បើនិយាយសាមញ្ញខ្លីងាយយល់ “មហាជាតក៍” គឺជារឿងវេស្សន្តរ ឬដែលចាស់ជាន់ដើមច្រើននិយមហៅថា “មហាវេស្សន្តរ”។ បើនិយាយមួយបែបផ្សេង “មហាជាតក៍” គឺជាជាតិធំបង្អស់ ជាតិចុងបំផុតរបស់ព្រះវេស្សន្តរ ជាព្រះពោធិសត្វដែលបានបំពេញបារមីដ៏មហស្ចារ្យ ពោលគឺទានបារមី ដើម្បីបានត្រាស់ជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធក្នុងជាតិមុខ។ ជាតកមួយនេះ មានផ្ទៃរឿងវែងអន្លាយរហូតដល់១៣កណ្ឌ រៀបរាប់ដំណើរជីវិត និងការបំពេញទានរបស់ព្រះវេស្សន្តរ រាប់តាំងពីដំរីបច្ច័យនាគ បរិច្ចាគសត្តសតកមហាទាន ប្រទានសេះ រាជរថ រហូតទីបំផុតបានដាក់ទានជាលី និងក្រស្ណាជាបុត្រ ព្រមទាំងប្រកាសនឹងបរិច្ចាគនាងមទ្រី និងខ្លួនព្រះអង្គថ្វាយជាទានផង។ ចិត្តសទ្ធាបំពេញទានដ៏ជ្រះថ្លារបស់ព្រះអង្គ មានតាំងពីគង់នៅនគរស្រីពិរាស្រ្តរហូតក្នុងដំណើរតាមផ្លូវទៅគង់នៅក្នុងព្រៃភ្នំគិរីវង្គត។ បើធៀបនឹងជាតកផ្សេងទៀតក្នុងបណ្តាទសជាតក ឬជាតកទាំង១០ មហាវេស្សន្តរជាតក ហាក់ដូចជាពេញនិយមក្រៃលែងក្នុងសង្គមពុទ្ធសាសនាតាំងពីដើមរៀងមក។ គេឃើញសាច់រឿងនេះ មានកត់ត្រាចារទុកក្នុងសាស្រ្តាស្លឹករឹតរក្សាតាមវត្តនានាជាច្រើន ប្រកបដោយខ្លឹមសារវែងខ្លី និងពាក្យពេចន៍ពីរោះបែបកម្រងកែវផង។ ការកត់ត្រាចារចម្លង ក៏សម្បូរបែបតម្រូវតាមទំនៀម និងតម្រូវការជាក់ស្តែងនៃវត្តនីមួយៗ ដែលហ្លួងនិពន្ធមន្រ្តី ញ៉ុក ថែម ធ្លាប់លើកយកមករួបរួមពិនិត្យតាំងពីឆ្នាំ១៩៦៦ ហើយព្រះភិក្ខុវិនយធរោមហា យិន នឿន បានយកស្នាដៃនោះមកបោះពុម្ពឡើងវិញនៅឆ្នាំ១៩៩០។
ក្នុងបរិបទសង្គមខ្មែរការនិយមរឿងមហាវេស្សន្តរ គេសង្កេតឃើញលើកឡើងតាំងពីក្នុងសិលាចារឹក ឆ្លាក់តាមប្រាសាទ សម្តែងជាល្ខោន គំនូរតាមវិហារ ចម្លាក់លម្អតាមវត្ត រហូតលើកទេសន៍ក្លាយជាទំនៀម “ទេសន៍មហាជាតក៍” យ៉ាងឱឡារឹកអធឹកអធមតាមវត្តអារាមនានា។ ការលើកមកទេសន៍នេះ ដើមឡើយមានស្ទើរតែគ្រប់វត្តក្នុងស្រុកខ្មែរ ហើយច្រើននិយមធ្វើក្រោយចេញវស្សា។ ប៉ុន្តែទំនៀមនេះ ចេះតែរៀវរោយថយចុះជាលំដាប់ វត្តខ្លះក៏ខានធ្វើសោះ វត្តខ្លះក៏ធ្វើគ្រាន់តែជាគម្រប់ការប៉ុណ្ណោះ។ ចំពោះវត្តខ្លះ នៅប្រារព្ធមកដល់សព្វថ្ងៃ ភាគច្រើននៅតំបន់សៀមរាប មួយភាគតូចនៅជាយក្រុងភ្នំពេញ និងវត្តមួយនៅតំបន់ភ្នំវល្លិ៍ ខេត្តកំពត។ ប៉ុន្តែការលើកមកទេសន៍នៅវត្តនីមួយៗខាងលើក៏ធ្វើក្នុងពេល និងបុព្វហេតុផ្សេងគ្នាដែរ។ វត្តយាង វត្តចេតិយ និងវត្តប្រដាក នៅខេត្តសៀមរាប លើកមកទេសន៍តាមបែបប្រពៃណីពីបុរាណ។ ចំណែកវត្តអង្គរខាងត្បូង នៃខេត្តសៀមរាប និងវត្តគល់ទទឹងស្ថិតនៅមិនឆ្ងាយពីក្រុងភ្នំពេញ ហាក់ដូចជាខំគាស់កកាយធ្វើតាមទំនៀមចាស់ ដើម្បីក្មេងជាន់ក្រោយបានស្គាល់ផង និងដើម្បីភ្នែកទេសចរណ៍ឃើញផង។ ទិដ្ឋភាពនេះហាក់មិនប្លែកអ្វីឡើយ ដ្បិតចុងបំផុតនៃរឿងមហាវេស្សន្តរសម្តែងចែងច្បាស់ថា “វេស្សន្តរជាតក៍ ហៃសាធុជនសប្បុរសផងទាំងឡាយអើយថា បើបុរសបុគ្គលឯណា បានស្តាប់ត្រាប់ត្រងរងរសអាថ៌ធម៌វិសេសទេសនាមហាវេស្សន្តរជាតកនេះហើយ ក៏សឹងរំដោះប្រាសចាកទុក្ខសោករោគភ័យចង្រៃឧបទ្រពផងទាំងឡាយ ទៅនៅក្នុងលោកិយក៏ប្រសើរ លុះអនាគតកាលទៅឯភ្នែកក៏សឹងលុះសោតា សកិទា អនាគា អរហត្តផល បានដល់សម្បត្តិព្រះនិព្វាន ដ៏ជាឋានបរមសុខក្សេមក្សាន្ត ប្រសើរនោះទៀងប្រាកដហោង”។
ដោយឡែកចំពោះវត្តពីរល្វែង ដែលស្ថិតនៅជាប់ទួលអ្នកតាមួយក្បែរជើងភ្នំ នៃតំបន់ភ្នំវល្លិ៍ ក្នុងខេត្តកំពត មានទំនៀមទេសន៍មហាជាតក៍៣ យប់៣ ថ្ងៃ មុននឹងបញ្ចប់ត្រង់កិច្ចឡើងអ្នកតានៅថ្ងៃចុងក្រោយ។ ទំនៀមអ្នកស្រុករស់នៅតំបន់ នេះហាក់មានឫសគល់គួរពិចារណាក្នុងជំនឿខ្មែរ អំពីរឿងភ្លៀងផ្គរសម្រាប់របរកសិកម្ម ដ្បិតកង្វល់ធំបំផុត គឺដើម្បីសុំទឹកភ្លៀងសម្រាប់ធ្វើស្រែចម្ការ។ កង្វល់នេះ ពុំខុសគ្នាឡើយពីកង្វល់របស់អ្នកស្រុកកលិង្គរាស្រ្ត ត្រង់កណ្ឌទី២ (ហេមពាន្ត) ក្នុងមហាវេស្សន្តរជាតក ដែលជួបគ្រោះទុរភិក្ស ទៅប្រាថ្នាសុំដំរីមង្គលបច្ច័យនាគពីព្រះវេស្សន្តរ ដើម្បីឱ្យស្រុកភូមិមានភ្លៀងធ្លាក់ អ្នកស្រុករស់នៅបានសុខសប្បាយឡើងវិញ។ ក្រោយបានដំរីមង្គលនោះហើយ ភ្លៀងបោក្ខរព័ស៌ ក៏បង្អុរចុះមកដូចបំណង។ ទិដ្ឋភាពត្រង់ចំណុចនេះខ្មែរទូទៅមិនពិបាកយល់ទេអំពីជំនឿលើដំរីពាក់ព័ន្ធនឹងភ្លៀង ព្រោះសូមកុំភ្លេចថា បើនរណាម្នាក់យល់សប្តិឃើញដំរី គេជឿថានឹងមានភ្លៀងធ្លាក់ឆាប់ៗ ហើយបើពេលណាមួយឃើញសរសៃសៗ (ខ្លះហៅអំបោះខ្មោច) រសាត់ព្រោងព្រាតតាមខ្យល់ ក៏គេជឿថាភ្លៀងនឹងធ្លាក់មកឆាប់ៗ ដ្បិតគេយល់ថា សរសៃឆ្មារៗពណ៌សៗនេះជាសរសៃចេញពីដើមឈូកដែលដំរីកាច់ស៊ីមុនពេលភ្លៀងធ្លាក់។ ចំពោះជំនឿលើដំរីនិងទឹកភ្លៀងនេះ បើមើលហួសដល់ទំនៀមអ្នកស្រុកជុំវិញប្រាសាទបាកាន្ត(ខេត្តព្រះវិហារ) គេឃើញកាន់តែច្បាស់នៅត្រង់ពិធីស្រង់អ្នកតាព្រះដំរី នៅប្រាសាទព្រះដំរីរៀងរាល់ថ្ងៃចូលឆ្នាំចុងក្រោយ។ ម្នាក់ៗយកទឹកអប់ភ្ញីផ្កា ទៅស្រោចស្រពលើចម្លាក់ដំរីបុរាណមួយគូ សល់នៅតាមជ្រុងប្រាសាទនោះ ក្នុងជំនឿ ដើម្បីសុំភ្លៀង។ រីឯត្រង់កណ្ឌឆក្សត្រ ដែលស្តេចទាំង៦ អង្គ គឺព្រះបាទស្រីសញ្ជ័យ ព្រះនាងសុបារសុប្បីតី ព្រះវេស្សន្តរ ព្រះនាងមទ្រី ជាលី និង ក្រស្ណា បានជួបគ្នាវិញ ភ្លៀងបោក្ខរព័ស៌ ក៏ធ្លាក់មកស្រោចស្រពផែនដីម្តងទៀត។ បើនិយាយក្នុងបរិបទទេសន៍មហាជាតក៍សុំទឹកភ្លៀង ប្រការទាំងនេះហើយ គឺជាហេតុផលពន្យល់បានមួយចំណែកក្នុងជំនឿខ្មែរ៕
————————————–
Belief and tradition of preaching Mahājāti in Khmer society
Mahājāti refers to Vessantara or Mahā Vessantara. It is the most important and the last birth of Preah Vessantara as a Bodhisatva before became the Buddha. It is a very long story contains thirteen episodes. It describes the life of Preah Vessantara and his compassion and generosity. He gave away a magical white elephant calls Pachai Neak. He gave away his wealth include the horses, a chariot, and two of his children, Jali and Krishna (Kanha). He also wished to donate his wife Madri and himself. These donation acts happened since he lives in the Srei Pireah Kingdom and continues until living in Kirivangat Mountain (Vamka Mountain).
Mahājāti was very popular among the ten stories or ten births. It was recorded in palm leaf manuscripts of almost every pagoda. Also, it was copied and reviewed by royal author, Nhok Them in 1966 and republished by venerable Yin Noern in 1990.
Mahā Vessantara appeared in inscriptions, performances, bas relief of the temples, moral paintings, sculptures, and preaching in the pagodas.
In the past, Mahā Vessantara was choosing to preach after Buddhist Lent Day. However, the traditional practice is not fully performing in the present. Mahā Vessantara performs in some pagodas in Siem Reap province, an outskirt of Phnom Penh city, and a pagoda on the foot of Phnom Vor in Kampot province.
Remarkably, three pagodas in Siem Reap province, Vat Yeang, Vat Cetei (stupa), and Vat Pradak, perform Mahā Vessantara as traditionally. Similarly, Southern Angkor pagodas in Siem Reap province and Kol Taterng pagoda in Phnom Penh city try to preach Mahā Vessantara as in the past. Pi Lveng pagoda on the foot of Phnom Vor in Kampot province performing Mahā Vessantara three days before the end of the spiritual ceremony (Loerng Neak Ta).
The performance of Mahā Vessantara in this area is significant relates to the second episode of Mahā Vessantara while the people of Kaliṅrās Kingdom asking the donation of a magical white elephant for the rain and benefit their agriculture. It relates to rain and agriculture. Khmer people believe seeing an elephant in the dream; will be rain. Also, people believe that the white threat floating in the air is the thread from the lotus that the elephant cut and ate before raining. Relatedly, in the sixth episode of Mahā Vessantara, the heavy rain was falling on the reunion day of Preah Vessantara and his family. Therefore, preaching Mahā Vessantara in the context of asking for rain is significant.
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
