កំណាយស្រះស្រង់ឆ្នាំ​១៩៦៤

នៅក្នុងអត្ថបទរបស់លោក Paul Courbin គាត់បានបង្ហាញអំពីវិធីសាស្រ្តនៃការកំណាយនៅស្រះស្រង់របស់លោក B.P Groslier ។ វិធីសាស្រ្តនេះដែរ លោក B.P Groslier​ ក៏ធ្លាប់បានប្រើពេលកំណាយនៅរាជវាំងអង្គរធំ ដោយហៅថា វិធីសាស្រ្ត Wheeler។​ គួរបញ្ជាក់ដែរថា Wheeler គឺជាឈ្មោះបុរាណវិទូជនជាតិអង់គ្លេសម្នាក់ ដែល ឈ្មោះពេញរបស់គាត់គឺ Mortimer Wheeler។ គាត់ជាអ្នករកឃើញ និងប្រើប្រាស់វិធីសាស្រ្តនេះមុនគេបង្អស់ ហើយក៏ជាវិធីសាស្រ្តល្បីល្បាញមួយនាទសវត្សរ៍ទី៦០​ផងដែរ។  ចំពោះវិធីសាស្រ្តនេះ គឺជីក​​រណ្តៅជារាងការ៉េសងខាង និងទុកផ្លូវដើរនៅកណ្តាល។ ការប្រើប្រាស់វីធីសាស្រ្តនេះគឺ​ដើម្បីពិនិត្យមើល ស្រទាប់ដី ហើយក៏អាចរកឃើញវត្ថុជាច្រើន ព្រមទាំងអាចកំណត់ដឹងអំពីកាលប្បវត្តិនៃស្ថានីយនេះដែរ ។

នៅដើមទសវត្សទី៦០​មានការស្រាវជ្រាវជាច្រើន​ ចាប់ផ្តើមនៅក្នុងតំបន់អង្គរដូចជា ការកំណាយស្រាវជ្រាវ និងការជួសជុលប្រាសាទជាដើម។  នៅឆ្នាំ ១៩៨៨ មានការបោះពុម្ពរបស់លោក  Paul Courbin  ដែលមានចំណងជើងថា « La fouille du Sras-Srang à Angkor» ដែលមានន័យជាភាសាខ្មែរថា​​  “ ការកំណាយនៅស្រះស្រង់ក្នុងតំបន់អង្គរ ” ដោយអត្ថបទបោះពុម្ពផ្សាយរបស់លោកមានចំនួន៥សន្លឹក។ ​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​គួរបញ្ជាក់ដែរថា ការកំណាយនៅស្រះស្រង់នេះ ដឹកនាំដោយលោក Bernard-Philippe Groslier និងបាន សហការជាមួយបុរាណវិទូផ្សេងទៀត ដែលមានលោក Paul Courbin ជាជំនួយការ។  អត្ថបទនេះ បានបោះពុម្ពះអំឡុង ២០ឆ្នាំក្រោយ​ ការធ្វើកំណាយ នៅឆ្នាំ១៩៦៤។ នៅឆ្នាំ២០១២ មានស្នាដៃស្រាវជ្រាវថ្នាក់អនុបណ្ឌិតរបស់ លោកស្រី Alice VIERSTRAETE ដែលមានចំណងជើងថា « Révision des fouilles du Srah Srang ​à la lumière de nouveaux documents d’archives​​ conservés à Paris» ដែលមានន័យជាភាសាខ្មែរថា  “ការសិក្សាឡើងវិញអំពីការកំណាយនៅស្រះស្រង់ ដែលរៀបរៀងជាឯកសារថ្មីតម្កល់ទុកនៅទីក្រុងបារីស” ។ លោកស្រីបានពន្យល់ និងបង្ហាញជាលំដាប់  លំដោយនូវ បញ្ជីវត្ថុដែលបានរកឃើញ និងការសិក្សាអំពីវត្ថុទាំងនោះ ។

ការកំណាយនៅឆ្នាំ១៩៦៤នោះ គឺកាយរណ្តៅចាប់ពីជ្រុងខាងលិចនៃស្រះស្រង់​​ដែ​លបច្ចុប្បន្នជាសួនជាប់នឹងផ្លូវធំ។ ការកំណាយ បានរកឃើញវត្ថុជាច្រើនដូចជា កុលាល​ភាជន៍, វត្ថុអំពីដែក, វត្ថុអំពីសំរឹទ្ធិ សំណ និងព្រះពុទ្ធរូបអំពីថ្មភក់ផ្សេងៗទៀត។

 តាមរយៈអត្ថបទរបស់លោក Paul Courbin ស្រទាប់ដីនៅស្រះស្រង់ បានបែងចែកជា ៥ស្រទាប់ផ្សេងៗគ្នា ពោលគឺ ចាប់ ពីស.វទី១០ រហូតដល់ស.វទី១៤នៃគ.ស និងបើតាមលោក J. Dumarçay ដែលបានសិក្សាក្រោយមកទៀត តាមរយៈវត្ថុដែលកំណាយឃើញ ស្ថានីយនេះមានអាយុប្រហែលចាប់ពី ​ស. វទី​ ៩ ដល់ទី១៥ ។

ចំពោះស្រទាប់ដីទី១ អាចហៅបានថា ស្រះស្រង់ទី១ កសាងក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះបាទរាជេន្រ្ទវរ្ម័ន ពាក់កណ្តាលស.វទី១០នៃគ.ស។ តាមរយៈសិលាចារឹក K.266 K.267 K.268 នៃប្រាសាទបាតជុំបានបង្ហាញអំពីស្រះពិសិដ្ឋមួយ ប្រហែលជាស្រះស្រង់នេះឯង​ ហើយតាមរយៈការសន្និដ្ឋានរបស់លោក G. Coedès ស្រះស្រង់នេះគឺជាស្រះទឹកនៃកុដិស្វរ។   ស្រះស្រង់ទី១នេះ កសាងនៅលើស្រះធម្មជាតិដែលមាននៅទីនោះស្រាប់។

រីឯស្រទាប់ដីទី២ ជាស្រទាប់ដែលគេប្រើប្រាស់ទាក់ទងនឹងជំនឿសាសនា។ គេរកឃើញវត្ថុសិល្បៈជាច្រើនដែលបានកប់ ក្នុងក្រឡ ឬកោដ្ឋដែលហៅថាជាទីតាំងបញ្ចុះសព (Nécropole)។ ក្នុងអត្ថបទរបស់លោក Paul Courbin បានបង្ហាញថា ស្រទាប់នេះអាចមានអាយុកាលនៅស.វទី​១១នៃគ.ស។ នៅក្នុងជំនឿអ្នកស្រុកអាស៊ីអាគ្នេយ៍បុរាណដែលបានទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌាតែងតែប្រារព្ធពិធីបុណ្យពីរដង ដោយបូជាសពដោយភ្លើងរួចហើយប្រមូលធាតុយកមកកប់ក្នុងកោដ្ឋជាមួយនឹងវត្ថុសំណែនផ្សេងៗទៀត។ ស្រទាប់ទី២នេះ គឺស្ថិតនៅ ភាគកណ្តាលនៃជ្រុងខាងលិចស្រះស្រង់ទី១។

ស្រទាប់ដីទី៣ គឺការតាំងទីសម្រាប់សិប្បកម្ម (រោងជាង)សម្រាប់កសាងប្រាសាទបន្ទាយក្តី និងស្រះស្រង់ទី២ក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះបាទជ័យវ្មរ័នទី៧ នៅចុងស.វទី១២។ ក្នុងស.វទី១២នេះ មានការ កសាងបន្ថែម​ និងពង្រីកបរិវេណជុំវិញស្រះស្រង់ រួមមាន កសាង ជណ្តើរជុំវិញស្រះស្រង់ ផែនៅខាងមុខប្រាសាទបន្ទាយក្តីនិងប្រាសាទកណ្តាលស្រះស្រង់។ ស្រទាប់នេះបានរកឃើញភាគច្រើនជា ឧបករណ៍ធ្វើអំពីដែកប្រហែលជាឧបករណ៍សម្រាប់ឆ្លាក់សម័យនោះ ។ 

ស្រទាប់ទី​៤នេះប្រហែលជាចាប់ផ្តើមនៅពាក់កណ្តាលស.វទី១៣​ សម្រាប់ជាទីតាំងបញ្ចុះសព។ នៅក្នុងអត្ថបទរបស់លោក Courbin ស្រទាប់នេះពុំសូវមានដានច្បាស់លាស់ដូចស្រទាប់ទី២នោះទេ ប៉ុន្តែយើងអាចសិក្សាលើកុលាលភាជន៍ទាំងនោះ និងវត្ថុសិល្បៈដែលកប់នៅក្នុងកោដ្ឋ។​ ការកំណាយរណ្តៅខាងមុខបា្រសាទបន្ទាយក្តីក្នុងឆ្នាំ ១៩៦៤នោះ ឃើញមានការកប់រូបបដិមាព្រះលោកេស្វរ និងប្រាជ្ញាបារមី​ ធ្វើអំពីសំរឹទ្ធិក្នុងរចនាបទបាយ័ន្តស.វទី១៣ និងវត្ថុធ្វើអំពីសំរឹទ្ធិ ជាច្រើនទៀត ដែលកប់ក្នុងក្រឡ ផ្សេងៗគ្នា ។

ស្រទាប់ទី៥ គឺជាស្រទាប់ដែលអាចនិយាយបានថាជាសម័យកាលដែលស្រះស្រង់ឈប់មានការវិវត្តន៍ទៀតហើយ ប៉ុន្តែនៅបន្ត ការបញ្ចុះសពដដែល។  កុលាភាជន៍ដែលរកឃើញក្នុងស្រទាប់នេះ ភាគច្រើនជាកុលាលភាជន៍រូបសត្វក្នុងសម័យអង្គរ ប្រហែលស្ថិតក្នុងស.វទី១៣ ឬ១៤នៃគ.ស។​   រីឯសំណែនដែលបានរកឃើញក្នុងស្រទាប់នេះវិញ ឃើញមានជាវត្ថុអំពីសំរឹទ្ធិ រូបសត្វធ្វើអំពីថ្មភក់​ និងក្រឡកោដ្ឋជាច្រើនទៀត។ ក្រោយពីការរកឃើញវត្ថុសិល្បៈយ៉ាងច្រើននេះ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា ទីតាំងនេះជាទីតាំងដែលមានតឹកតាងប្រវត្តិសាស្រ្តយ៉ាងសំខាន់មួយក្នុងតំបន់អង្គរ ជាពិសេសជាទីតាំងបញ្ចុះសពក្នុងសម័យអង្គរ ។ យើងក៏ធ្លាប់បានឃើញអំពីប្រភេទនៃស្ថានីយបញ្ចុះសពពីមុនមកដែរ ដូចជា នៅកោះតាមាស (យុគសំរឹទ្ធិ)​ ភូមិស្នាយ (យុគដែក) ព្រៃក្មេង(យុគដែក) និងស្ថានីយផ្សេងៗទៀត។

———————————————–

The excavation at Srah Srang in 1964

The excavation at Srah Srang started in 1964 by Bernard Philippe Groslier together with several archaeologists and Paul Courbin as an assistant. Poul Courbin was publishing 5 pages about the excavation at Srah Srang in 1988. Also, in 2012, Alice Vierstraete revised and published the report again and keep it as an archive in Paris. 

In the 5 pages’ article, Poul Courbin addresses the excavation technique used by Bernard Philippe Groslier in Srah Srang and also at Angkor Thom, which is called Wheeler. Remarkably, Wheeler is the name of English archaeologist, Mortimer Wheeler who invented and used this technique. The Wheeler technique is the way to dig the ground in a square shape and have the walkway between one to another trench.

In 1964 the excavation started from the west part of Srah Srang and important findings were found including ceramics, iron, bronze and tin objects and also sandstone Buddha statues. According to Courbin, the stratigraphy of Srah Srang divided into 5 levels and dated from the 10th to 14th century. However, J. Dumarçay suggested that the site dated from the 9th to 15th century. 

The first stratigraphy shows that Srah Srang was built on the national pond. Relatedly, the inscription of Prasat Bat Chum, K.266, K.267, K.268 say that Srah Srang belongs to Kutisvara temple. 

The second stratigraphy (central part of the west side of Srah Srang) shows a remarkable religious event, which the site was using as a burial place. At this level, there were many ceramic urns found and could be dated to the 11th century. 

The third level, the site was used as a workshop for erecting the Banteay Kdei temple and Srah Srang in the reign of King Jayavarman VII, end of the 12th century. In this period, the stairs surrounding Srah Srang, the terrace in front of Prasat Banteay Kdei and the temple in the middle of Srah Srang were built. Besides, the iron tools used for carving were unearthed.   

Forth level started in the mid-13th century, used as the burial place. However, it is not clear by comparing to the second level. The most remarkable finding was ceramic urns. 

The fifth level shows Srah Srang was still used as a burial place. Most of the ceramics are in animal and bird shape that could be dated to the 13th to 14th century. 

According to archaeological findings, Srah Srang was a significant burial place in the history of the Angkor region and the Angkor period. 

អត្ថបទដើមដោយ៖ លោក​ អេង តុលា