បើយកតាមប្រតិទិនចន្ទគតិ ពីថ្ងៃ១៤-១៥កើត ដល់ថ្ងៃ១រោច ខែកត្តិក បុរាណខ្មែរកំណត់ជា «ព្រះរាជពិធីបុណ្យអុំទូក បណ្តែតប្រទីប និងសំពះព្រះខែ អកអំបុក» ហើយព្រះមហាក្សត្រស្តេចផែនដី ទ្រង់តែងយាងជាព្រះរាជាធិបតី។ អុំទូក(ប្រណាំងទូក) និងបណ្តែតប្រទីប (លយប្រទីប) ធ្វើនៅមុខព្រះរាជដំណាក់ផែទន្លេចតុមុខ។ រីឯព្រះរាជពិធីសំពះព្រះខែនិងអកអំបុកប្រារព្ធក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ហើយមានពិធីសម្រក់ទៀន ដែលមានសេចក្តីចែងក្នុងឯកសារព្រះរាជពិធីទ្វាទសមាសផង។ ពិធីទាំងអស់ខាងលើក៏តែងសង្កេតឃើញអ្នកស្រុកប្រារព្ធជាប្រក្រតីតាមទំនៀម តែពុំសូវធ្វើពិធីរួមទាំងអស់ក្នុងពេលតែមួយឡើយ។ ប្រណាំងទូកជាល្បែងអ្នកស្រុកលេងចាប់ពីភ្ជុំបិណ្ឌដល់ចេញព្រះវស្សា ហើយលយប្រទីប សំពះព្រះខែ អកអំបុក ប្រារព្ធក្នុងថ្ងៃ១៥ កើត ខែកត្តិកដែរ។ ដោយឡែក ទំនៀមព្រះរាជពិធីសំពះព្រះខែនិងអកអំបុកនៃព្រះបរមរាជវាំង ដើមឡើយធ្លាប់ប្រារព្ធនៅប្របមាត់ច្រាំងទន្លេ នៃព្រះរាជដំណាក់ផែខាងមុខព្រះបរមរាជវាំង។ ក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ នរោត្តម សុរាម្រឹត ព្រះមហាកញ្ចនកោដ្ឋ (១៨៩៦–១៩៦០) គេឃើញមានរណ្តាប់ដូចជា អំបុក២តោកធំ ដូងខ្ចី១០ផ្លែ ចេកពងមាន់១០ស្និត និងទៀនធំ១៤ដើម សម្រាប់អុជផ្សងប្រផ្នូលទឹកភ្លៀងនៃខេត្តទាំង១៤។ លុះរៀបចំស្រេចហើយ ដល់ម៉ោង១២យប់ ព្រះមហាក្សត្រស្តេចយាងគង់ប្រថាប់កណ្តាលទីប្រជុំ ដោយជួបជុំព្រះរាជវង្សានុវង្ស គណៈរដ្ឋមន្រ្តី និងនាហ្មឺនសព្វមុខមន្រ្តីគង់អង្គុយគាល់ត្រៀមត្រា។ បន្ទាប់មកផ្តើមថ្វាយបង្គំព្រះរតនត្រៃយ សូត្រប្រកាសទេវតា និងបួងសួង រួចហើយស្តេចយាងអុជទៀនទាំង១៤ដើម ដើម្បីផ្សងទឹកភ្លៀង និងសំពះព្រះខែ អកអំបុក។ ប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃព្រះរាជពិធីសំពះព្រះខែ អកអំបុក និងផ្សងទឹកភ្លៀងជាទំនៀមក្សត្រតែងមានរណ្តាប់ដូចជា អំបុក ចេក ដូង ដំឡូង ត្រាវ សាគូ ក្រឡាន នំផ្អែម(ច្រើនមុខ) និងផ្លើឈើ(ច្រើនមុខ) រៀបចំដាក់តោកជាគូមុខរណ្តាប់គ្រឿងសក្ការៈបូជាព្រះរតនត្រៃយនិងបូជាព្រះចន្រ្ទ។ ព្រះរាជពិធីនេះតែងរៀបចំនៅវេលាព្រលប់ ប្រារព្ធនៅក្នុងព្រះទីនាំងទេវាវិនិច្ឆ័យ។
ចំពោះពិធីសំពះព្រះខែ អកអំបុក អ្នកស្រុកខ្លះហៅដោយខ្លីក្នុងន័យរួមថា «បុណ្យអកអំបុក» ឬ «បុណ្យមហាអំបុក» ឬអ្នកស្រុកភាគខាងជើងហៅថា «អកព្រះខែ» ឬ “បង្អកព្រះខែ”។ ក្នុងវេលាពាក់កណ្តាលខែកត្តិកនេះ ជួនចំពេលស្រូវចាប់ផ្តើមឱ្យផល ដែលគេអាចយកទៅបុកធ្វើអំបុក(ដាល់អំបុក)បាន។ ស្រូវដែលគេនិយមយកមកបុកអំបុក ច្រើនជាស្រូវដំណើប ឬស្រូវផ្កាម្លិះច្រូតដើមដៃ ពោលគឺស្រូវនៅទុំស្ទើរ។ ដំបូងគេយកទៅលីងរហូតស្រូវចាប់ផ្តើមផ្ទុះមួយៗ ទើបគេចាក់ចូលត្បាល់។ ឯអ្នកកាន់អង្រែចាំក៏ចាប់ផ្តើមបុកដោយមានអ្នកកាន់ឈើឆ្កៀសជាជំនួយ។
តាមសង្កេតគេច្រើនឃើញយុវជនជំទង់ៗចូលរួម ហើយតែងប្រារព្ធធ្វើនៅក្នុងវត្តមានត្បាល់ច្រើន អ្នកលីង អ្នកបុក អ្នកឆ្កៀល ព្រមទាំងមានចាស់ទុំចាំជួយអុំស្ទៃអំបុកផងដែរ។ ជាធម្មតាគេចាប់ផ្តើមបុកអំបុកនោះតាំងពីព្រលប់ រហូតដល់ពាក់កណ្តាលអាធ្រាត្រ ពេលដែលព្រះចន្រ្ទរំកិលត្រង់ចំលើក្បាលទើបគេធ្វើកិច្ចសំពះព្រះខែ និងអកអំបុក។
កិច្ចសំពះព្រះខែនិងអកអំបុក ដឹកនាំដោយអាចារ្យនិងចាស់ទុំ ហើយគេសង្កេតឃើញរបៀបធ្វើប្លែកគ្នាតាមតំបន់។ ជាទូទៅគេច្រើនរៀបចំអំបុក ចេក ដូង ដំឡូង ត្រាវ អំពៅ និងរណ្តាប់ផ្សេងៗទៀតដាក់តុ អុជទៀនធូប សូត្រប្រកាសឧទ្ទិសថ្វាយព្រះចន្រ្ទ។ បន្ទាប់មកគេបង្អកអំបុកបញ្ចុកចេកគ្នាទៅវិញទៅមកយ៉ាងសប្បាយរីករាយ រវាងស្រីប្រុសទាំងឡាយដែលចូលរួមក្នុងពិធី។ ផុតពីនោះមក ទើបគេធ្វើកិច្ចសម្រក់ទៀនផ្សងទឹកភ្លៀង ឬគេធ្វើកិច្ចផ្សេងទឹកភ្លៀងមុនក៏មាន។ ប៉ុន្តែបើតាមការសង្កេតរបស់អ្នកស្រាវជ្រាវនៅតំបន់ខ្លះនៃខេត្តសៀមរាប និងខេត្តកំពង់ចាម ក្នុងកិច្ចសំពះព្រះខែនិងអកអំបុកអ្នកស្រុកតែងនិមន្តព្រះសង្ឃប្រាយអំបុកទៅលើក្មេងចាស់ទាំងឡាយ ជាសញ្ញាថាភោគផលហូរហៀរពេញលេញបរិបូណ៌។ មិនតែប៉ុណ្ណោះគេសង្កេតឃើញអត្ថន័យកាន់តែច្បាស់បន្ថែមទៀត គឺពេលដែលម្នាក់ៗយកអំបុកបង្អកគ្នាទៅវិញទៅមក។
ជាការពិត ទំនៀមសំពះព្រះខែនិងអកអំបុកក្នុងសង្គមខ្មែរ តែងប្រារព្ធធ្វើក្នុងវេលាតែមួយ ទាំងទំនៀមក្នុងព្រះបរមរាជវាំងនិងទំនៀមរបស់អ្នកស្រុក ពោលគឺប្រារព្ធនៅថ្ងៃ១៥កើត ពេញបូណ៌មី ខែកត្តិក។ ប្រភពនាំឱ្យកើតពិធីនេះ គេលើកសម្អាងតាមនិទានមួយថា «កាលដើមភទ្ទកប្ប ព្រះពោធិសត្វបានយកកំណើតជាទន្សាយ ហើយទ្រង់ឧទ្ទិសសាច់ធ្វើជាទានឱ្យបានត្រាស់ជាព្រះពុទ្ធ។ ដោយជ្រាបនូវសេចក្តីប្រាថ្នានេះ ព្រះឥន្រ្ទក៏កាឡាជាព្រាហ្មណ៍ចាស់មកសុំសាច់ទន្សាយជាអាហារ។ ទន្សាយពោធិសត្វក៏លោតចូលភ្លើង តែភ្លើងពុំឆេះ ហើយឥន្រ្ទព្រាហ្មណ៍ក៏ស្ទុះទៅពរទន្សាយយកទៅមណ្ឌលព្រះចន្រ្ទ ឆ្លាក់រូបទន្សាយជាប់នឹងថ្ម ដូចឃើញប្រាកដក្នុងវង់ព្រះចន្រ្ទមកដល់សព្វថ្ងៃ»។ ខ្លឹមសារនិទានខាងលើ គេបានយកទៅគូរបង្ហាញនៅតាមព្រះវិហារជាហូរហែ។
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី សេចក្តីយល់ឃើញតាមនិទានខាងលើ គឺជារឿងធម្មតារបស់ពុទ្ធបរិស័ទ ដែលភ្ជាប់ទំនៀមទៅនឹងរឿងក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ប៉ុន្តែបើតាមអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ឃើញថាទំនៀមសំពះព្រះខែ អកអំបុក ជាពិធីដែលមានន័យពាក់ព័ន្ធនឹងកសិកម្ម ពោលគឺផលស្រូវដែលបានមកបរិបូណ៌។ ចំណែកពិធីសម្រក់ទៀនផ្សងទឹកភ្លៀង គឺក្នុងគំនិតចង់ដឹងភោគផលឆ្នាំក្រោយ ដែលវិនិច្ឆ័យតាមទឹកភ្លៀង ឬរបបទឹកភ្លៀងក្នុងរដូវធ្វើស្រែខាងមុខ។ ចំណែកការប្រារព្ធសំពះព្រះខែ អកអំបុក ក្នុងថ្ងៃពេញបូណ៌មី ខែកត្តិក ក៏ចំពេលសំខាន់ដែលអ្នកស្រុកយល់ថាដាច់ឆ្នាំចាស់ ចូលឆ្នាំថ្មី ថ្ងៃពេញបូណ៌មី ខែទី១ (កត្តិក) នៃឆ្នាំថ្មី ឆ្នាំតាមវដ្តកសិកម្ម៕
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
