ទេវកថា និងចម្លាក់នាងហរិតិ

ចម្លាក់ហរិតិ (Hārītī) បង្ហាញស្រដៀងគ្នានឹងទេពភេទស្រីក្នុងប្រទេសក្រិច (Tyche) និងប្រហែលមានឥទ្ធិពលទៅប្រទេសអាស៊ីខាងកើត តាមរយៈសិល្បៈក្រិចពុទ្ធសាសនា (Greco-Buddhism)។ ការគោរពហរិតិតំបូងៗមាននៅតំបន់ (Sankaram, Salihundam) ឥណ្ឌាខាងត្បូង ក្នុងស.វទី៤គ.ស (រូបលេខ១)។  ជាពិសេសនៅក្នុងពុទ្ធសាសនាប្រទេសចិន ទេពហរិតិ មានឈ្មោះថា (Hēlìdì) ដែលជាទេពការពារមួយក្នុងចំណោមទេពទាំង២៤ នៅក្នុងពុទ្ធសាសនាមហាយាន។ ជាពិសេសហរិតិមានបរិយាយជាទេពមួយនៅក្នុងជំពូកទី២៦របស់ Lotus Sutra។

ហរិតិ ស្គាល់ជាឈ្មោះដើមថា ឯរុកម្ម (Erukamma) នៅឥណ្ឌាខាងត្បូង ដែលដំបូងគឺជាទេពប្រចាំភូមិ និងមានដៃស្តាំងបីក្មេងដាក់លើភ្លៅ។ ដើម្បីគោរពដល់ហរិតិ ប្រជាជនបានគោរពអំណាចរបស់នាងដើម្បីការពារស្រុកភូមិ និងក្មេងៗរបស់ពួកគេ ទាំងនៅខ្មែរ ឥណ្ឌា និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយចំនួន។ ការវិវត្តន៍ចម្លាក់ និងការគោរពបូជាបន្តបន្ទាប់មក ហរិតិ គឺជាទេពការពារក្មេងពីជំងឺឆ្លងផ្សេងៗ និងសម្រាប់គ្រួសារគោរពបូជាដើម្បីអោយកូនទទួលបានសុខភាពល្អជៀសផុតពីជំងឺឆ្លងផ្សេងៗ។ ទេវកថារឿងឯរុកម្ម ស្រដៀងគ្នានឹងរឿងម្តាយហរិតិ ដែលយើងស្គាល់ច្បាស់នៅក្នុងបរិបទពុទ្ធសាសនា។​ ទេពស្រីហរិតិ គឺពេញនិយមគោរពជាបដិមា ឬចម្លាក់បែបពុទ្ធសាសនាមហាយានទម្រង់ជាពោធិសត្វនៅប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និងអាស៊ីខាងកើតរហូតដល់ពេលសព្វថ្ងៃ។

ប្រវត្តិជំនឿតំបូងលើទេពហរិតិ

តាមទេវកថា ​ហរិតិ គឺជាម្តាយម្នាក់របស់កូនទាំង៥០០នាក់ និងតែងតែមានទម្រង់បីក្មេង និងអមដោយក្មេង៤នាក់ផ្សេងៗទៀត ជាពិសេសមានកត់ត្រាក្នុងអត្ថបទពុទ្ធសាសនាជាច្រើន។ ប៉ុន្តែប្រភពដើមរឿងហរិតិ នេះចេញពីការគោរពបូជាជំនឿរជីវចលរបស់អ្នកស្រុកតាមជនបទទាំងនៅខ្មែរ ឥណ្ឌា និងប្រទេសនៅអាស៊ីមួយចំនួន។ តាមចម្លាក់ហរិតិ គឺរូបចម្លាក់តំបូងឡើយតំណាងអោយការរីកដុះដាល ការកកើតថ្មី និងការការពារក្រុង ដែលរំខានដោយពួកភូតអាក្រក់ឬមារ។

សម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ​ការគោរពលើចម្លាក់ហរិតិ មានបង្ហាញតាមចម្លាក់ នៅស.វទី៩ឬទី១០នៃគ.ស។ ប៉ុន្តែមានរឿងរ៉ាវ និងចម្លាក់ទាក់ទងនឹងទេពធរណី គឺស្គាល់ថាជានាងគង្ហីង ឬជាទេពតំណាងអោយព្រះធរណី (ទឹកដី)នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ។​ ប៉ុន្តែក្នុងជំនឿភូមា និងឥណ្ឌាវិញ គាត់មានឈ្មោះថា (Vasudhārā) មានន័យថាទឹកដី។ នាងបង្ហាញជារូបភាពដំណាងប្រចាំភូមិ ឬធរណី ដែលយើងប្រទះឃើញមាន បន្តក្នុងកិច្ចពិធីផ្សេងក្នុងសង្គមខ្មែរដូចជា រៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ឡើងគេហដ្ឋាន រៀបចំព្រះភូមិ អភិសេកព្រះ និងជំនឿលើយន្រ្ត។

ក្រៅពីនេះទៀតការគោរពទេពភេទស្រី ដែលដូចគ្នានឹងហរិតិដែរ គឺទាក់ទងការធ្វើកសិកម្ម នេសាទ ចិញ្ជឹមសត្វ និងការមានផ្ទៃពោះរបស់ស្រ្តី គឺមានបង្ហាញជាច្រើនសតវត្សមកហើយនៅឥណ្ឌានិងខ្មែរ។ អ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនបាន គិតថាទេពស្រី (Mother) គឺជាទេពខាងគ្រាប់ពូជ និងប្រភពបន្លែចំការ ដែលទាក់ទងការដាំដុះគ្រាប់ពូជរបស់កសិករ ត្រង់ចំណុចនេះ ​ទេពភេទស្រីទាំងអស់នេះ គឺមានជាប់ទាក់ទងនឹងទេពហរិតិ ដែលវិវត្តន៍ក្រោយៗជាបន្តបន្ទាប់ទាំងនៅប្រទេសឥណ្ឌា ខ្មែរ និងនៅអាស៊ីមួយចំនួន។

ចំនុចសំខាន់អ្វីដែលហរិតិ នេះក្លាយទៅជាទេពសំខាន់ក្នុងពុទ្ធសាសនា និងបង្ហាញការគោរពបូជាជាទេពស្រីឈ្មោះ ឯរុកម្ម នៅតាមជនបទប្រទេសឥណ្ឌាខាងត្បូង? តាមកំណត់ហេតុរបស់ចិន (I-Tsing) នៅចន្លោះឆ្នាំ៦៧១ដល់៦៩៥គ.ស និយាយពីការធ្វើដំណើរមកដល់ប្រទេសឥណ្ឌា និងឃើញការគោរពបូជាទេពហរិតិ នៅក្នុងវត្តពុទ្ធសាសនា ដែលត្រូវបានមនុស្សគោរពបូជាថ្វាយបង្គំ ដើម្បីបង្កើតទ្រព្យសម្បត្តិ និងកូនចៅ។ តើការគោរពព្រះពៃស្រពណ៍ គឺជាការគោរពរួមបញ្ចូលគ្នារវាង ទេពបញ្ចិក ឬគុពេរ និងប្រពន្ធជាហរិតិនេះដែរឬទេ? តើចម្លាក់នាងហរិតិ ក្រោយមកបញ្ជូលក្នុងការគោរពពុទ្ធសាសនា និងព្រហ្មញ្ញសាសនាយ៉ាងដូចម្តេច? ចំណុចខាងក្រោមនឹងបង្ហាញការគោរពនាងហរិតិ ជាមួយពុទ្ធសាសនា និងរឿងទាក់ទងនឹងប្រវត្តិព្រះពុទ្ធ។

ហរិតិក្នុងជំនឿពុទ្ធសាសនា

ហរិតិ គឺជាទេពភេទស្រីតំបូងមួយ ដែលបង្ហាញក្នុងអាគារពុទ្ធសាសនា និងជាទេពស្រី នៃជំងឺឆ្លងអុតធំក្នុងតំបន់ហ្គង់ដារា(Gandhara) តាំងពីបុរាណមកម្លេះ។ សិលាចារឹកនៅហ្គង់ដារា បង្ហាញការឧន្ទិសដល់ទេពហរិតិ ដើម្បីនាំយកជំងឺអុតធំនេះ ទៅឆ្ងាញពីស្រុកភូមិរបស់ពួកគេ។ តាមការសង្កេតឃើញថាទេពហរិតិ គឺគោរពបូជា ជាទេពស្រីនៃជំងឺអុតធំក្នុងប្រទេសនេប៉ាល់។ ដូច្នេះការគោរពហរិតិ ដូចបាននិយាយខាងលើនេះគឺ ដូចគ្នាការគោរពទេពភេទស្រីជាច្រើនផ្សេងទៀតដែរនៅខ្មែរ និង​ប្រទេសផ្សេងៗក្រៅពីឥណ្ឌា ដែលជាប់ទាក់ទងនឹងជំងឺអុតធំ​ និងព្យាបាលអោយជាពីជំងឺឆ្លងនេះ។ តើហេតុអ្វីបានជាហរិតិមានប្រជាប្រិយ មុនសម័យពុទ្ធសាសនា និងក្រោយសម័យពុទ្ធសាសនានៅឥណ្ឌា ខ្មែរ និងអាស៊ីមួយចំនួន? ប៉ុន្តែការសិក្សានេះនឹងបង្ហាញ ពីការគោរពហរិតិ នៅលើជំនឿរជីវចលអ្នកស្រុកមុន និងក្រោយការបញ្ជូលជាមួយពុទ្ធសាសនាមួយចំនួនប៉ុណ្ណោះ។

ផ្សេងពីនេះទៀតហរិតិ ជាទេពស្រីនៃជំងឺអុតធំ និងជំងឺឆ្លងដទៃទៀត ហើយត្រូវថ្វាយតង្វាយសត្វ ដើម្បីអោយពួកគេឆ្អែត ដែលមាននៅតាមជនបទខ្មែរ ឥណ្ឌា និងប្រទេសអាស៊ីមួយចំនួន។ ឈ្មោះទេពភេទស្រីនៃជំងឺអុតធំទាំងអស់នេះ អាចប្រែប្រួលពីតំបន់មួយទៅតំបន់មួយក្នុងប្រទេសខ្មែរ និងឥណ្ឌា។ មានទេពស្រីនៃជំងឺអុតធំខ្លះជាស្រ្តី ដែលបានស្លាប់អំឡុងពេលមានផ្ទៃពោះ ឬពេលសម្រាលកូន។ អ្នកគោរពបូជាជឿថាវិញ្ញាណរបស់ស្ត្រីទាំងអស់នោះ នឹងនាំមកនូវការបំផ្លិចបំផ្លាញ និងសេចក្តីស្លាប់ដល់កូនៗរបស់ពួកគេ លុះត្រាតែគេគោរពបូជាត្រឹមត្រូវ។ ត្រង់ចំនុចនេះដែលវាមានសារៈសំខាន់ណាស់ក្នុងការរំលឹកឡើងវិញអំពីមូលហេតុ ដែលធ្វើអោយហរិតិចាប់យកក្មេងៗក្នុងទីក្រុង ដែលយើងដឹងថា ក្នុងកំណើតមុនរបស់ហរិតិ បានបាត់បង់កូនពេលមានផ្ទៃពោះ។ វាអាចទៅរួចដែលហរិតិ កាលដើមឡើយជាមនុស្សស្រី ដែលស្លាប់កំឡុងពេលមានផ្ទៃពោះ ដែលក្រោយមកមិនត្រូវបានគេបង្ហាញ ហើយគោរពថ្វាយបង្គំនាង ដោយការគោរពបូជាសត្វទៅវិញ។ ស្រដៀងគ្នានឹងទេពស្រីនៃជំងឺអុតធំផ្សេងទៀតដែរហរិតិ គឺជាអទិទេពការពារប្រជាជនក្នុងទីក្រុងពីជំងឺឆ្លងផ្សេងៗ ការពារព្រំដែនភូមិ និងព្រំដែនទីក្រុង ពីគ្រោះមហន្តរាយគ្រប់ប្រភេទ។ ការគោរពនេះគេជឿយ៉ាងទូលាយថាជាទេពការពារ ព្យាបាល ដែលនៅពេលណាមួយមិនពេញចិត្ត ពីអំពើអាក្រក់របស់អ្នកភូមិ ដែលអាចបង្ករទៅជាគ្រោះរាំងស្ងួត និងជំងឺឆ្លងផ្សេងៗ។

សព្វថ្ងៃនៅខ្មែរ និង(Andhra)ឥណ្ឌាមនុស្សនៅជឿលើប្រភេទវិញ្ញាណ ដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ នៅក្នុងភូមិខ្លះទេពភេទស្រីទាំងនោះ ពណ៌នាស្រដៀងទៅនឹងរឿងអង្គលីមារ ដែលវិញ្ញាណទាំងអស់នោះធ្វើតាមម្តាយរបស់វា។ ដូច្នេះដើម្បីលោមស្មារតីទាំងនេះ អ្នកភូមិស្វែងរកការបូជាសត្វដូចជាក្របី ចៀម ជ្រូក និងមាន់។ ចំពោះរឿងនេះទេពស្រីព្រះភូមិត្រូវបានគេគោរពបូជា ដោយឈ្មោះផ្សេងៗគ្នា ស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែងនៅខ្មែរ និងឥណ្ឌា។ នៅមុនពេលព្រះពុទ្ធសាសនា ក្លាយទៅជាសាសនាសំខាន់ក្នុងប្រពៃណី គឺព្យាយាមធ្វើជាសាសនារបស់មនុស្សក្រ អ្នករងទុក្ខវេទនា ឬមនុស្សសាមញ្ញ​ ហើយនៅក្នុងការបង្កើតការគោរពទេពហរិតិនេះបានជួយដោះស្រាយតម្រូវការរបស់មនុស្សសាមញ្ញច្រើន។ វិធីដែលមនុស្សសាមញ្ញដោះស្រាយជាមួយនឹងជំងឺឆ្លងផ្សេងៗ និងការស្លាប់ គឺមានជំនឿលើខ្មោច ដែលស្រេកឃ្លានឈាមនឹងធ្វើឱ្យពួកគេស្ងប់ចិត្តជាមួយនឹងការបូជាសត្វ។

ដូច្នេះអ្វីដែលអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាបានធ្វើនៅពេលនោះ គឺដើម្បីធ្វើការសម្របសម្រួលជាមួយនឹងជំនឿជីវចលទូទៅ ដែលថាមានម្តាយជាអ្នកគ្រប់គ្រងខ្មោចទាំងអស់។ អ្វីដែលពុទ្ធសាសនិកប្រកែក គឺថាទោះម្តាយគួរឱ្យខ្លាចយ៉ាងណាក៏ដោយ នាងរួមជាមួយខ្មោចគ្រប់ទម្រង់ ដែលត្រូវបានបំផ្លាញដោយព្រះធម៌ដ៏មានឥទ្ធិពលរបស់ព្រះពុទ្ធ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ និងព្រះធម៌របស់ព្រះអង្គអាចបញ្ចូនអំណាចទាំងនេះរបស់ម្តាយ និងទម្រង់ផ្សេងៗនៃខ្មោច ដើម្បីសម្រេចបាននូវសេចក្តីសុខរួមដោយមិនចាំបាច់បង្ហូរឈាម និងមិនចាំបាច់ផ្គាប់ចិត្តម្តាយ(ហរិតិ) ឬខ្មោចទេ។ ហរិតិ និងទេពភេទស្រីដ៏ទៃទៀតដែលជាម្តាយ ត្រូវបានគេតែងតាំងក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ខណៈដែលខ្មោចជាកូនកំពុងស្នាក់នៅក្នុងវត្តអារាម ហើយនឹងធ្វើតាមគោលការណ៍ ដែលបានកំណត់ក្នុងព្រះធម៌។ ម្យ៉ាងទៀតការគោរពបូជាហរិតិ បានក្លាយជាការពេញនិយមមិនត្រឹមតែ នៅក្នុងតំបន់ដែលជាទេពស្រីនៃជំងឺអុតធំនោះទេ ប៉ុន្តែក៏មាននៅក្នុងតំបន់ផ្សេងទៀតដូចជាឥណ្ឌាខាងត្បូង ខ្មែរ និងប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍ផ្សេងទៀតដែរ។ ហេតុផលនេះ គឺថាការគោរពហរិតិ ស្រដៀងគ្នាទៅនឹងទេពនៃជំងឺអុតធំផ្សេង ឬទេពការពារផ្សេងទៀត ដែលមនុស្សធ្លាប់ស្គាល់។

ហរិតិក្នុងជំនឿព្រហ្មញ្ញសាសនា (ទម្រង់ជាឯរុកម្ម Erukamma)

តាមការគោរពទេពភេទស្រីតាមភូមិ ក្នុងពាក់កណ្តាលទី១នៃគ.ស, មានទេពស្រីប្រចាំភូមិច្រើនក្នុងAndhraឥណ្ឌា គឺតំបូងមានឥន្ធិពលលើព្រះពុទ្ធសាសនា និងបន្ទាប់មកមានឥន្ធិពលលើព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ទេពស្រីជាច្រើន មានឆ្លាក់នៅលើថ្មធម្មជាតិ ជាក្បាច់ក្រឡោតខ្ពស់ ដែលនៅក្នុងរោងភ្នំពុទ្ធសាសនា និងនៅបន្តគោរពនៅក្បែរភូមិក្នុងតំបន់Andhra។ ព្រហ្មញ្ញសាសនា បានបញ្ជូលទេពប្រចាំភូមិមួយចំនួន ដែលកំណត់ទៅជាការគោរពសាសនាសិវៈនិយម។ ត្រង់ចំណុចនេះជាមួយការគោរពរូបឯរុកម្ម ដែលអ្នកកាន់សាសនាកំណត់គោរពជាមួយរូបឧមា។ ប៉ុន្តែមិនដូចទេពស្រីប្រចាំភូមិដ៏ទៃទៀតទេ ឯរុកម្មមានរូបតំណាង និងទេវកថាប្លែកពីគេ។ ទេវកថារបស់ទេពនេះបង្ហាញថា ស្ត្រីឈ្មោះ​ឯរុកម្ម បានចាប់លួចយកក្មេងក្នុងភូមិ និងលេបពួកគេនៅកន្លែងស្ងាត់មួយ។ បុរសជាងតម្បាញកន្ត្រកម្នាក់ បានកាត់ផ្តាច់ក្បាលរបស់នាងពេលនាងកំពុងលេបក្មេងៗ។ បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់នាងមនុស្សខ្លាច មានផលប៉ះពាលអាក្រក់ ដែលអាចកើតមាននៃការសងសឹងរបស់នាង។ ដើម្បីធ្វើអោយនាងស្ងប់ចិត្ត ពួកគេបានថ្វាយបង្គំនាង និងសុំទោសនាង ដើម្បីអោយនាងជួយការពារភូមិរបស់ពួកគេវិញ និងជួយស្វែងរកកូនចៅ។

បើសិនឯរុកម្មជាហរិតិ ពេលនេះហាក់ដូចជានាងចាកចេញពីទំនាក់ទំនងព្រះសង្ឃ ដើម្បីត្រលប់មករកប្រជាជន ដែលមិនមែនជាពុទ្ធសាសនា ដែលជាផ្ទះដើមរបស់នាង។ តាមរយៈការធ្វើដូច្នេះឯរុកម្ម បានរកឃើញ និងយល់ខ្លួនឯងនៅក្នុងឋានៈជាទេព ដូចទេពភេទស្រីប្រចាំភូមិដ៏ទៃទៀតដែរក្នុងសិវៈនិកាយ ហើយនៅកន្លែងខ្លះត្រូវបានស្គាល់ថាជាទេពទុគ៌ា និងឧមា។ ប៉ុន្តែចម្លាក់ហរិតិខ្មែរទម្រង់ជាឧមាឬទុគ៌ា ដូចគ្នានឹងប្រទេសឥណ្ឌា នៅស.វទី៦គ.ស និងឥណ្ឌូនេស៊ី នៅស.វទី៩គ.សដែរ។ យើងឃើញមានចម្លាក់ហរិតិខ្មែរ ចំនួន៥ ដែលមាន៤នៅតំបន់អង្គរ និង១នៅតំបន់កោះកេរ។

ទម្រង់ហរិតិក្នុងចម្លាក់ខ្មែរផ្សេង១ទៀតគឺ អង្គុយបីកូននៅចន្លោះជង្គុងទាំងពីរ បែរក្បាលកូនមកខាងឆ្វេង តែមិនបំប៉ៅកូនទេ។ នៅប្រាសាទក្រចាប់កោះកេរ ដែលស្ថិតក្នុងប្រាសាទព្រហ្មញ្ញសាសនា ក្នុងស.វទី១០គ.ស ចម្លាក់ហរិតិ បីផ្តេកកូននៅចន្លោះភ្លៅ និងបែរក្បាលមកខាងឆ្វេង ហើយអង្គុយពានភ្នេន ចម្លាក់មកពីផ្នែកខាងកើតប្រាសាទតាកាវ នៅចុងស.វទី១០គ.ស។ ទម្រង់ហរិតិខ្មែរផ្សេងទៀត គឺអង្គុយដាក់កូនលើភ្លៅខាងស្តាំ បញ្ឈរជង្គុង ពាក់គ្រឿងអលង្ការ និងកូនអង្គុយលើភ្លៅបញ្ឈរ។ ទម្រង់ហរិតិ២ខាងក្រោមនេះគឺ ស្រដៀងខ្លាំងទៅនឹងចម្លាក់ឧមា(សោមាស្កន្ទ) ឬទុគ៌ា ក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ឧទាហណ៏នៅ ពើងទុកស្រូវភ្នំគូលែន មានចម្លាក់នាងទុគ៌ាឆ្លាក់នៅលើថ្មធម្មជាតិ។ គួរអោយពិចារណារផងដែរ ដែលពើងនេះមានឈ្មោះថាពើងទុកស្រូវ និងមានចម្លាក់ទុគ៌ា ដែលអ្នកស្រុកបន្តគោរព មានលាបម្សៅ និងពណ៌ក្រហម ស្រដៀងគ្នាទៅនឹងគោរពលើនាងហរិតិក្នុងជំនឿតំបូងៗមក។

ដូច្នេះក្នុងទម្រង់ជាទុគ៌ា ឯរុកម្ម បានគោរពបូជាដោយព្រាហ្មណ៍ កំឡុងពេលធ្វើពិធីបុណ្យប្រចាំឆ្នាំសម្រាប់នាង។ ប៉ុន្តែនៅថ្ងៃផ្សេងៗទៀត គឺមិនមែនព្រាហ្មណ៏ទេ គឺជាកសិករជាអ្នកធ្វើពិធីសាសនាសម្រាប់នាង។ ការគោរព ឯរុកម្ម ប្រហែលប្រារព្ធឡើងតាមអ្នកភូមិរៀងៗខ្លួន ដែលថ្វាយផ្លែឈើ ដូង និងក្រណាត់ជូនដល់ទេពភេទស្រីនេះ បន្ទាប់ពីលាបរមៀត និងលាបពណ៌ក្រហម។ ប៉ុន្តែក្នុងពិធីសាសនាមួយឆ្នាំម្តងរបស់នាង ដែលប្រារព្ធដោយព្រាហ្មណ៍ធ្វើពិធីសាសនា ជំនួសអោយអ្នកភូមិ ដែលគោរពនាង គឺបង្ហាញថាមិនមែនបូជាសត្វសម្រាប់នាងទៀតទេ។ ប៉ុន្តែនាងបរិភោគអាហារបួសជំនួសវិញ ដែលត្រង់នេះបានបញ្ជាក់ពីទំនាក់ទំនងរបស់នាងជាមួយនឹងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ចុងក្រោយចង់បង្ហាញថាទេពភេទស្រីប្រចាំភូមិ​ដែលទទួលយកតែអាហារបួសនេះ គឺកម្រមានណាស់នៅតាមភូមិ។

ប៉ុន្តែក្នុងករណីឯរុកម្ម ដែលពីធីរបស់នាង គឺជាអាហារបួសដូចហរិតិដែរ ដែលព្រាហ្មណ៍ធ្វើពិធីជាមួយអ្នកគោរពនាង។ ផ្សេងមួយទៀតបង្ហាញច្បាស់លាស់ការគោរពឯរុកម្ម គឺមានសារៈសំខាន់រវាងអ្នកគោរពបូជា ជាមួយអទិទេពចំពោះពីធីបុណ្យប្រចាំឆ្នាំ ដែលប្រារព្ធឡើងដោយសហគម។ បដិមាឯរុកម្មនៅលើបល្ល័ង្ក បង្ហាញរូបនាងជាមួយការកាត់ព្រះកេសធ្លាក់នៅខាងមុខស្តាំដៃនាង និងមានក្មេងៗ ដែលបានចាប់មកនៅក្បែរនាង។ អ្វីដែលសំខាន់ពីឯរុកម្ម បង្ហាញពីភាពសម្បូរបែបការប្រតិបត្តិ និងជំនឿមុន ព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រះសិវៈ និងដើមកំណើតភូមិទៅទៀត។

ចម្លាក់ឯរុកម្ម ដែលអតីតកាលរបស់នាង គឺជាទេពហរិតិ មានកំណើតជាអាទិទេពរោគអុតធំ ប៉ុន្តែបានមកដល់Andhraឥណ្ឌាខាងត្បូង ក្នុងទម្រង់បញ្ជូលក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា។ សម័យបន្ទាប់មកចម្លាក់របស់នាងឯរុកម្ម(ហរិតិ) គឺគោរពបូជាដូចព្រះភូមិ(ព្រះធរណី) ជាមួយឈ្មោះថាឯរុកម្ម។ ព្រះនាងបានគេចាត់ទុកថាជាទេពនៃជំងឺអុតធំ និងជំងឺរាតត្បាតសម្លាប់កុមារ។ ទាំងនេះប្រហែលជាភស្តុតាង ដែលនាងបានកំណត់ថាជាទម្រង់ទេពឧមា ដែលចាត់ទុកថាជាប្រពន្ធល្អ និងជាម្តាយមានកូន២នាក់។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយនៅមានភស្តុតាងផ្សេងទៀត ដែលបង្ហាញថាឯរុកម្ម គឺជាការរួមបញ្ចូលគ្នា ដើម្បីជួយដល់សហគម លើការធ្វើកសិកម្ម និងលទ្ធភាពបង្កើតកូន។

——————————–

Harītī Iconography and Myth

Harītī is similar to the female deity of Greece, Tyche, and very powerful in East Asia through Greco-Buddhism. Early worshipping of Harītī started in Sankaram, Salihundam of southern India, 4th century. In China, Harītī is known as Helidi, who is one of the twenty-four Gods of protection in Mahayana Buddhism. More importantly, she is one among twenty-six deities in Lotus Sutra. 

The first name of Harītī was Erukamma. She is known as the village’s deity who carries a baby on her right-hand side. Thus, some people in India and Southeast Asia worship her to protect the baby and guard the village. 

The myth of Erukamma is similar to the story of Harītī’s mother, who is known in the context of Buddhism. She is popular in the form of statues or relief of Buddhisatva of Mahayana Buddhism in Southeast Asia and East Asia up to the present. 

Belief in Harītī

Harītī is a mother of 500 children and appears in form of carrying a baby and surrounding by four children. However, the source of worshipping Harītī came from Animism. Earlier, Harītī is a deity for prosperity, regrown, and city protector from bad spirit or Mara. Later on, she appeared in a form of destroying Mara with Buddha, Dharini or Ganhing. Besides, she is changed as Bhadra, Laksmi and Vasudhārā. In Cambodia, Harītī appears on the relief of the 9th or 10th century. However, the story related to Dharani is well-known as Ganghing who is a deity that represents the earth in Khmer society. Significantly, in marriage, celebrating of a new house, managing the village, consecration of Buddha image and Yantra. 

Furthermore, worshipping of the female deity who is similar to Harītī related to agriculture, fishing, raise the animal, and pregnancy in many centuries in India and Cambodia. Remarkably, worshipping of female deity appeared in Indus civilization, 2500-1500 BC. 

The female deity that is related to the agriculture of Khmer animism is similar to Preah Pei Srab, a deity of rice. Preah Pei Srab is another name of Kubera. Popularly, Harītī appears on bas-relief Gandhara and Madhura art with her husband Pāñcika.

Harītī and Pāñcika or Kubera, the head of bad spirits or ghosts who cause sickness. In ancient times, Preah Pei Srab or Kubera is a guard of the north and prosperity. A female name is Neang Prapei. Therefore, all the names of rice start with Neang. 

Harītī in Buddhism

Harītī appeared in Buddhist monuments and a female deity that fought against sickness in Gandhara. Thus, worshipping of Harītī in this area is similar to Cambodia and other parts of India. Why Harīt was popular before rising of Buddhism and after in India, Khmer and Asia?

This question is related to three stories, Harītī is a mother, Harītī is a mother of child ghost (bad Karma), and Savastivadin record of Miscellaneous. The third story, Harītī is related to the protection from Smallpox. The second story is related to Harītī as a mother of a bad spirit or children ghost. Before Buddhism became one of the main religions, Harītī was a deity of ordinary or poor people and the mother of ghosts. These functions were to blend between Buddhism and Animism. The first story shows the way to worship Harītī. She is the Buddhisatva, and her ritual is in Tantric form.

Harītī in Hindusim

There are many female deities in Hinduism that are the village’s deities. Among them, Erukamma is known as Uma. Erukamma has a different form and story. If Erukamma is Harītī, it is not related to Buddhism, but a female deity of the village in Saivism. Thus, she is also known as Durga and Uma. The iconography of Erukamma who was Harītī is a deity of Smallpox and blend into Buddhism in Andhara, southern India. Later, the iconography of Erukamma (Harītī) is worshipped as the god of earth (Preah Dharani). She is also a deity of Smallpox and all sickness in children. Erukamma is a combination between agriculture and female fertility in the community.  

អត្ថបទដើម៖ លោក ថូ ថុន