ព្រះវិហារវត្តពាមមង្គល កសាងឡើងតាំងពីមុនសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម ស្ថិតនៅប្របដងទន្លេមេគង្គត្រើយខាងលិច។ ព្រះវិហារបុរាណដ៏ស្កឹមស្កៃនេះ សាងពីថ្មនិងគ្រឿងគ្រោងដំបូលឈើ ប្រក់ក្បឿង។ គំនូរលើជញ្ជាំងខាងក្នុងព្រះវិហារ មានរំលេចព្រះឆាយាលក្ខណ៍ព្រះបរមតនកោដ្ឋ ក្នុងឈុតខ្លះនៃរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ដូចបណ្តាព្រះវិហារបុរាណផ្សេងទៀតដែរ។ ព្រះវិហារនេះបានជួសជុលជាបន្តបន្ទាប់ តែរក្សាបាននូវក្បាច់រចនា សិល្បៈខ្មែរ-ចិនលម្អតាមសសរខាងក្នុង ព្រមទាំងជហ្វាស្ពាន់បំពាក់លម្អលើព្រំដំបូលដែលប្រហែលពុំមានច្រើនឡើយក្នុងសំណង់ស្ថាបត្យកម្មព្រះវិហារខ្មែរ។
វត្តពាមមង្គល ស្ថិតក្នុងឃុំរកាកោង ស្រុកមុខកំពូល ខេត្តកណ្តាល។ ព្រះវិហារវត្តនេះកសាងនៅលើខឿនខ្ពស់បីថ្នាក់ ដែលមានបង្កាន់ដៃព័ទ្ធជុំវិញនៅថ្នាក់ទីពីរ។ ព្រះវិហារគឺជាប្រភេទវិហារជហ្វា៦ ដែលមានសសរបេតុង៦ជួរបណ្តោយ និងសសរ១០ជួរទទឹង (សរុប៦០ដើម)។ ដំបូលព្រះវិហារប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ ជ្រាលចុះចំហៀងសងខាង៣ថ្នាក់ បំពាក់ជហ្វាធ្វើអំពីស្ពាន់(?)ចំនួន៣ នៅចុងព្រំដំបូលខាងមុខ និងជហ្វា៣ទៀតនៅចុងដំបូលខាងក្រោយ ដែលលក្ខណៈជហ្វាលោហៈបែបនេះកម្រឃើញប្រើក្នុងស្ថាបត្យកម្ម។ ចំពោះនៅលើក្បាលសសរខាងក្រៅជុំវិញបាំងសាច លម្អដោយរូបគ្រុឌ និងកិន្នរទ្រចុងដំបូល។ រីឯលើជញ្ជាំងផ្នែកចំហៀងមានទ្វារម្ខាង១ អមដោយបង្អួចម្ខាង៨ និងនៅផ្នែកខាងមុខ-ក្រោយ មានទ្វារម្ខាង២។ ក្បាច់លម្អតាមស៊ុមទ្វារនិងបង្អួចទាំងអស់ រចនាឡើងជាទម្រង់ក្បាច់ភ្ញីទេសបំបែក។ នៅលើទ្វារទាំង៦ មានរូបទេពគង់កាន់ព្រះខ័ននៅព្រះហស្តឆ្វេង និងដំបងនៅព្រះសហ្តស្តាំ។ រីឯនៅលើបង្អួចជុំវិញទាំង១៦ មានរូបទេពប្រណម្យ(?)មួយកំណត់ខ្លួនសំពះក្នុងផ្ទៃក្បាច់។
ចំពោះការរចនាលម្អលើហោជាង គេសង្កេតឃើញមានលក្ខណៈដូចគ្នានិងខុសគ្នាគួរឱ្យកត់សម្គាល់ រវាងហោជាងខាងមុខនិងខាងក្រោយ។ លើហោជាងខាងមុខ គេរចនាជាក្បាច់ភ្ញីទេសព័ទ្ធជុំវិញរូបព្រះនារាយណ៍ទ្រង់ឈរយ៉ាងអង់អាច ជាន់ក្បាលព្រះកាល ឬហៅថា “រាហូ” ជាទេពដែលតែងមាននិយាយក្នុងទេពកថាព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ចំណែកព្រះកាលមានមុខដ៏សម្បើមនោះ ខាំព្រះខ័នផង ឯដៃទាំងពីរក្តាប់កាន់ផ្ទាំងចារឹកលេខ១៩៤៣ ដែលគេយល់ថាជាឆ្នាំកសាងព្រះវិហារ។ រីឯនៅលើហោជាងខាងក្រោយ ក៏លម្អដោយក្បាច់ភ្ញីទេសព័ទ្ធជុំវិញរូបព្រះនារាយណ៍ដែរ។ ប៉ុន្តែព្រះនារាយណ៍នេះគង់ឈរលើគ្រុឌដែលមានជើងទាំងពីរឈរជាន់កនាគ ដៃទាំងពីរចាប់កន្ទុយនាគ។ រូបព្រះនារាយណ៍គង់គ្រុឌនេះ មានលំនាំប្រហែលនឹងហោជាងខាងលិចនៃព្រះវិហារវត្តរាជបូណ៌ (សៀមរាប) និងហោជាងខាងលិចនៃព្រះវិហារវត្តទន្លាប់រង្សី (បន្ទាយមានជ័យ)។
ដោយឡែកនៅផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារមានសសរធំៗ១៦ដើម អមល្វែងគ្រឹះ ហើយនៅចន្លោះល្វែងគ្រឹះត្រង់ផ្នែកចុងខាងលិច គឺជាព្រះជីវ៍ធំ។ តាមរយៈសំណៅមួយផ្ទាំងលើជញ្ជាំងខាងកើតបញ្ជាក់ថា ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍អង្គនេះ និងបល្ល័ង្ក ព្រមទាំងពិតានឈើខាងលើ កសាងក្នុងឆ្នាំ១៩៨២ ពោលគឺកសាងឡើងនៅក្រោយសម័យសង្រ្គាម ដោយកម្លាំងសទ្ធាជ្រះថ្លារបស់ពុទ្ធបរិស័ទជិតឆ្ងាយ។
ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍អង្គធំខាងលើ គេរចនាឡើងក្នុងកាយវិហារផ្ចាញ់មារ ហើយនៅលើបល្ល័ង្កខាងក្រោយមានគំនូរបង្ហាញតួអង្គនាងគង្ហីងធរណីផង។ ប៉ុន្តែទោះជាបែបណាក្តី នៅលើសសរទាំង៤ដើម ជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ គេសង្កេតឃើញមានគំនូររូបនាគក្នុងសិល្បៈចិន ព័ន្ធព័ទ្ធសសរចុះមកពីលើបង្ហាញមុខមាត់យ៉ាងកំណាច។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅលើកំណត់សសរទាំងបួនជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍នោះសោត ត្រង់ខាងក្រោមក្បាលនាគ គេថែមទាំងរចនាជារូបផ្សេងៗក្នុងសិល្បៈចិន រួមទាំងមានសំណេរខ្លីៗជាភាសាចិនផង។ លក្ខណៈសិល្បៈបែបនេះ ពុំសូវមានច្រើនឡើយក្នុងសំណង់ព្រះវិហារពុទ្ធសាសនា។
នៅលើសសរអមល្វែងគ្រឹះ១២ដើមផ្សេងទៀត ក៏ឃើញមានគូរលម្អដោយរូបនាគព័ន្ធព័ទ្ធចុះមកតាមសសរដែរ តែនៅលើកំណាត់សសរត្រង់ចំណុចខាងក្រោមក្បាលនាគ គេគូរបង្ហាញឈុតសំខាន់ៗក្នុងរឿងមហាវេស្សន្តរទាំង១៣កណ្ឌ ដោយគូរចេញពីសសរទី១ តាមទិសប្រទក្សិណ (ទិសទ្រនិចនាឡិកា) ព័ទ្ធទៅមុខបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ រហូតមកបញ្ចប់សាច់រឿងត្រង់កណ្ឌទី១២និងទី១៣ រួមគ្នាជា២ផ្ទាំងលើសសរចុងក្រោយ។ ការគូរបង្ហាញសាច់រឿងតាមលំដាប់ផ្តើមចេញពីឆ្វេងព័ទ្ធមកស្តាំបែបនេះ ស្របនឹងសាច់រឿងពុទ្ធប្រវត្តិដែលគូរលើជញ្ជាំងដែរ។ ទន្ទឹមនេះចំពោះលក្ខណៈនៃការបង្ហាញសាច់រឿងមហាវេស្សន្តរជាតកលើសសរសោត គេគូរជាផ្ទាំងតូចៗលើចំហៀងសសរខាងក្នុង ឯចំហៀងសសរខាងក្រៅទុកជាផ្ទៃទំនេរដែលហាក់ដូចជាខុសពីសាច់រឿងក្នុងសិល្បៈចិនលម្អជុំវិញសសរទាំងបួនជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍។
ចំណែកឯគំនូររឿងពុទ្ធប្រវត្តិលើជញ្ជាំងជុំវិញ ចាប់ផ្តើមសាច់រឿងនៅផ្ទាំងទី២ នៅលើជញ្ជាំងខាងកើត ត្រង់ឈុតទេវតាយាងសន្តុសិតទេវបុត្រឱ្យច្យុតមកចាប់កំណើត ព័ទ្ធប្រទក្សិណ រហូតមកបញ្ចប់ត្រង់ឈុតចែកព្រះបរមសារីរិកធាតុ។ លក្ខណៈពិសេសនៃគំនូររឿងពុទ្ធប្រវត្តិក្នុងព្រះវិហារនេះ គេគូរជាផ្ទាំងធំៗដោយពុំមានគំនូររឿងជាតកនៅបន្ទាត់ខាងក្រោមឡើយ។ លក្ខណៈពិសេសមួយទៀតនៃគំនូរនេះ គេឃើញព្រះរាជវត្តមាន ព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ក្នុងឈុតសំខាន់ពីរគឺ ត្រង់ព្រះពុទ្ធអង្គយាងចូលបរិនិព្វាន និងត្រង់ឈុតចែកព្រះបរមសារីរិកធាតុរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធដល់បណ្តានគរផ្សេងៗ។
នៅត្រង់ឈុតព្រះពុទ្ធអង្គយាងចូលនិព្វានខាងលើនេះ គេគូរបង្ហាញពី ព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ទ្រង់ឈរក្នុងឯកសណ្ឋានជានាយទាហានជាន់ខ្ពស់ នៅខាងចុងព្រះបាទព្រះពុទ្ធអង្គ ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ឃើញថាព្រះអង្គទំនងជាតំណាងឱ្យព្រះបាទមល្លក្សត្រ ជាស្តេចនៃនគរដែលព្រះពុទ្ធអង្គចូលព្រះបរិនិព្វាន។ ទន្ទឹមនឹងនេះ នៅត្រង់ឈុតចែកព្រះបរមសារីរិកធាតុ គេក៏សង្កេតឃើញរាជវត្តមាននៃ ព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ទ្រង់ឈរចាំទទួលព្រះបរមសារីរិកធាតុដែរ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅលើផ្ទាំងគំនូររឿងពុទ្ធប្រវត្តិខ្លះនៃព្រះវិហារនេះ គេឃើញមានចំណារព័ត៌មានខ្លីៗមួយចំនួនដូចជា ឈ្មោះជាងគំនូរ ហ៊ុន សុត ហើយគំនូរទាំងនោះសោតគូរក្នុងឆ្នាំ១៩៥០ រហូតបញ្ចប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៥១។ ប៉ុន្តែតាមការសិក្សារបស់ Daniel Guéret និង Doninique-Pierre Guéret បញ្ជាក់ថា ព្រះវិហារកសាងតាំងពីឆ្នាំ១៩២៥ ហើយជួសជុលក្នុងឆ្នាំ១៩៤២ និងគូរគំនូរក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩។ ដូច្នេះជារួមមក ព្រះវិហារវត្តពាមមង្គលមានអាយុកាលជិត១០០ឆ្នាំ ហើយបានជួសជុលក្នុងឆ្នាំ១៩៤៣ ព្រមទាំងគូរក្នុងដើមសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
