បច្ចុប្បន្ន វត្តចំប៉ាបានរាប់បញ្ចូលក្នុងសង្កាត់ក្បាលកោះ ខណ្ឌច្បារអំពៅ រាជធានីភ្នំពេញ ពោលគឺស្ថិតនៅប្របដងផ្លូវជាតិលេខ១ (ភ្នំពេញ-ស្វាយរៀង)។ ក្នុងបរិវេណវត្តនេះគេឃើញមានសាលាឆាន់មួយខ្នង និងព្រះវិហារបុរាណមួយ ជាសំណង់ចាស់ លម្អដោយក្បាច់រចនាយ៉ាងវិចិត្រក្រៃលែង។ បើយោងតាមឯកសារ គិតមកដល់សព្វថ្ងៃព្រះវិហារវត្តចំប៉ាជាសំណង់ឈើដ៏ល្អឯក ដែលមានអាយុកាលជិត១០០ឆ្នាំ។ សាច់រឿងគំនូរស្ទើរទាំងអស់នៅផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារ រៀបរាប់អំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិដ៏គួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ ជាពិសេសគំនូរនៅជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍។ ប៉ុន្តែជាអកុសល អ្នកស្រុកបានឱ្យដឹងថាក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ គេបានយកព្រះវិហារជាទីសក្ការៈនេះ ធ្វើជាជង្រុកដាក់ស្រូវ និងខណ្ឌចែកបរិវេណខាងក្រៅធ្វើជាកន្លែងចិញ្ចឹមជ្រូក។
វត្តចំប៉ា ជាបូជនីយដ្ឋានព្រះពុទ្ធសាសនាតាមដងទន្លេមេគង្គ នៃភាគអាគ្នេយ៍រាជធានីភ្នំពេញ ពោលគឺស្ថិតនៅពុំឆ្ងាយប៉ុន្មានឡើយពីវត្តមជ្ឈិមវ័ន។ មកដល់សព្វថ្ងៃ ពុំមានឯកសារណាកត់ត្រាច្បាស់លាស់អំពីសារបានវត្តចំប៉ាឡើយ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ក៏ពុំឃើញមានកំណត់ត្រា ឬចំណារអ្វីដែលអាចបង្ហាញតម្រុយព័ត៌មានអំពីកាលបរិច្ឆេទសាងសង់ព្រះវិហារ គូរគំនូរ ឬកសាងព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ក្នុងព្រះវិហារដែរ។ ប៉ុន្តែបើតាមការសិក្សារបស់ Danielle Guéret និង Dominique-Pierre Guéret បានបញ្ជាក់ថា ព្រះវិហារវត្តចំប៉ាកសាងឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៣០។ ដូច្នេះបើគិតដល់បច្ចុប្បន្ន ព្រះវិហារនេះមានអាយុកាលជិត១សតវត្សរ៍មកហើយ ពោលគឺកសាងតាំងពីក្នុងរាជ្យ ព្រះករុណា ព្រះបាទ សម្តេចព្រះស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ព្រះខត្តិយកោដ្ឋ ។ ព្រះវិហារបុរាណវត្តចំប៉ា មានបណ្តោយប្រវែងប្រហែលជាង២០ម៉ែត្រ និងទទឹងប្រហែល១៣ម៉ែត្រ សង់នៅលើខឿនខ្ពស់ពីរថ្នាក់ព័ទ្ធជុំវិញដោយបង្កាន់ដៃរៀបឥដ្ឋនៅខឿនខាងក្រៅ មានកម្ពស់ត្រឹមចង្កេះ។ បើតាមព្រះថេរដីការព្រះគ្រូចៅអធិការ វត្ត ឱ្យដឹងថា ខឿនខាងក្រៅនេះហើយដែលរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យរៀបចំធ្វើជាកន្លែងចិញ្ចឹមជ្រូក។ នៅផ្នែកកណ្តាលតាមជ្រុងទាំងបួននៃខឿនខាងក្រៅនេះ មានជណ្តើរឡើងចូលចំជណ្តើរនីមួយៗនៃខឿនខឿនខាងក្នុង។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ព្រះវិហារនេះមានទ្វារតែផ្នែកខាងមុខ និងខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ឯចំជណ្តើរផ្នែកចំហៀងពុំមានទ្វារឡើយ។
ចំពោះទម្រង់ទូទៅនៃព្រះវិហារវត្តចំប៉ា គឺមានដំបូលជ្រាលចុះបីថ្នាក់សងខាង ប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ ហើយបំពាក់លម្អដោយជហ្វាខាងមុខ២ និងខាងក្រោយ២ ដែលគេអាចចាត់ចូលជាប្រភេទព្រះវិហារបុរាណជហ្វា៤។ នៅចុងដំបូលនៃរងស្បូវជុំវិញ លម្អដោយក្បាច់ឆ្លាក់អំពីឈើយ៉ាងរស់រវើក។ ចំណែកឯនៅផ្នែកខាងក្រៅនៃបាំងសាចជុំវិញ គឺមានសសរបេតុងបួនជ្រុងទ្រចុងដំបូល ដែលមានលម្អដោយរូបគ្រុឌតាមក្បាលសសរទាំងនោះផងដែរ។ រីឯនៅតាមបង្អួច និងទ្វារនីមួយៗមានស៊ុមទ្វារលម្អដោយក្បាច់ចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ក្នុងទម្រង់ជាភ្ញីទេស។
ដោយឡែក ហោជាងព្រះវិហារវត្តចំប៉ា គឺជាប្រភេទហោជាងឆ្លាក់អំពីឈើ។ ផ្ទៃ ខាងក្រោយនៃហោជាង គឺជាបន្ទះក្តារបញ្ឈរតម្រៀបគ្នា លាបពណ៌ផ្ទៃមេឃ រលេចឱ្យឃើញក្បាច់លម្អពណ៌មាសនៅខាងមុខឱ្យកាន់តែលេចធ្លោ។ ក្បាច់លម្អលើហោជាងទាំងពីរនេះ គឺជាទម្រង់ក្បាច់ភ្ញីទេសយ៉ាងរស់រវើកដូចគ្នាទាំងសងខាង តែសភាពហោជាងខាងលិចហាក់ដូចជាពុកផុយខ្លាំង ហើយរបេះជ្រុះដោយអន្លើ។ គេសម្គាល់ឃើញផ្ទៃកណ្តាលនៃហោជាងទាំងពីរ គឺជារូបមកុដតម្កល់លើជើងពាន អមដោយឆ័ត្ររួតមួយគូដូចគ្នា។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី នៅក្រោមមកុដនៃហោជាងផ្នែកខាងកើត គឺជាសន្លឹកក្បាច់ធំៗមួយផ្ទាំង ហើយក្រោមមកុដនៃហោជាងខាងលិច គឺជារូបព្រះកាល(រាហូ)។ ការនិយមលើកយករូបព្រះកាល ឬរាហូ ឆ្លាក់នៅលើហោជាងផ្នែកខាងលិចបែបនេះ គេតែងសង្កេតឃើញតាមហោជាងព្រះវិហារបុរាណ។ សូមរំឭកថា ព្រះកាល ឬរាហូជាអសុរ (ខ្លះហៅថាយក្ស) កើតចេញពីទេពកថាកូរសមុទ្រទឹកដោះ ហើយអ្នកស្រាវជ្រាវសង្កេតឃើញការឆ្លាក់រូបព្រះកាល ឬរាហូបែបនេះមានតាំងពីបុរាណរហូតដល់បច្ចុប្បន្ន ទាំងនៅតាមប្រាសាទ និងវត្តអារាម។
នៅផ្នែកខាងក្នុងនៃព្រះវិហារបុរាណវត្តចំប៉ា មានបីល្វែងគឺ ល្វែងគ្រឹះនៅកណ្តាល និងរបៀងអមសងខាង ព្រមទាំងរក្សាបាននូវកម្រាលការ៉ូបុរាណស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ទន្ទឹមនឹងនោះ អ្វីដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់នៃព្រះវិហារនេះគឺមានសសរឈើមូល និងលាតគ្មានក្បាច់លម្អពីរជួរនៅខាងមុខព្រះជីវ៍។ រីឯនៅលើសសរទាំងបួនដើមអមជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ និងលើសសរតាមជញ្ជាំងជុំវិញ លម្អដោយគំនូររូបនាគព័ទ្ធចុះពីពិតានមក។ សូមបញ្ជាក់ថា ពិតាននៃព្រះវិហារនេះ គឺជាពិតានឈើ។ ផ្ទៃពិតានរៀបចំឡើងដោយបន្ទះក្តារ ភ្ជាប់នឹងស្មើនឹងក្បាលសសរទាំងពីរជួរដែលអមល្វែងគ្រឹះ ហើយរៀបខ្ពស់ហួសហប់ខ្យល់ជុំវិញ។ ការរៀបចំពិតានឱ្យខ្ពស់បែបនេះ បង្ហាញឱ្យឃើញផ្ទៃខាងក្នុងនៃព្រះវិហារកាន់តែស្រឡះល្អ ហើយពិតាននេះសោត គឺជាពិតានឈើលាត គ្មានគំនូរអ្វីឡើយ ពោលគឺមានតែការលម្អដោយក្បាច់ជារង្វង់ឆ្លាក់អំពីឈើ។
គំនូរខាងក្នុងព្រះវិហារ គេឃើញមានពីរផ្នែកសំខាន់គឺ គំនូរជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍និងគំនូរតាមជញ្ជាំងជុំវិញ។ នៅតាមផ្ទៃជញ្ជាំងបល្ល័ង្កទាំងបួនទិស គេគូរបង្ហាញសាច់រឿងពាក់ព័ន្ធនឹងសេចក្តីក្នុងធម៌ពុទ្ធជ័យមង្គល (ពាហុំ) តែផ្ទាំងខ្លះរលុបមើលពុំយល់។ ខាងមុខ គឺគូរផ្ចាញ់មារ ខាងត្បូង គូរផ្ចាញ់អាឡវ័កយក្ខ ផ្ចាញ់ដំរីនាឡាគិរី និងផ្ចាញ់អង្គុលិមាល៍ ខាងក្រោយ គូរផ្ចាញ់នាងចិញ្ចា និងផ្ចាញ់សច្ចកជានិគ្រន្ធ ហើយខាងជើង គូរផ្ចាញ់នន្ទោបនន្ទនាគ និងផ្ចាញ់មហាព្រហ្ម។
ចំណែកឯគំនូរផ្នែកទី២ ដែលគូរបង្ហាញនៅលើជញ្ជាំងជុំវិញ គឺជាសាច់រឿងដកស្រង់ចេញពីពុទ្ធប្រវត្តិទាំងអស់ ហើយវិចិត្រករឈ្មោះ “សុក”។ ការចាប់ផ្តើម និងបញ្ចប់សាច់រឿងនៅលើជញ្ជាំងខាងកើត ពោលគឺផ្តើមសាច់រឿងត្រង់ព្រះអង្គទ្រង់ប្រសូត្រ និងបញ្ចប់សាច់រឿងត្រង់ការចែកព្រះបរមសារីរិកធាតុ។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលពិសេសនៃគំនូរក្នុងព្រះវិហារបុរាណវត្តចំប៉ា គឺនៅត្រង់ការផ្តើមនិងបញ្ចប់សាច់រឿង ដែលវិចិត្រករគូរខណ្ឌដោយគំនូរមួយផ្ទាំងធំត្រង់ព្រះអង្គយាងចុះពីប្រោសមាតានៅស្ថានត្រៃត្រិង្ស (នៅផ្នែកខាងលើ) និងទិដ្ឋភាពការធ្វើទុក្ខទោសសត្វនរក (នៅផ្នែកខាងក្រោម)។ លក្ខណៈនេះ ហាក់ស្រដៀងនឹងការគូរគំនូរបុរាណនៅព្រះវិហារវត្តកំពង់ត្រឡាច ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។
រីឯលក្ខណៈពិសេសនៃគំនូរក្នុងព្រះវិហារវត្តចំប៉ានេះដែរ គេសង្កេតឃើញវិចិត្រករគូរបញ្ចូលរូបអ្នកមានសទ្ធាជាវគំនូរភ្ជាប់ក្នុងសាច់រឿង។ គំនិតនេះ គេធ្លាប់សង្កេតឃើញជាទូទៅ វិចិត្រករគូររូបព្រះចៅអធិការ ឬព្រះសង្ឃអង្គខ្លះភ្ជាប់នឹងផ្ទាំងគំនូរធំៗដូចជា ផ្ទាំងព្រះអង្គបរិនិព្វានជាដើម។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សាច់រឿងត្រង់ព្រះអង្គផ្ចាញ់មារក្នុងព្រះវិហារសោតនេះ គេឃើញលើកយកមកគូរម្តងទៀតនៅលើជញ្ជាំងផ្នែកខាងជើង។ សូមបញ្ជាក់ថា សាច់រឿងពុទ្ធប្រវត្តិត្រង់ព្រះអង្គផ្ចាញ់មារ គឺពេញនិយមខ្លាំងណាស់ក្នុងគំនូរតាមវត្ត ហើយជាទូទៅគេច្រើនគូរលើជញ្ជាំងខាងក្រោយព្រះជីវ៍ ដែលបង្ហាញទិដ្ឋភាព ពួកមារលើកពលរេសេនាគគ្រឹកគគ្រេងមកសម្លុតគំរាមកំហែងព្រះពុទ្ធអង្គ ដើម្បីដណ្តើមយកបល្ល័ង្ករត្ននោះទុកជារបស់ពួកខ្លួន។
សង្ខេបសេចក្តីមក ព្រះវិហារបុរាណវត្តចំប៉ាគឺជាស្ថាបត្យកម្មព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏ល្អមួយនៃដើមសតវត្សរ៍ទី២០។ សំណង់វិហារឈើនេះ ជាភស្តុតាងនៃសិល្បៈប្លែកមួយដែលគួរឱ្យសិក្សាស្វែងយល់ ជាពិសេសគឺការគូរគំនូរពាក់ព័ន្ធនឹងពុទ្ធជ័យមង្គល ដែលជាធម៌លើកសរសើរព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ មកគូរជុំវិញបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍។ ប៉ុន្តែទោះជាបែបណាក្តី ក្បាច់រចនាតុបតែងលម្អព្រះវិហារ និងប្រធានបទគំនូរដែលលើកមកគូរបង្ហាញខាងលើនេះ ក៏ស្តែងឱ្យឃើញពីចំណេះដឹងប្លែកៗក្នុងវិស័យសិល្បៈ និងព្រះពុទ្ធសាសនាជំនាន់ដើម៕
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
