអ្នកតាមេ-ស មានរូបរាងដូចមនុស្សប្រុស ជួតក្បាល ឈរកាន់ដំបង ហើយលើជើងទម្រចារឈ្មោះថា “អ្នកតាគិរីជោត” (រូបលេខ៥)។ រីឯនៅអមសងខាងបដិមាធំៗទាំងបីខាងលើនេះ គេឃើញមានបដិមាតូចៗពីរទៀត កម្ពស់ប្រហែល១ម៉ែត្រ លាបពណ៌មាស។ ខាងស្តាំជាមនុស្សប្រុសចំណាស់ឈរកាន់ដំបង ហើយខាងឆ្វេងជាមនុស្សស្រីចំណាស់ឈរកាន់ឈើច្រត់ យួរប្រអប់ស្លា(?)។
ពាក់ព័ន្ធនឹងឈ្មោះបដិមាខាងលើ អ្នកស្រុកពន្យល់ថា លោកយាយមេ-ស និងលោកតាគិរីផលជាប្តីប្រពន្ធ មានកូនប្រុសឈ្មោះគិរីជោត។ រីឯរូបសំណាកតូចៗលាបពណ៌មាសទាំងពីរ ជាមេទ័ពឈ្មោះតេជោ និងលោកយាយរតនៈ ត្រូវជាមាតាបិតារបស់លោកតាគិរីផល។ គេពន្យល់បន្តថា ដើមឡើយក្រុមគ្រួសារនេះមានលំនៅរស់នៅតំបន់បាភ្នំ។ ពេលគិរីផលពេញកំលោះ បានទៅរៀនសិល្ប៍វិជ្ជានៅនគរផ្សេង រហូតបានភរិយាឈ្មោះមេ-ស។ ក្រោយមកដោយគិរីផលពុំស្តាប់បង្គាប់ ហ៊ានលួចរត់មកជួយធ្វើសង្រ្គាមរំដោះនគរកំណើត ឪពុកក្មេកបានបញ្ជាឱ្យគេកាត់ក្បាលគិរីផល។ ប៉ុន្តែពេលនោះ នាងមេ-សបានប្រទះឃើញខ្មោចដំរីមួយដោយចៃដន្យ ក៏កាត់ក្បាលមកភ្ជាប់នឹងដងខ្លួនប្តី បានមានជីវិតឡើងវិញ។ ដោយគ្រួសារគិរីផលមានគុណបំណាច់ចំពោះនគរ អ្នកស្រុកក៏រួបរួមគ្នាសាងរូបសំណាកទុកគោរពបូជាដល់សព្វថ្ងៃ។
យ៉ាងណាក្តី ការពន្យល់ខាងលើគឺជាមត៌កភាសារបស់អ្នកស្រុក (Oral tradition) ពន្យល់ចំពោះបាតុភូតដែលគេជួបប្រទះ។ ប៉ុន្តែប្រសិនបើគេល្បងពិនិត្យលក្ខណៈខ្លះនៃបដិមាអ្នកតាគិរីផល និងអ្នកតាមេ-ស នាំឱ្យភ្នកដល់ទេពសំខាន់ពីរក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនាគឺ ព្រះគណេស និងនាងទុគ៌ា។ ជាទូទៅ គេស្គាល់ថាព្រះគណេសមានខ្លួនមនុស្ស តែក្បាលជាដំរី (ដូចអ្នកតាគិរីផល) ជាទេពនៃចំណេះដឹង ហើយជាបុត្រព្រះឥសូរ និងនាងបាវ៌តី។ ចំណែកនាងទុគ៌ា ជាមហេសីព្រះឥសូរ ជាទេពឆ្នើមខាងច្បាំងប្រយុទ្ធ ជាពិសេសនៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរបុរាណ គេតែងឆ្លាក់រំលេចត្រង់ពេលនាងសម្លាប់បិសាចកាឡាខ្លួនជាក្របី។ ឈុតឆាកប្រយុទ្ធរវាងនាងទុគ៌ា ជាមួយក្របីជាបិសាចនោះ គេឲ្យឈ្មោះថា “ទុគ៌ា មហិឞាសុរមទ៌នី (Durgā Mahiṣāsuramardinī)”។ ការបង្ហាញឈុតត្រង់នេះ នាងទុគ៌មានដៃច្រើន កាន់កេតនភណ្ឌផ្សេងៗដូចជា ត្រីសូល៍ កងចក្រ ស័ង្ខ ផ្គាំ ថូ វជ្រ ដាវ និងព្រួញជាដើម ហើយជំនិះរបស់នាងគឺជាតោ (គំនូរខ្លះជាខ្លា)។ រូបភាពនេះគេឃើញនិយមតាំងពីមុនសម័យអង្គរ ហើយសូម្បីនៅប្រាសាទបន្ទាយស្រី គេឃើញមានឆ្លាក់យ៉ាងធំលើហោជាង។ តាមរយៈលក្ខណៈនេះ បើត្រឡប់មើលបដិមាអ្នកតាមេ-ស គេឃើញមានដៃបួន និងមានសត្វខ្លាមួយស្រដៀងនាងទុគ៌ាដែរ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បើគេសង្កេតមើលនៅទិសខាងកើត មុខអាស្រមអ្នកតាមេ-សសព្វថ្ងៃ មានរូបខ្លាមួយគូយ៉ាងធំអមផ្លូវឡើងផង។ រីឯចុះទៅមុខបន្តទៀត គឺជារូបក្របីមួយនឹម ដែលគេតម្កល់នៅក្បែរខ្ទមអ្នកតា៕
សរុបមក អ្នកតាមេ-ស ជាអមនុស្សយ៉ាងសំខាន់ ដែលអ្នកស្រុកប៉ែកខាងកើតស្គាល់ និងគោរពបូជា។ តាមរយៈលក្ខណៈខ្លះៗដូចរៀបរាប់ខាងលើ អ្នកតាមេ-សហាក់ដូចជាមានចំណុចជាច្រើនស្រដៀងទេពក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា គឺនាងទុគ៌ា ដែលមាននាទីកម្ចាត់សេចក្តីអាក្រក់ ដើម្បីឱ្យមានសណ្តាប់ឡើងវិញ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយ គេគួរសិក្សាមើលបន្តប្រព័ន្ធជំនឿអ្នកស្រុកបន្ថែមទៀតក្នុងបរិបទនេះ។ ក្នុងអត្ថបទភាគ២ ខ្ញុំនឹងបង្ហាញអំពីទំនៀមធ្វើបុណ្យឡើងអ្នកតាមេ-ស ដើម្បីជាចំណែកតូចមួយនៃការពិចារណា៕
—————————————
Neak Ta Me Sa (part 1)
Me Sa is a name of a female supernatural being. It is located in Phnom Chouer Khach, Ba Phnom district, Prei Veng province. The local people believe that Me Sa is a guardian of the district so people do ritual practice for Me Sa annually. It says that people sacrificed humans, buffalo or pigs for Me Sa in the past. However, at the present, they offer roasted pig. The ritual celebrates at the end of Jesh in the Luna calendar which is before the growing season.
Me Sa has a small shrine located on a small hill next to the rice field, 500 meters east of Choeur Khach mountain. Based on the legend, there is a shire of Neak Ta Tvea (Neak Ta is a type of supernatural being or the spirit of the ancestor) in front of the shrine of Me Sa. It is about 100 meters away from the killing field. Additionally, there are multiple Neak Ta like Neak Ta Toung Skor, Neak Ta Neang Tradach, Neak Ta Samdeng Keo, Neak Ta Preah Sre, Neak Ta Preah Sruk, Neak Ta Boh Lean, and Neak Ta Chrak Chambak, and Neak Ta Son Yeak. However, these Neak Ta do not have a specific form.
According to the publication in the 1980s, Neak Ta Me Sa has three statues standing in rank. The middle one is a female statue of about 90cm and has four arms. A right hand is put forward and holds a rectangular shape object that is shallow in the middle. Another right hand had not been mentioned. One left hand holds a Cakra and another left hand holds the tail of a tiger or lion. Notably, it is not known when the scarify human being or animals for Neak Ta Me Sa started. However, during Civil War, the practice was stopped. In 1995, people started to build the shrine for Neak Ta Me Sa again. In 2011, the hill was listed as an archaeological site by the Ministry of Culture and Fine Arts of Cambodia.
Currently, the shrine of Neak Ta Me Sa has three main statues. The middle one is a female statue. She wears a diadem and has four arms. It is similar to the description in the 1980s. A right hand holds a rectangular object with a shallow in the middle and another right hand holds the tail of a tiger. The upper left-hand holds a Cakra and the lower one holds a pot. This statue is known as Neak Ta Me Sa. On the right-hand side of Neak Ta Me Sa is a statue of a human with an elephant head and on the left-hand side is a statue of a man who holds a stick. The statue of the name is mentioned as Neak Ta Kirijot. Besides, there are two more statues, a man holding a stick and a female who holds a box. According to the people, Me Sa and Lok Ta Kiripala are husband and wife. They have a son named Kirijot. The small statues are general Techo and grandmother Ratanak, the parents of Lok Ta Kiripala. People added, that earlier, this family lived in the mountain area. Kiripala married Me Sa after he left home for studying in another polity. He was ordered to cut his head after he tried to free his country from his father-in-law. Fortunately, Me Sa found an elephant and cut the head of the elephant to connect to the body of her husband. Due to the scarifying of Kiripala, people made the statue and dedicated it to him.
Besides the story of the people, the statue of Me Sa and Kiripala are related to Hindu deities, Ganesh and Durga. Ganesh is a son of Lord Shiva and Parvati and Durga is one of the wives of Lord Shiva who are good in combat. The image and the relief of Durga with many hands holding multiple attributes appeared many times in the pre-Angkor and the Angkorian period. Besides, in the front of the shrine at the east has a pair of tigers and not very far from that is a pair of buffalos.
Neak Ta Me Sa holds the characteristic of a Hindu deity and myth, which is Durga who destroys evil and restores perfection. This form of belief should be taken more attention to.
អត្ថបទដើម៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
