នៅតាមបណ្តោយដងស្ទឹងសៀមរាប ស្ថិតនៅកណ្តាលក្រុងសៀមរាប មានវត្តជាច្រើនដែលទំនងកសាងឡើងក្នុងកាលបរិច្ឆេទប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ហើយមានទឹកដៃសិល្បៈយ៉ាងល្អឯកគួរឱ្យកត់សម្គាល់។ វត្តដំណាក់ស្ថិតនៅត្រើយខាងកើត ដងស្ទឹងដែលមានព្រះវិហារបុរាណមួយសង់នៅលើខឿនខ្ពស់ ជញ្ជាំងថ្ម ដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញយ៉ាងល្អឆើត។ ព្រះវិហារនេះត្រូវគេមើលឃើញថា គឺជាសំណង់ព្រះពុទ្ធសាសនាល្អប្លែកមួយនៅក្នុងតំបន់ ដែលលើកយកអន្លើនានាក្នុងទេពកថារាមកេរ្តិ៍ឆ្លាក់នៅលើសន្លឹកទ្វារ និងបង្អួច។ ចំណែកលើផ្ទៃជញ្ជាំងខាងក្នុង ពុំមានគំនូរដូចបណ្តាព្រះវិហារផ្សេងៗឡើយ តែមានសន្លឹកសីមាថ្មធំៗព័ទ្ធជុំវិញល្វែងគ្រឹះ។
បើយោងតាមការសិក្សារបស់ Daniel Guéret និង Dominique-Pierre Guéret សន្និដ្ឋានថាព្រះវិហារវត្តដំណាក់សាងសង់ឡើងនៅចុងសតវត្សទី១៩។ ប៉ុន្តែបើតាមសំណេររបស់ Peter Olszewski ផ្សាយលើទំព័រកាសែតភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍យល់ថា ព្រះវិហារវត្តដំណាក់កសាងឡើងក្នុងរវាងឆ្នាំ១៩១៩។ ការសន្និដ្ឋានរបស់ Peter Olszewski ប្រហែលផ្អែកលើចំណារលេខ១៩១៩នៅលើជញ្ជាំងខាងជើង តែអ្នកខ្លះយល់ថាគឺជាឆ្នាំជួសជុលព្រះវិហារលើកដំបូង។ ប៉ុន្តែបើផ្អែកលើលក្ខណៈទូទៅនៃសំណង់ និងរូបថតឯកសារចាស់បំផុតរបស់បារាំងពាក់ព័ន្ធនឹងវត្តដំណាក់ គេអាចសន្និដ្ឋានបានថា ព្រះវិហារវត្តដំណាក់ប្រហែលសាងសង់ក្នុងរវាងមុនទសវត្សរ៍ទី២០។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តីគេមើលឃើញថាព្រះវិហារវត្តដំណាក់ គឺជាព្រះវិហារបុរាណដ៏ល្បីល្បាញក្នុងខេត្តសៀមរាបតាំងពីដើមរៀងមក។ នៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម ព្រះវិហារវត្តនេះក៏បានស្ថិតនៅលើទំព័រផ្សព្វផ្សាយអំពីអនុស្សាវរីយ៍រីកចម្រើននៃរបបសង្គមរាស្រ្តនិយមផងដែរ។
(រូបថត៖ ដកស្រង់ពីសៀវភៅអនុស្សាវរីយ៍សង្គមរាស្រ្តនិយម)
ព្រះវិហារវត្តដំណាក់ គឺជាប្រភេទព្រះវិហារបុរាណ ឬគេហៅថាវិហារជហ្វា៤។ ព្រះវិហារសង់នៅលើខឿនជាថ្នាក់ៗ ហើយនៅតាមចំហៀងខឿនជុំវិញ គេឃើញមានស្លាកស្នាមបញ្ចុះអដ្ឋិធាតុ ដែលជាទំនៀមខ្មែរប្រតិបត្តិមកតាំងពីបុរាណកាល។ ចំពោះផ្នែកខាងមុខព្រះវិហារ គេសង់បន្តជាដំបូលរានហាលនៅផ្នែកខាងមុខដូចព្រះវិហារវត្តរាជបូព៌ ឬព្រះវិហារវត្តលោមព្រលឹង ដែលជាព្រះវិហារបុរាណក្នុងខេត្តសៀមរាបដែរ។ ព្រះវិហារវត្តដំណាក់ គេរៀបចំឱ្យមានជណ្តើរឡើងទាំងបួនទិស ខាងកើតមានទ្វារ៣ ខាងលិចមានទ្វារ២ ចំហៀងទាំងសងខាងមានបង្អួច១៤ (ជើង៧ ត្បូង៧) ដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញជ្រាលចុះពីរថ្នាក់។ ចំណែកឯនៅផ្នែកខាងក្នុងមានសសរឈើ៨ជ្រុង ចំនួន១២ដើម ទ្រគ្រឿងបង្គុំឈើផ្នែកខាងលើ។ រីឯនៅលើផ្ទៃជញ្ជាំងខាងក្នុងពុំមានគំនូរ ឬក្បាច់លម្អឡើយ ពោលគឺជាផ្ទៃលាតលាបពណ៌លឿងស្រាល។ រីឯផ្នែកខាងលើជាពិតានឈើ ហើយផ្ទៃធ្នឹមលម្អដោយក្បាច់ពណ៌ទឹកមាស។ ដោយឡែកនៅលើផ្ទៃសន្លឹកទ្វារ និងបង្អួច (ផ្នែកខាងក្រៅ) ទាំងអស់ គេឆ្លាក់តួអង្គសំខាន់ៗ ឬទិដ្ឋភាពក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ លាបលម្អទឹកមាសយ៉ាងរស់រវើកគួរឱ្យកោតសរសើរ។
ដោយឡែកនៅលើហោជាងទាំងសងខាងនៃព្រះវិហារវត្តដំណាក់ គេឆ្លាក់ជាក្បាច់រចនាអំពីស៊ីម៉ងត៍ ដែលបង្ហាញអំពីទិដ្ឋភាពជានិមិត្តរូបពាក់ព័ន្ធនឹងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ហោជាងខាងកើត គេឆ្លាក់ព្រះស្តូបចេតិយមួយយ៉ាងធំ ដែលមានពន្លឺឆពណ្ណរង្សីនៅកំពូលខាងលើ អមដោយឆ័ត្ររួតមួយគូ និងទេវតាពីរអង្គហោះហើរប្រោះព្រំ។ ចំណែកនៅផ្នែកខាងក្រោម អមព្រះស្តូបចេតិយ គេឆ្លាក់ជារូបទេពប្រណម្យ(?) ម្ខាង៤អង្គ។ ផ្ទៃខាងក្រោយ គេឆ្លាក់ក្បាច់ភ្ញីទេសយ៉ាងរស់រវើក។ រីឯនៅនៅលើហោជាងខាងលិច គេឆ្លាក់អន្លើសំខាន់មួយក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ គឺត្រង់ពេលព្រះអង្គចេញបួស។ ចម្លាក់ត្រង់នេះគឺមានតួអង្គព្រះសិទ្ធត្ថ(អនាគតព្រះពុទ្ធអង្គ) គង់លើខ្នងសេះ ទ្រង់គ្រឿងជាក្សត្រ មានទេវតាបួនអង្គទ្រជើងសេះ ទេពនិករហែហម និងអាមាត្រតោងជាប់កន្ទុយសេះ។ ចំណែកឯនៅផ្ទៃហោជាងខាងក្រោយ គេឆ្លាក់ក្បាច់ភ្ញីទេសយ៉ាងរស់រវើកដូចហោជាងខាងកើតដែរ។ គួរកត់សម្គាល់ដែរថា ការរចនាហោជាងធ្វើអំពីស៊ីម៉ងត៍នៅលើព្រះវិហារបុរាណបែបនេះក៏ជាការកម្រ និងបង្ហាញឱ្យឃើញពីភាពទំនើបក្នុងសំណង់ដែរ ដ្បិតភាគច្រើនព្រះវិហារបុរាណគេនិយមឆ្លាក់ហោជាងលើឈើ។
ចំពោះរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ផ្នែកខាងក្រោមដំបូលវិញ គេឃើញថាព្រះវិហារនេះសង់ឱ្យមានបាំងសាចខាងក្រៅជញ្ជាំង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ការលម្អត្រង់ចន្លោះសសរជុំវិញបាំងសាច ដោយរចនាជាបន្ទាត់កោងផ្កាប់ និងក្បាច់លម្អតូចៗផងនោះ ហាក់បង្ហាញឱ្យឃើញលក្ខណៈទំនើបមួយផ្នែកទៀតនៅក្នុងស្ថាបត្យកម្ម ពោលគឺជាទម្រង់សិល្បៈបែបបស្ចឹមប្រទេសប្រើជាផ្នែកតូចមួយក្នុងសំណង់បុរាណខ្មែរ។ ប៉ុន្តែទោះជាបែបនេះក្តី គេមើលឃើញថាការលម្អនៅលើសន្លឹកទ្វារ និងបង្អួចនីមួយៗសុទ្ធតែឆ្លាក់បង្ហាញអន្លើផ្សេងៗក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ដែលជាលក្ខណៈពិសេសមួយនៃព្រះវិហារវត្តដំណាក់។ ប្រសិនបើសង្កេតដោយត្រួសៗ នៅលើសន្លឹកទ្វារទាំងបីនៃជញ្ជាំងខាងកើត ត្រង់ទ្វារកណ្តាល គេឆ្លាក់បង្ហាញត្រង់ព្រះលក្ស្មណ៍ប្រយុទ្ធនឹងវិរុលមុខកុមារដែលកាឡាខ្លួនជាឥន្រ្ទជិតនៅលើសន្លឹកទ្វារទាំងសងខាង។ ចំណែកឯនៅលើទ្វារខាងត្បូង សន្លឹកទ្វារម្ខាងគេឆ្លាក់ឥន្រ្ទជិតបំបាំងខ្លួនក្នុងពពក ហើយសន្លឹកទ្វារម្ខាងទៀត គេឆ្លាក់សិម្ពលីគ្រុឌកំពុងឆាបឆក់បំផ្លាញសរនាគបាសរបស់ឥន្រ្ទជិត ដែលមានទ័ពស្វាជុំវិញ។
ចំណែកទ្វារខាងលិច លើទ្វារស្តាំគេឆ្លាក់រូបតួអង្គសំខាន់ពីរគឺ ហនុមាននិងនាងបុញ្ញកាយ។ សន្លឹកទ្វារម្ខាង គឺឆ្លាក់ហនុមានចាប់នាងបុញ្ញកាយហោះចេញពីភ្លើង ហើយសន្លឹកទ្វារម្ខាងទៀត ឆ្លាក់រូបហនុមានហោះទ្រនាងបុញ្ញកាយ ។ ចំពោះឈុតត្រង់នេះ នៅក្នុងសាច់រឿងរាមកេរ្តិ៍រៀបរាប់ថា ក្រោយព្រះរាមទតឃើញសពនាងសីតាជាមហេសី (នាងបុញ្ញកាយកាឡាខ្លួន) អណ្តែតទឹកនៅចំពោះព្រះភ័ក្រ្ត ហនុមានបានយកសពសីតាទៅបូជាពិសោធរកការពិត ទើបលេចនាងបុញ្ញកាយហោះចេញពីភ្លើង។ ប៉ុន្តែពេលដឹងការពិតដូច្នេះ ព្រះរាមយល់ថានាងជាកូនរបស់ពិភេក ក៏ចាត់ឱ្យហនុមានហោះជូននាងទៅក្រុងលង្ការវិញ។ រីឯនៅលើទ្វារខាងឆ្វេងនៃទិសខាងលិចនេះដែរ ប្រហែលគេឆ្លាក់រូបនាងបុញ្ញកាយនិងក្រុងរាពណ៍ជាឪពុកមា។
ក្រៅពីការឆ្លាក់សាច់រឿងនៅលើសន្លឹកទ្វារនៃព្រះវិហារវត្តដំណាក់នេះ គេឃើញថានៅលើសន្លឹកបង្អួចទាំង១៤ ក៏មានការឆ្លាក់បង្ហាញឈុតឆាកចម្បាំងតទល់គ្នារវាងព្រះរាម-ព្រះលក្ស្មណ៍ និងក្រុងរាពណ៌-ឥន្រ្ទជិត។ នៅលើបង្អួចខាងជើង ពលព្រះព្រះរាម ចេញក្បួនពីឆ្វេង ទ័ពឥន្រ្ទជិតចេញពីស្តាំ។ រីឯលើសន្លឹកបង្អួចខាងត្បូង ទ័ពព្រះរាមចេញពីស្តាំ ទ័ពឥន្រ្ទជិតចេញពីឆ្វេង ហើយចូលទល់ទ័ពប្រយុទ្ធគ្នានៅចំត្រង់បង្អួចកណ្តាល។ សង្ខេបសេចក្តីមក ព្រះវិហារវត្តដំណាក់ គឺជាសំណង់មួយដែលបង្ហាញឱ្យឃើញពីការចាប់ផ្តើមភាពទំនើបនៃស្ថាបត្យកម្មក្នុងសំណង់បុរាណខ្មែរ។ ចំណែកឯការលើកយកឈុតឆាក ទិដ្ឋភាព និងតួអង្គសំខាន់ៗនៃរឿងរាមកេរ្តិ៍ដូចរៀបរាប់ខាងលើ គេអាចសន្និដ្ឋានបានថា គឺសាច់រឿងត្រង់អន្លើចម្បាំងឥន្រ្ទជិត។ សាច់រឿងអន្លើនេះផ្តើមពីក្រុងរាពណ៍បង្គាប់នាងបុញ្ញកាយកាឡាខ្លួនជាសាកសពនាងសីតាអណ្តែតទឹក ឱ្យព្រះរាមយល់ថានាងសីតាជាមហេសីសោយទិវង្គត។ ប៉ុន្តែផ្ទុយទៅវិញ ល្បិចនោះបានក្លាយជាហេតុនៃចម្បាំងកាន់តែខ្លាំងក្លាដែលគេស្គាល់ជាទូទៅថា “ចម្បាំងឥន្រ្ទជិត” ហើយល្បីល្បាញរហូតមានលើកមកសម្តែងក្នុងទម្រង់ល្ខោនស្បែកធំទៀតផង៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
