វត្តកណ្តាល ឬហៅថាវត្តសំរិទ្ធិជយារាម ស្ថាបនាឡើងនៅប្របតាមដងទន្លេធំ (ទន្លេមេគង្គ) ស្ថិតក្នុងឃុំកោះអណ្តែត ស្រុកស្រីសន្ធរ ខេត្តកំពង់ចាម។ បើផ្អែកតាមចំណារនៅខាងមុខបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ឱ្យដឹងថា វត្តនេះមានឈ្មោះដើមហៅ “វត្តចុងកោះអណ្តែត”។ បច្ចុប្បន្ននៅក្នុងបរិវេណវត្តមានព្រះវិហារពីរទន្ទឹមគ្នា កសាងជាប់លើខឿនតែមួយ។ ព្រះវិហារចាស់ស្ថិតនៅខាងត្បូង ជាព្រះវិហារដែលមានសសរឈើ និងគំនូរបុរាណគូរលើពិតានឈើយ៉ាងល្អវិចិត្រ ហើយអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថាព្រះវិហារនេះកសាងឡើងតាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី២០។ នៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម ពុទ្ធបរិស័ទបានរួមគ្នាជួសជុលកែលម្អព្រះវិហារនេះម្តង ហើយរហូតដល់ក្រោយសម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (ប៉ុល ពត) ព្រះវិហារនេះបានជួសជុលម្តងទៀត។ ប៉ុន្តែក្រោយកសាងព្រះវិហារថ្មីរួចមក ព្រះវិហារចាស់ដែលមានអាយុកាលជាង១សតវត្សរ៍នេះ ហាក់ដូចជាពុំមានតួនាទីសំខាន់សម្រាប់រៀបចំពិធីបុណ្យទានតូចធំ ឬការគោរពបូជាផ្សេងៗដូចបុរាណកាលឡើយ។
ព្រះវិហារចាស់ក្នុងវត្តកណ្តាល សង់នៅលើខឿនកម្ពស់ត្រឹមចង្កេះ ទទឹងប្រហែល៩ម៉ែត្រកន្លះ និងបណ្តោយប្រហែល១៩ម៉ែត្រកន្លះ។ ព្រះវិហារនេះសង់អំពីឈើ ជញ្ជាំងរៀបឥដ្ឋ ជាប្រភេទព្រះវិហារជហ្វាបួន ដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ។ ប៉ុន្តែបច្ចុប្បន្នព្រះវិហារខាងលើកំពុងស្ថិតក្នុងសភាពទ្រុឌទ្រោម ពុកផុយ ខូចទាំងទ្វារនិងបង្អួចដោយអន្លើៗ។ បើយោងតាមការសិក្សារបស់ Danielle និង Dominique-Pieree Guéret យល់ថាព្រះវិហារចាស់វត្តកណ្តាលកសាងក្នុងឆ្នាំ១៩០៩ ហើយគំនូរលើជញ្ជាំងគូរនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤។ ប៉ុន្តែបើយោងតាមផ្ទាំងចារឹកមួយចារជាប់បល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ ទីវត្តនេះកសាងតាំងពីពុទ្ធសករាជ២៤៣៨ (ឆ្នាំ១៨៩៥) ហើយព្រះវិហារកសាងក្នុងឆ្នាំ១៩០០។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅលើជញ្ជាំងខាងកើត មានចំណារមួយផ្ទាំងតូចទៀតដែលមានសេចក្តីខ្លីថា “បានរូស(រុះ)រើជញ្ជាំងចាស់ធ្វើជាថ្មីឡើងវិញពីឆ្នាំម្សាញ់ សប្តស័ក ព.ស.២៥០៨”។ តាមសេចក្តីនេះមានន័យថា ជញ្ជាំងព្រះវិហារសព្វថ្ងៃរុះរើរៀបថ្មីក្នុងឆ្នាំ១៩៦៥។
ព្រះវិហារចាស់វត្តកណ្តាល មើលពីជ្រុងពាយ័ព្យ និងមើលពីខាងលិច
បច្ចុប្បន្ន គេមើលឃើញថាព្រះវិហារចាស់វត្តកណ្តាល ជាព្រះវិហារមានលក្ខណៈពិសេសគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ពោលគឺទាំងគ្រឹះ ជណ្តើរ ជញ្ជាំង និងទ្វារ-បង្អួចទាំងអស់ពុំមានក្បាច់លម្អឡើយ។ នៅផ្នែកខាងមុខ និងខាងក្រោយមានជណ្តើរនិងទ្វារម្ខាងពីរដូចគ្នា។ ចំណែកខាងចំហៀង គឺមានបង្អួចម្ខាង៧ ដូចគ្នាដែរ។ ប៉ុន្តែផ្នែកគ្រឿងបង្គុំដំបូល ហោជាង គល់ហោជាង រងស្បូវ សុទ្ធសឹងប្រកបដោយក្បាច់រនាយ៉ាងរស់រវើកក្រៃលែង។ ចំពោះហោជាងខាងមុខរចនាពីឈើ លម្អដោយក្បាច់ភ្ញីភ្លើងដែលមានរូបជើងពានទ្រទាន៥ដើមនៅចំកណ្តាល និងមានស្លឹកឈើព័ទ្ធជាកម្រងពីក្រៅ។ នៅផ្នែកខាងលើ គេឆ្លាក់ក្បាលខាបមួយយ៉ាងធំមើលចំពីមុខ។ នៅគល់ហោជាង គេរចនាក្បាច់ធ្មេញក្របីនៅជួរខាងលើ និងក្បាច់ត្របកឈូកនៅជួរខាងក្រោម។ ចំណែកឯនៅលើហោជាងខាងលិច ក៏ធ្វើពីឈើដែរ តែហោជាងនេះរចនាជាក្បាច់ភ្ញីទេស ដែលមានដើមប្រទាក់គ្នាយ៉ាងល្អវិសេស។ នៅផ្នែកកណ្តាលគេឆ្លាក់ជារូបជើងពានទ្រគម្ពីរ(?) និងឆ័ត្ររួតមួយនៅខាងលើ ព្រមទាំងឆ័ត្ររួតមួយគូទៀតអមសងខាង។ ទន្ទឹមនឹងនេះផ្ទៃហោជាងទាំងពីរសុទ្ធតែដាំកញ្ចក់លម្អយ៉ាងភ្លឺផ្លេកដូចគ្នា។
ដោយឡែកក្រៅពីក្បាច់រចនាលម្អលើហោជាងដូចរៀបរាប់ខាងលើ នៅលើរងស្បូវនៃព្រះវិហារចាស់ក្នុងវត្តកណ្តាល ក៏ឃើញមានក្បាច់លម្អឆ្លាក់ពីឈើគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍។ រងស្បូវព្រះវិហារនេះ លម្អដោយក្បាច់កញ្ចាំងក្នុងទម្រង់ស្លឹកពោធិបញ្ឆិតទាំងអស់ ដែលនៅខាងចុងសន្លឹកមានសណ្ឋានដូចក្បាច់ភ្ញីភ្លើង។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលកាន់តែពិសេស គឺនៅលើ រងស្បូវចំហៀងទាំងសងខាងនៃចុងដំបូលខាងលើបំផុត គេឆ្លាក់ផ្នែកកណ្តាលនៃខ្សែក្បាច់ជារូបរាហូ។ ចំណែកឯនៅខាងចុងខ្សែក្បាច់ទាំងសងខាង គេឆ្លាក់រូបហនុមានប្រយុទ្ធនឹងយក្ស។ ការឆ្លាក់លម្អលើរងស្បូវបែបនេះ គេឃើញស្រដៀងនឹងរងស្បូវព្រះវិហារចាស់វត្តរកាកណ្តាល នៅខេត្តក្រចេះ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅលើសន្លឹកក្បាច់រងស្បូវនីមួយៗសុទ្ធតែមានដាំកញ្ចក់ភ្លឺផ្លេកដូចការដាំកញ្ចក់លម្អលើហោជាងដែរ។
ក្បាច់លម្អ និងការឆ្លាក់រូបផ្សេងៗនៅលើរងស្បូវ
ចំណែកខាងក្នុងព្រះវិហារ មានសសរឈើ៣២ដើម សង់ឡើងជាបីល្វែង ពោលគឺល្វែងគ្រឹះនៅកណ្តាល និងរបៀងសងខាង។ នៅចុងខាងលិចល្វែងគ្រឹះ មានបល្ល័ង្កខ្ពស់មួយយ៉ាងល្អវិចិត្រតម្កល់ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ធំ។ ខឿនបល្ល័ង្ក មានគំនូរពាក់ព័ន្ធរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ និងចំណារសារបានវត្តចារនៅខាងមុខ ដែលនាំឱ្យដឹងថាព្រះជីវ៍សព្វថ្ងៃកសាងឡើងវិញក្នុងឆ្នាំ១៩៨១។ ចំណុចពិសេសនៃបល្ល័ង្កនេះ គឺនៅលើតួបល្ល័ង្ករចនាជាក្បាច់ភ្ញើ និងរូបផ្សេងៗតាមរបៀប “គំនូរបុក” ដែលឃើញនិយមក្នុងសិល្បៈខ្មែរតាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី២០។ ចំពោះពិតានព្រះវិហារនេះ គឺជាពិតានឈើដែលរៀបចំឡើងតែលើចន្លោះល្វែងគ្រឹះប៉ុណ្ណោះ។ គំនូរនៃពិតាន ជាប្រភេទគំនូរបុរាណដែលអ្នកខ្លះយល់ថាគូរទន្ទឹមពេលគ្នានឹងការសង់ព្រះវិហារ។ ប្រធានបទសំខាន់ៗគូរលើពិតាន គឺរូបព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្រ្ទ និងទេពនិករនានាលើអាកាស។
គំនូរលើជញ្ជាំងជុំវិញ គូររៀបរាប់អំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ដោយផ្តើមពីត្រង់ព្រះអង្គទ្រង់ប្រសូតលើជញ្ជាំងខាងត្បូង ចុងខាងកើត រួចសាច់រឿងបន្តទៅជញ្ជាំងខាងលិចដែលមានផ្ទាំងសំខាន់គឺព្រះអង្គផ្ចាញ់មារលើជញ្ជាំងចំខាងក្រោយបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ រហូតមកបញ្ចប់ត្រង់ព្រះអង្គបរិនិព្វាន និងចែកព្រះបរមសារីរិកធាតុលើជញ្ជាំងខាងកើតដូចព្រះវិហារផ្សេងៗដែរ។ បើផ្អែកតាមចំណារមួយនៅលើជញ្ជាំងខាងកើត បញ្ជាក់ច្បាស់ថា “ចាប់ផ្តើមកសាងគំនូរនៅខែទុតិយាសាឍ ឆ្នាំកុរ បញ្ចស័ក ព.ស.២៥២៦ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៨៣។ ក្នុងការកសាងនេះ ពុទ្ធបរិស័ទខ្លះមានសទ្ធាចេញប្រាក់ជួលជាងគូរតាមផ្ទាំងមួយៗ [តាម]គ្រួសារមួយៗ។ ពុទ្ធបរិស័ទខ្លះមានសទ្ធាឧបត្ថម្ភជាងទទួលវេនធ្វើម្ហូបអាហារ ដរាបហើយស្រេចនៅថ្ងៃ១៥កើត ខែផល្គុណ ឆ្នាំដដែល ត្រូវនឹងថ្ងៃទី១៦ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៨៤”។ ដូច្នេះគំនូរលើជញ្ជាំងជុំវិញព្រះវិហារ ពុំមែនសាងឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤ ដូច Danielle និង Dominique-Pieree Guéret យល់ឡើយ ដ្បិតម្យ៉ាងទៀតជញ្ជាំងព្រះវិហារនេះបានរុះរើសាងថ្មីក្នុងឆ្នាំ១៩៦៥។ បើតាមសង្កេត ចំណុចពិសេសនៃគំនូរពុទ្ធប្រវត្តិក្នុងព្រះវិហារខាងលើ គឺវិចិត្រករគូរបញ្ចូលតួអង្គអតីតព្រះមហាក្សត្រ និងទិដ្ឋភាពសង្គមខ្មែរខ្លះ ក្នុងឈុតមួយចំនួនដូចការនិយមាក្នុងសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម។ ឈុតព្រះអង្គទ្រង់ប្រសូត្រ គេគូរពួកទេពនិករនៅផ្នែកម្ខាង ឯផ្នែកខាងទៀតប្រហែលគេគូរបញ្ជាក់ព្រះវត្តមានក្សត្រ និងវត្តមានអ្នកនគរផ្សេងៗ ដែលក្នុងនោះវិចិត្រករហាក់មានចេតនាចង់គូរបង្ហាញតួអង្គ ព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ទ្រង់គ្រឿងព្រះពស្រ្តក្បិនពណ៌លឿង និងព្រះភូសាកុតកត្រង់ តែពុំមានព្រះសុពណ៌បាទឡើយ។ រីឯគំនូរត្រង់ឈុតព្រះអង្គបិណ្ឌបាត្រនៅនគរកបិលភស្តុ ក្រៅពីបង្ហាញឱ្យឃើញពីព្រះអង្គនិមន្តនាំមុខភិក្ខុរាប់រយអង្គ ដោយព្រះវត្តមានព្រះសុទ្ធោទន៍យាងមកថ្វាយបង្គំ វិចិត្រករបានគូរបញ្ចូលសំណង់ខ្លះមានលក្ខណៈស្ទើរដូចព្រះបរមរាជវាំងក្រុងចតុមុខ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ អ្វីដែលគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ គឺការគូរបង្ហាញទង់ជាតិនៃរបបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា នៅខាងចុងនៃជួរភិក្ខុទាំងឡាយ។
កាលព្រះអង្គទ្រង់ប្រសូត
ដូច្នេះតាមរយៈការរៀបរាប់ដោយសង្ខេបខាងលើ គេអាចយល់បានថា ព្រះវិហារចាស់នៅវត្តកណ្តាល គឺជាសំណង់បេតិកភណ្ឌមានអាយុកាលជាង១០០ឆ្នាំ កសាងឡើងប្រកបដោយទេពកោសល្យ និងទឹកដៃសិល្បៈយ៉ាងល្អឆើត ដែលធ្លាប់មានការជួសជុលថែរក្សារាប់តំណមក។ ការរចនាផ្សេងៗ រាប់ទាំងជហ្វា នាគចែង ហោជាង រងស្បូវ គំនូរបុរាណលើពិតាន និងបល័ង្កព្រះជីវ៍ ក៏ជាផ្នែកយ៉ាងសំខាន់នៃសិល្បៈខ្មែរដើមសតវត្សរ៍ទី២០។ ប៉ុន្តែចំពោះជញ្ជាំងព្រះវិហារ គឺជាជញ្ជាំងថ្មីរៀបឥដ្ឋកាលពីឆ្នាំ១៩៦៥ ហើយគំនូរនានាលើជញ្ជាំង ជាការរៀបចំគូរក្នុងឆ្នាំ១៩៨៣ រហូតបញ្ចប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៨៤ ដែលខុសពីការយល់របស់ Danielle និង Dominique-Pieree Guéret ថាជញ្ជាំង និងគំនូរសាងឆ្នាំ១៩៦៤ឡើយ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ចំណុចពិសេសនៃគំនូរលើជញ្ជាំងព្រះវិហារខាងលើ គឺវិចិត្រករបានបញ្ចេញសេរីភាពសិល្បៈ បង្ហាញទម្រង់ព្រះភ័ក្រ្តអតីតព្រះមហាក្សត្រ នៅក្នុងរបបដឹកនាំដែលពុំគាំទ្ររាជានិយម៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
