វត្តទន្លាប់ ឬវត្តទន្លាប់រង្សី ស្ថិតនៅក្នុងឃុំប្រាសាទ ស្រុកព្រះនេត្រព្រះ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ។ បើយោងតាមសេចក្តីផ្សាយខ្លីមួយរបស់មន្ទីរវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈខេត្តបន្ទាយមានជ័យបញ្ជាក់ថា មកដល់បច្ចុប្បន្នវិហារវត្តទន្លាប់មានអាយុ១១១ឆ្នាំ (កសាងឆ្នាំ១៩១០)។ ចំណែកឯការសិក្សារបស់ Daniel Guéret និង Dominique-Pierre Guéret បានកំណត់ថា វិហារនេះកសាងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៨។ បើផ្អែកតាមសំណេរខ្លីលើជញ្ជាំងខាងកើតចារថា “កសាងពីឆ្នាំឆ្លូវកាលពុទ្ធសការាជ២៤៩២” ដែលកាលបរិច្ឆេទនេះ ត្រូវនឹងរវាងឆ្នាំ១៩៤៩ ពោលគឺមានអាយុកាល៧៣ឆ្នាំ ឯជាងគំនូរឈ្មោះផរ។
វិហារវត្តនេះ ជាស្ថាបត្យកម្មដ៏ចំណាស់មួយក្នុងនិគមជនបទ ដែលសេសសល់ពីសង្រ្គាម។ ទម្រង់វិហារមានលំនាំជាវិហារបុរាណ ដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ ព្រមទាំងមានគំនូរបុរាណយ៉ាងល្អឆើត និយាយពីប្រធានបទល្អៗជាច្រើន លម្អនៅលើផ្ទៃពិដាន និងផ្ទៃជញ្ជាំងក្នុង-ក្រៅ។ តាមរយៈលក្ខណៈសំណង់គេយល់ថាជាសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មព្រះពុទ្ធសាសនាខ្មែរមួយដ៏វិសេសគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ ស្ថិតនៅចន្លោះខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប។ បច្ចុប្បន្នវិហារនេះបានជួសជុលអភិរក្សពង្រឹងគ្រឿងបង្គំខាងលើ ប្តូរក្បឿង ប្តូរការ៉ូកម្រាល និងលាបពណ៌តាមលំនាំដើម។
វិហារវត្តទន្លាប់ ជាវិហារជហ្វា៦ ដំបូលរាងជ្រាលថ្នាក់ៗបីជាន់ ទ្រដោយសសររបៀងជុំវិញទាំងអស់ចំនួន៣៤ដើម សសរខាងក្នុងចំនួន១៦ដើម មានទ្វារចេញចូលខាងកើតពីរ ខាងលិចពីរ ខាងត្បូងពីរ ខាងជើងពីរ និងមានជណ្តើរឡើងចុះទាំងបួនទិស។ គ្រឿងបង្គំដំបូលចាស់ គឺជាឈើប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ លម្អដោយក្បាច់ទ្រនុងនាគគ្រប់ចុងចែងទាំងអស់។ ហោជាងខាងកើត រចនាដោយក្បាច់អង្គរលម្អជុំវិញរូបព្រះរាមផ្លែងសរឈរជាន់រាហ៊ូ (ព្រះកាល)។ ហោជាងខាងលិចលម្អដោយក្បាច់អង្គរ និងផ្លិតយសតម្កល់នៅលើក្បាលរាហ៊ូខាំព្រះខ័ន អមដោយរាជសីហ៍ និងគជសីហ៍កាន់ឆ័ត្ររួត។ ចំណែកឯនៅលើផ្ទៃផ្លិតមានចារឹកអក្សរបីតួ “គនទ(?)” និងគាថាមួយឃ្លាថា “បញា ពុទ្ធោ វិរិយា ធិកាហោមិ អណាគុតេកាលេ (?)” ដែលទំនងកាត់ន័យមកជាសេចក្តីប្រាថ្នាថា “ខ្ញុំសូមមានបញ្ញា ប្រកបដោយវិរិយភាព បានត្រាស់ជាព្រះពុទ្ធក្នុងអនាគតកាល”។
ចំពោះការគូរលម្អលើផ្ទៃជញ្ជាំងខាងកើត គឺជាឆាកប្រយុទ្ធគ្នារវាងព្រះលក្ស្មណ៍ និងឥន្រ្ទជិត(?) អមដោយរូបទ្វារបាលសងខាង។ រីឯគំនូរលម្អជញ្ជាំងខាងលិច គឺជាឆាកប្រយុទ្ធដណ្តើមនាងសីតារវាងអង្គទ និងក្រុងរាពណ៍(?)។ ការនិយមឆ្លាក់ ឬគូរឆាកប្រយុទ្ធក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍លើផ្ទៃញ្ជាំងខាងមុខ ឬខាងក្រោយបែបនេះហាក់ពុំប្លែកអ្វីពីនៅលើជញ្ជាំងវិហារវត្តដំរីសខេត្តបាត់ដំបង ឬវិហារវត្តរាជបូព៌ ខេត្តសៀមរាបឡើយ។ រីឯនៅលើផ្ទៃជញ្ជាំងចំហៀង គេគូរលម្អដោយអន្លើផ្សេងទៀតក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ព្រះពុទ្ធសម្តែងធម្មទេសនា ព្រះសង្ឃក្នុងក្បួនធម្មយាត្រា(?) ទិដ្ឋភាពក្នុងសង្គមខ្មែរ និងចម្លាក់ពុម្ពតួអង្គក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ រូបទេវតា រូបស្វាប្រចាក់ និងរូបអប្សរក្នុងផ្ទៃក្បាច់ហោជាងលើស៊ុមទ្វារ និងបង្អួច។
នៅផ្នែកខាងលិច សិល្បករលម្អរូបគ្រុឌត្រដាងស្លាបទ្ររងស្បូវ ជើងទាំងពីរខ្ញាំកន្ទុយនាគមួយគូ ដែលព័ន្ធព័ទ្ធសសរសងខាងជណ្តើរ សណ្តូកខ្លួន បើកពពារធ្វើជាបង្កាន់ដៃជណ្តើរ ។ សូមកុំភ្លេចថា ក្នុងរឿងទេពកថាគ្រុឌជាជំនិះព្រះវិស្ណុ និងជាសត្រូវនឹងនាគ។ ចំណែកក្បាលសសរផ្សេងទៀត ពុំមានលម្អរូបគ្រុឌ ឬកិន្នរដូចវិហារដទៃឡើយ។ ដោយឡែកនៅផ្នែកខាងក្នុងវិហារ គេគូរលម្អដោយគំនូរបុរាណលើពិដាន ឯពុទ្ធប្រវត្តិ និងទសជាតកលើផ្ទៃជញ្ជាំងជុំវិញ។ Daniel Guéret និង Dominique-Pierre Guéret យល់ថាគំនូរនេះគូរក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយ គេសង្កេតឃើញថា ឈុតខ្លះគំនូរពុទ្ធប្រវត្តិក្នុងវិហារវត្តទន្លាប់ ហាក់មានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលគ្នានឹងគំនូរក្នុងវត្តអំពិល ដែលស្ថិតនៅភាគខាងជើងក្បែរគ្នានេះដែរ។
ដូច្នេះជារួមមក វិហារវត្តទន្លាប់ គឺជាតឹកតាងសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មបុរាណដ៏ល្អមួយនៅតាមស្រុកស្រែជនបទ ដែលមានក្បាច់រចនា និងគំនូរបង្ហាញពីប្រធានចម្រុះគ្នា។ ទន្ទឹមនឹងនេះ តាមរយៈគំនូរ និងចម្លាក់លម្អខ្លះនាំឱ្យយើងយល់បានថាការនិយមលើកយកឈុតឆាកវែងខ្លីនៃរឿងរាមកេរ្តិ៍ រឿងក្នុងជាតក និងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិមកគូរបង្ហាញលើជញ្ជាំងវិហារ គឺជារឿងធម្មតាដែលសង្គមខ្មែរនិយមរាប់អានតាំងពីដើមរៀងមក ដែលគួរមានការសិក្សាស្រាវជ្រាវស៊ីជម្រៅ៕
អត្ថបទដើម៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
