សាច់ញាតិ ជាអ្នករួមខ្សែលោហិតនឹងគ្នាខាងឪពុកម្ដាយ ឬភ្ជាប់សាច់ឈាមតាមរយៈអាពាហ៍ពិពាហ៍។ នៅសម័យបច្ចុប្បន្ននេះ យើងសង្កេតឃើញថា ខ្មែរមួយចំនួនចាប់ផ្ដើមទទួលយកពាក្យចិនមកប្រើប្រាស់សម្រាប់ហៅសាច់ញាតិ ដូចជាពាក្យ ហ៊ា ចែ អ៊ី គូ/ហ្គូ… ជាដើម។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ យើងនឹងបង្ហាញនូវពាក្យមួយចំនួនដែលខ្មែរប្រើហៅសាច់ញាតិនាសម័យបុរាណ តាមរយៈភស្ដុតាងសិលាចារឹក។ ពាក្យភាគច្រើន នៅបន្ដប្រើប្រាស់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ដែលពាក្យខ្លះរក្សារូបរាងឬសូរដដែល ឯពាក្យខ្លះទៀតបានប្រែប្រួលរូបរាងឬសូរផងដែរ។
១- ពាក្យហៅជីដូនជីតា
«ជិ» ឬ «ជី» ជាពាក្យសម្គាល់ពីវ័យរបស់បុព្វការីខាងលើថ្នាក់ទី២។ ចំណែកឯពាក្យ «អ្ជិ» ឬ «អ្ជី» ជាពាក្យសម្រាប់សម្គាល់បុព្វការីជនខាងលើថ្នាក់ទី២ ដែលភាគច្រើនសម្គាល់មនុស្សប្រុស។ យើងឃើញថាពាក្យ «អ្ជិ» ឬ «អ្ជី» ពុំដែលមានប្រើជាមួយឈ្មោះបុគ្គលដែលជាជីតានោះទេ ដែលនេះជាចំណុចខុសប្លែកពី «ជិ» ឬ «ជី» ដែលតែងប្រើភ្ជាប់ខាងមុខឈ្មោះបុគ្គលឬឋានន្ដរនាមរបស់បុគ្គលនោះ។ ពាក្យដែលប្រើនៅបន្ទាប់ «អ្ជិ» ឬ «អ្ជី» ច្រើនតែបញ្ជាក់ពីទំនាក់ទំនងជាញាតិសន្ដានជាមួយពាក្យនេះ។ បច្ចុប្បន្នមិនប្រើពាក្យ «អ្ជី» នេះទេ ប្រើតែ «ជី» ម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ១។
ឧ. – អ្ជីយេង៑ = ជីតាយើង, ជីតារបស់យើង។
– អ្ជិវាបសហ៑ = ជីតាវាបសហ, ជីតារបស់វាបសហ។
- អ្ជិមាត្ឫបក្ឞយេង៑ = ជីតាខាងម្ដាយយើង, ជីតារបស់យើងខាងម្ដាយ។
- អ្ជិអញ៑តជ្មោះជិលោញ៑ជិណេន្ទ្រនុជិលោញ៑លេឞ = ជីតាអញឈ្មោះតាលោញជិណេន្ទ្រនិងតាលោញលេស។
«អ្តា» ជាពាក្យសម្រាប់សម្គាល់បុព្វការីជនខាងលើថ្នាក់ទី២ ដូច «អ្ជិ» ឬ «អ្ជី» ដែរ មានន័យដូចពាក្យ «តា» នាពេលបច្ចុប្បន្ន។ «អ្តា» មិនប្រើនៅខាងដើមឈ្មោះមនុស្សដែលជាតានោះទេ។ ចំណែកឯពាក្យ «តា» ជាពាក្យប្រើសម្រាប់សម្គាល់វ័យរបស់បុព្វការីជនខាងលើថ្នាក់ទី២ផង និងអាចប្រើនៅខាងដើមឈ្មោះរបស់បុព្វការីនោះផង។ ពាក្យ «តា» ភាគច្រើនឃើញប្រើនៅសម័យកណ្ដាលប៉ុណ្ណោះ។
ឧ. – ទៅនិរយស្ថាន អ្ជិគេតសិ គេតកន្ដៃ អ្មេគេ អ្តាគេ កោន៑ចៅគេ (K.451N: 4)
= (ធ្លាក់)ទៅស្ថាននរក (ទាំង)ជីគេទាំងប្រុសទាំងស្រី ម៉ែគេ តាគេ កូនចៅគេ។
– ស្រែតាសុកយាយខៀវតាកជាប្រពៃណីយវាតអតធ្វា (K.793 : 1-2)
= ស្រែតាសុក យាយខៀវ ដាក់ជាប្រពៃណីវត្តអធ្វា។
«ត្វន៑» និង «តូន» ជាពាក្យសម្គាល់វ័យរបស់បុព្វការីជនភេទស្រីខាងលើថ្នាក់ទី២។ ពាក្យនេះក្លាយមកជាពាក្យទំនើបថា «ដូន»។ ពាក្យ «ត្វន៑» ច្រើនប្រើជាមួយឋានន្តរនាម «តេង៑» សម្រាប់សម្គាល់មនុស្សស្រីវ័យចំណាស់ដូចជាជីដូនរបស់អ្នកអង្គម្ចាស់ អតីតស្រីស្នំ និងមេការក្នុងព្រះរាជវាំង៣។ អ្នកដែលជាប់សាច់ឈាមខ្សែខាងជីដូន ហៅថា «កំតោន៑» ឬ «កំត្វន៑» ដែលពាក្យនេះបានចូលរួមបង្កើតជាឋានន្តរនាមរបស់ព្រះមហាក្សត្រផងដែរ មានព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទេវទី១ និងព្រះបាទឧទយាទិត្យវម៌្មទេវទី២។ ឋានន្តរនាមនោះគឺ «វ្រះបាទកម្រតេង៑កំត្វន៑អញ៑» ដែលសម្រួលជាអក្ខរាវិរុទ្ធទំនើបបានថា «ព្រះបាទគម្ដែងកំដូនអញ» គឺសំដៅដល់ព្រះមហាក្សត្រដែលឡើងសោយរាជ្យដោយជាប់ខ្សែខាងជីដូន។
ឧ. – តេង៑ចាន៑ក្វន៑លោញ៑ធន ត្វន៑អ្មោឃបុរក្វន៑តេង៑ឞ្ញត (K.366B: 9-11)
= តេងចានកូនលោញធន ដូនអ្មោឃបូរកូនតេងស្ញត។
– តេង៑ត្វន៑តយាកំស្ដេង៑ (K.257) = តេងដូនជាយាយកំស្ដែង។
– បោញ៑ឝុភកីត៌ិ្តចៅកំតោន៑ (K.49:14) = បោញសុភកីត៌ិ្តជាចៅខាងជីដូន។
«យ» ឬ «យា» ជាពាក្យសម្រាប់ហៅ «យាយ»។ ពាក្យនេះស្ថិតក្នុងស្រឡាយពាក្យ «យិ» ឬ «យី» និង «យេ» ដែលត្រូវនឹងពាក្យ «ញី» សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ។ ពាក្យ «យ» ក៏ឃើញមានប្រើនៅក្នុងភាសាមនបុរាណ ដែលប្រើដាក់នៅខាងដើមអសាធារណនាមមនុស្សស្រី៤។ នៅសម័យមុនអង្គរ ពាក្យ «យ» នេះ ច្រើនប្រើជាឋានន្ដរនាម «កុយ» ដែលប្រើសម្គាល់អ្នកបម្រើភេទស្រី មានវ័យចំណាស់។ ពាក្យ «យ៉ា» នៅក៏មានប្រើជារាជសព្ទសម្រាប់សែរាជវង្សហៅព្រះអយ្យិកា ឬព្រះអយ្យិកាទួតផងដែរ គឺ «ស្ដេចយ៉ា»។ នៅក្នុងស្រទាប់រាស្ត្រសាមញ្ញ ក៏មានប្រើពាក្យនេះជាគុណនាម បញ្ជាក់ពីសភាពលក្ខណៈចាស់របស់មនុស្ស «ចាស់យ៉ា»។
ឧ. – យាកំម្រតេង៑អញ៑រាជបុត្រ (K.192: 4) = ព្រះអយ្យិការបស់គម្ដែងអញរាជបុត្រ។
– តេង៑ត្វន៑តយាកំស្ដេង៑ (K.257) = តេងដូនជាយាយកំស្ដែង។
២- ពាក្យហៅឪពុកម្ដាយ
មានពាក្យពីរសម្រាប់ហៅទាក់ទឹងម្ដាយ គឺ «អ្មេ» និង «មេ»។ ជាទូទៅ យើងសង្កេតឃើញថា «អ្មេ» មិនប្រើជាមួយឈ្មោះបុគ្គលនោះទេ ហើយពាក្យឬឈ្មោះដែលប្រើនៅខាងក្រោយ គឺសម្ដែងពីទំនាក់ទំនងសាច់ឈាមជាញាតិសន្ដានជាមួយនឹង «អ្មេ» នោះ។ ចំណែកឯ «មេ» វិញគឺប្រើជាមួយឈ្មោះបុគ្គល ដើម្បីបង្ហាញពីចំណាស់របស់បុគ្គលនោះ។ ពាក្យ «មេ» ក្លាយជាពាក្យ «មេ» ផង «ម៉ែ» ផង និងក្លាយទៅជា «មី» ផង។
ឧ. – វាប៑យោល៌ំបញ្ជល៑លក៑ស្រេនេះតមេនេំតអ្ជិវាបសហ៑ (K.158B : 20)
= វាបយោរលំបញ្ជល់លក់ស្រែនេះដល់ម៉ែនើមជាជី(ដូន)វាបសហ។
– ភូម្យនុស្រេមន៑ជោតវាប៑អ្យក៑នុអ្មេកុលេវាប៑អ្យកផោង៑ (K.212B : 1-2)
= ភូមិនិងស្រែដែលជាវពីវាបអ្យកនិងម្ដាយគ្រួសារវាបអ្យកផង។
——————————————————
Family vocabulary in Khmer inscriptions
A relative is a person connected by blood or marriage. Presently, Khmer adopts Chinese family vocabulary such as Hea, Cher, Ei, Kou/Hgo. Therefore, this article will be showing some family vocabulary in ancient Khmer inscriptions, and most of the words are still used in the present. However, some vocabularies remain or change the form and the sound.
Vocabulary for grandmother and grandfather
Ji/Jī shows the age of the second level of the ancestor. Aji/Ajī shows the second level of the ancestor, but mostly the men. Aji/Ajī does not use the name or function of a person as Ji/Jī. Aji/Ajī indicates the relative. In the present, Ajī becomes jī.
For instance: Ajī Yeṅ (Our grandfather), Aji Vāp Saha (grandfather of Vap Saha), Aji Matṛpaksayeṅ (Our grandfather in mother line).
Atā is a word for elder or ancestor in the second level as oAji/Ajī. It has the same meaning as Tā. The word Tā has used before the name of the ancestor. Mostly, Tā has used in the middle period.
For instance: Sre Tā Sok Yāy Khev Tak Jā Praphiniya Vat Athva (K.793:1-2). It means the rice field of grandfather Sok and grandmother Khev will be a property of Athea pagoda.
Tvan and Tūn indicate the age of a female ancestor of the second level. This word becomes Ḍūn. Tvan is mostly used with a position Teṅ. It calls a female elder as a grandmother of a woman or a servant in the royal palace. The people who share the bloodline with grandmother was called Kaṃton or Kaṃtvan. This word created the position of King Suryavarman I and Udayadityavarman I. That positon is Vraḥ Pāda Kamrateṅkamtvan Añ. It shows the King who has the bloodline of grandmother.
For instance: Teṅ Tvan Ta Yā Kaṃsteṅ (K.257) means Ten Tvan is a grandmother of Kamsten.
Ya or Yā is to call Yāy (grandmother). This word is in a group of Yi or Yī and Ye, which is Nhī in the present. Ya used in Mon language and put in front of a female pronoun. In the pre-Angkorian period, Ya used with a position Kuy indicate an elder female servant. Yā is still used in the royal family to call grandmother or great grandmother, Sdech Yā. Among the people, Yā is an adjective that explains the feature of old in people, Chas Ya.
For example: Yā Kaṃrateṅ Añ Rāja Putra (K.192:4) means grandmother of Kamsten An Raja Putra.
Vocabulary for parents
Ame and Me are the words for mother. Generally, Ame does not use the name of a person. However, it indicates it as relative. In contrast, Me uses together with the name and shows the old age of that person. Me becomes Me and Mer and Mi.
For instance: Bhumya Nū Sre Man Jo Ta Vāp Ayk Nū Ame Kule Vāp Ayk Poṅ (K.212B:1-2) means village and ricefield which bought from Vap Ayk and the family of Vap Ayk’s mother.
អត្ថបទដើម៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
