តាមជំនឿក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាយល់ថា “បួស” ឬ “បំបួស” បានអានិសង្ស និងជាស្រែបុណ្យដ៏ប្រសើរតទៅជាតិមុខ ហើយក្នុងបរិបទវប្បធម៌ខ្មែរ អ្នកស្រាវជ្រាវចាត់ទុកការបួសជាផ្នែកមួយនៃទំនៀមក្នុងដំណើរឆ្លងវ័យរបស់មនុស្ស។ ក្មេងប្រុសចូលវ័យជំទង់តែងទៅបួស រីឯក្មេងស្រីពេញក្រមុំ (គ្រប់ការ)ត្រូវចូលម្លប់។ ចំពោះការបួសក្នុងសង្គមខ្មែរមានច្រើនយ៉ាងដូចជា បួសមុខភ្លើង បួសលាបំណន់ បួសសងគុណ និងបួសរៀនតាមផ្លូវព្រះពុទ្ធសាសនាជាដើម។ បុរសបានបួសរៀនច្រើនវស្សា លុះចាកសិក្ខាបទលាផ្នួស(សឹក)វិញបុរាណលោកឱ្យតម្លៃណាស់ ដ្បិតយល់ថាអ្នកនោះបានបួសបានរៀនចេះដឹងច្រើន មានចរិយាមារយាទល្អហៅថា “អន្ទិត” ដែលនិយាយក្លាយពីពាក្យថា “បណ្ឌិត”។
ពាក់ព័ន្ធជំនឿនៃការសាងផ្នួសគេដឹងថា កាលសម័យព្រះបាទអសោកជាអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភ ព្រះមោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរបានថ្វាយធម្មទេសនាថា “ន ហិ បព្វជិតោ បរូឃាតី សមណោ ហោតិ បរំ វិហេឋយន្តោ” មានន័យសេចក្តីថា “បុគ្គលដែលនឹងមានឈ្មោះជាញាតិជិតក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា លុះបានបួសខ្លួនឯង ឬបំបួសកូន”។ ដោយកើតចិត្តជ្រះថ្លា ព្រះអង្គបានដាក់រាជ្យទ្រង់ផ្នួសមួយគ្រា និងបានបំបួសព្រះរាជបុត្រាព្រះនាម “មហិន្ទៈ” ជាភិក្ខុផង។ រីឯក្នុងនិទានរឿងសុបិនកុមារ ក៏បានរៀបរាប់ផលអានិសង្សរបស់នាងជាម្តាយ បានរួចចាកនរក ដ្បិតបានបំបួសសុបិនកុមារជាកូនមានសេចក្តីជាកាព្យដូចខាងក្រោម៖
[…] តេជះផលអានិសង្សមាន កូនប្រុសប្រធាន សំណាក់ក្នុងសាសនា។ មានឈូកមាសមួយសោភា ផុសទ្របាទា នាងនោះអណ្តែតខ្ពស់ឡើង។ យមបាលសោតចាប់បានជើង ចោលនាងក្នុងភ្លើង ទំហំមួយម៉ឺនយោជន៍យល់។ តេជះកូនបួសជាផល ផលនោះមកផ្តល់ កណ្តាលនៃភ្លើងអវិចី។ មានឈូកមាសមួយរីកខ្មី ផុសឡើងអំពី មហានរកធំនោះ។ ទ្រទ្រង់បាទានាងនោះ ខ្ពស់ពីភ្លើងស្មោះ ឥតក្តៅក្រហាយឡើយណ៎ា[…]។ ត្រង់និទានអំពីអានិសង្សក្នុងរឿងសុបិនកុមារនេះ គេឃើញមាននិយមទាំងបង្ហាញជាគំនូរហូរហែនៅតាមវត្តផងដែរ។
ជំនឿពាក់ព័ន្ធនឹងផ្នួសដូចរៀបរាប់ខាងលើ ធំធេងក្រៃលែងណាស់ក្នុងសង្គមខ្មែរ។ បើលើកនិយាយតែប្រាសាទអង្គរ ជាភស្តុតាងព្រះពុទ្ធសាសនាសម័យកណ្តាល គេឃើញមានសិលាចារឹកវែងខ្លីយ៉ាងហោចប្រហែល១០ផ្ទាំង ចារឹកអំពីការបួសខ្លួនឯង បំបួសម្តាយ ឪពុក ប្តី ប្រពន្ធ កូន ឬប្រោសខ្ញុំ ដោយបំបួសឱ្យក្លាយជាញាតិនៃព្រះពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងសិលាចារឹកចុះលេខសារពើភណ្ឌ IMA3 រៀបរាប់ពីសទ្ធា ព្រះបាទសត្ថាទី១ ឬ ជយជេដ្ឋាទី១ ដែលមានបរមនាម “ធម៌្មិករាជ” បំបួសទាយាទរបស់ព្រះអង្គ ក្នុងក្តីប្រាថ្នាដ៏មុតមាំទៅមុខក្លាយជា “ធម៌្មិករាជ” ដែរ។ លើសពីនេះ មានសិលាចារឹកសម័យកណ្តាលផ្សេងទៀត និយាយពីការចូលទៅកាន់ផ្នួសនៅអង្គរ ពីសំណាក់នាម៉ឺនមន្រ្តីនានា ក្នុងគ្រាទទួលបានតំណែង ឬក្នុងវេលានក្ខត្តឫក្សណាមួយ។ ទំនៀមនេះ គេនៅសង្កេតឃើញនៅតែប្រតិបត្តិជារឿយៗក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយការមានសទ្ធាថ្លាប្រាថ្នាបួសនៅអង្គរវត្ត នៅតែឃើញដល់សព្វថ្ងៃ ជាពិសេសក្នុងឱកាសមាឃបូជា ឬពិសាខបូជា។
ទំនៀមចូលបួសក្នុងសំណាក់ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងសង្គមខ្មែរ ក៏មានប្រារព្ធជាប្រក្រតីក្នុងព្រះបរមរាជវាំង។ តាមឯកសារព្រះរាជពិធីទ្វាទសមាស ព្រះរាជពិធីនេះតែងប្រារព្ធនៅថ្ងៃ១៤-១៥ កើតខែអាសាឍ ហៅថា “បួសនាគហ្លួង”។ ក្នុងព្រះរាជពិធីនេះ មានបាយសីធំ១ ដើមមាន៩ថ្នាក់ ស្មើប្រហែលមួយជំហរមនុស្ស ដោយរុំសំពត់ហូលគោមនាគ ព្រមទាំងរណ្តាប់ផ្សេងៗទៀត សម្រាប់ធ្វើធ្មេញ និងបង្វិលពពិល។ មកដល់ក្នុងរាជ្យ ព្រះករុណាព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ព្រះអង្គក៏ធ្លាប់យាងប្រទានចឺមដល់នាគក្នុងព្រះរាជពិធីដោយមានព្រះវត្តមានសម្តេចព្រះសង្ឃរាជទាំងពីរគណផងដែរ។
(ប្រភព៖ Royal du Cambodge)
ដោយឡែក ចំពោះទំនៀមបួសក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងបរិបទពុទ្ធសាសនិកទូទៅ គេតែងសង្កេតឃើញក្នុងវេលាសំខាន់ៗបីគឺ ក្នុងថ្ងៃមាឃបូជា ពិសាខបូជា និងមុនថ្ងៃចូលវស្សា។ កិច្ចជាទូទៅក្នុងទំនៀមនេះមានបីដំណាក់កាលគឺ ភាពជានាគ កិច្ចនៅវត្ត និងភាពជាបព្វជិត។ ក្នុងភាពជានាគ គឺបន្ទាប់ពីកោរសក់ កោរចិញ្ចើម ពុកមាត់ ពុកចង្ការ សម្អាតខ្លួនប្រាណស្រេចហើយគេត្រូវតុបតែងខ្លួនបុគ្គលនោះដោយឱ្យស្លៀកសំពត់ហូល ពាក់អង្ការលាបម្សៅក្រែម និងជាពិសេសនៅតំបន់អង្គរគេច្រើនលាបរមៀតលើខ្លួនប្រាណផង។ កិច្ចការនេះគេច្រើនធ្វើនៅផ្ទះរៀងៗខ្លួន ហើយមកដល់ត្រង់នេះ គេហៅបុគ្គលនោះថា “នាគ”។ ទន្ទឹមនឹងនេះ អ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថាការឧបកិច្ចប្តូរភេទក្មេងប្រុសនោះ ដោយសារសម្លៀកបំពាក់ គ្រឿងអលង្ការ ពិសេសគ្រឿងលាបមុខ។
(រូប៖ អាំង ជូលាន, ព្រាប ចាន់ម៉ារ៉ា, ស៊ុន ចាន់ដឹប)
បន្ទាប់ពីធ្វើកិច្ចផ្សេងៗនៅផ្ទះរួចហើយ គេដង្ហែនាគទាំងឡាយពីផ្ទះរៀងខ្លួនមកធ្វើកិច្ចជាបន្តទៀតនៅវត្ត។ ក្បួនដង្ហែនាគនោះតែងរៀបចំតាមទំនៀមស្រុកទេសខ្លះមានហែដោយរទេះសាឡី ខ្លះហែដំរី ខ្លះហែជិះស ឬថ្មើជើង ដោយមានឆៃយ៉ាំ ឬភ្លេងកំដរ ព្រមទាំងញាតិមិត្តចូលរួមអធឹកអធមក្រៃលែង។ លុះដង្ហែនាគមកដល់សាលាវត្តហើយ គេតែងធ្វើកិច្ចហៅព្រលឹងនាគ ជញ្ជាត់ព្រលឹង ចងដៃ បង្វិលពពិល និងដេកអង្កររាបជាដើម។ ប៉ុន្តែកិច្ចត្រង់នេះ អាចប្លែកគ្នាតាមទំនៀមស្រុកទេស ហើយសព្វថ្ងៃ គេច្រើនសង្ខេបមកត្រឹមចងដៃ បង្វិលពពិល រួចដង្ហែប្រទក្សិណជុំវិញព្រះវិហារ ចូលបួសតែម្តង (រូបលេខ១០)។
ក្រោយពីដង្ហែនាគប្រទក្សិណព្រះវិហារបីជុំរួចស្រេច គេនាំនាគចូលទៅថ្វាយបង្គំព្រះរតនត្រៃក្នុងព្រះវិហារ រួចទើបធ្វើកិច្ចសំខាន់ចុងក្រោយគឺ “បំបួសនាគ” ឬហៅខ្លីថា “ទាក់កនាគ”។ កិច្ចនេះ ត្រូវមានព្រះភិក្ខសង្ឃច្រើនអង្គគង់តាមវិន័យបញ្ញតិ ហើយនាគម្នាក់ៗត្រូវឆ្លើយឆ្លងធម៌បួសតាមកិច្ចនីមួយៗ ជាមួយនឹងព្រះសង្ឃជាឧបជ្ឈាយ៍ដែលទុកជាគ្រូរបស់ខ្លួន (អ្នកខ្លះហៅថាសុំនិស្ស័យ)។ គេយល់ថានៅពេលព្រះឧបជ្ឈាយ៍យកស្បង់ចីវរទាក់កនាគទាំងអស់នោះហើយ គឺជាពេលដែលនាគទាំងនោះបោះបង់ភាពជានាគមកចូលក្នុងភាពជាបព្វជិតដោយដោះសំពត់ហូល ស្បៃពានា និងដោះគ្រឿងអលង្ការនានាអស់ពីខ្លួន ហើយមកគ្រងស្បង់គ្រងចីវរពេញលេញជាអ្នកបួស។
សង្ខេបមក ការបួសជាព្រះសង្ឃក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ហាក់មានចំណែកពីរគឺ ដោយជំនឿថានឹងបានអានិសង្ឃទាំងអ្នកបួស និងអ្នកបំបួស ព្រមទាំងជាទំនៀមដែលអ្នកស្រាវជ្រាវមើលឃើញថា ជាដំណាក់កាលមួយយ៉ាងសំខាន់នៃការឆ្លង វ័យតាមកិច្ចពិធី។ ការបួសនេះសោត ក៏សង្កេតឃើញប្រតិបត្តិទាំងក្សត្រ នាម៉ឺន និងប្រជារាស្រ្តសាមញ្ញ តាំងពីបុរាណកាលរហូតដល់សព្វថ្ងៃ៕
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
