ការសិក្សាសិលាចារឹកខ្មែរ មានប្រវត្តិចាប់ផ្ដើមតាំងពីចុងស.វ.ទី១៩ និងមានសន្ទុះចាប់តាំងពីដើមស.វ.ទី២០មក។ ចំនួនសិលាចារឹកក៏បានរកឃើញជាបន្ដបន្ទាប់ ទាំងសិលាចារឹកដែលចារនៅតាមប្រាសាទ ថ្មភ្នំ សសរស្ដម្ភ ថ្មសន្លឹករាងជាសីមាជាដើម ដែលខ្លះបានកប់នៅក្នុងដី ដែលជាអតីតទីតាំងបុរាណដ្ឋាន។ មកទល់បច្ចុប្បន្ននេះ សិលាចារឹកខ្មែរដែលបានចុះក្នុងបញ្ជីសារពើភណ្ឌសិលាចារឹក របស់សាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេសមានរហូតដល់ K.១៥៧០ ដែលចំនួននេះនឹងត្រូវបន្ដកើនឡើងជាបន្ដទៅទៀត ដ្បិតសិលាចារឹកខ្មែរនៅតែបន្ដរកឃើញជារឿយៗរហូតមក។ ជាក់ស្ដែង នាពេលថ្មីៗនេះ កាលពីថ្ងៃចន្ទ ទី២១ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២ អ្នកស្រុកបានប្រទះឃើញសិលាចារឹកថ្មីៗមួយ នៅក្នុងភូមិរំចេក ឃុំត្នោត ស្រុកបាទី ខេត្តតាកែវ។
សិលាចារឹកមួយផ្ទាំងនេះ រកឃើញនៅពេលគ្រឿងចក្រកាយយកដីនៅស្រែរបស់កសិករឈ្មោះ ឡោ ហុន ដែលរស់នៅក្នុងភូមិឃុំខាងលើ។ បន្ទាប់ពីរក្សាទុកនៅផ្ទះមួយយប់ ស្អែកឡើងថ្ងៃអង្គារ ទី២២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២ លោក ឡោ ហុន ក៏បានប្រគល់សិលាចារឹកមួយផ្ទាំងនេះជូនរដ្ឋបាលឃុំត្នោតរក្សាទុក។
សិលាចារឹកនេះចារនៅលើមេទ្វារប្រាសាទ សាងពីថ្មស្រទាប់ (Schiste ardoisier) និងសរសេរជាភាសាខ្មែរបុរាណសម័យមុនអង្គរ មានចំនួន៤បន្ទាត់។ សិលាចារឹកនេះពុំមានចុះកាលបរិច្ឆេទឡើយ ប៉ុន្ដែតាមទម្រង់តួអក្សរ ឬបុរាណលេខន៍ (Paleography) យើងអាចដឹងថាចារនៅចន្លោះស.វ.ទី៧-៨។
ថ្វីដ្បិតតែផ្នែកខ្លះនៃអត្ថបទចារឹក បានដាច់បាត់តួអក្សរមួយចំនួន ក៏យើងអាចអានបាននិងយល់អត្ថន័យបានទាំងស្រុង។ ផ្នែកដំបូង គឺជាបញ្ជីរាយតង្វាយរបស់បោញភវកីត៌ិ្តថ្វាយចំពោះទេពព្រះនាមស្វយម្ភូ រួមមានអ្នកបម្រើស្រីប្រុស ស្រែ និងគោ។ ចុងក្រោយជាការរៀបរាប់ឈ្មោះអ្នកបួស ដែលត្រូវធ្វើពិធីស្រង់ទឹកព្រះ។
គួររំលឹកផងដែរថា ទេពព្រះនាមស្វយម្ភូ អង្គនេះ ក៏មាននៅក្នុងសិលាចារឹកវត្តត្នោត K.៣៨ ដែលទីតាំងវត្តនេះ ស្ថិតនៅចម្ងាយត្រង់ប្រហែល៤គីឡូម៉ែត្រ ពីទីតាំងរកឃើញសិលាចារឹកភូមិរំចេកនេះផងដែរ។ ទីតាំងដែលរកឃើញសិលាចារឹកនេះពុំឃើញមានសំណល់បុរាណអ្វីឡើយដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់ឡើយ ប៉ុន្ដែនៅក្បែរទីតាំងរកឃើញសិលាចារឹកនេះ អ្នកស្រុកបានប្រាប់ថាមានទួលអង្គមួយចំនួនផងដែរ។ សិលាចារឹកនេះ ទំនងជាបានផ្លាស់ប្ដូរពីទីតាំងដើម ដែលទំនងជាមិនឆ្ងាយប៉ុន្មានឡើយពីទីតាំងរកឃើញសិលាចារឹកនេះ។
អំណានអត្ថបទជាអក្សរខ្មែរទំនើប
១- អំ(នោ)[[យ៑បោ]]ញ៑ភវកីត៌ិ្តតវ្រះកម្រតាញ៑ស្វយភុក្ញុំ[[កុ]]កន្ទិន៑
២- កោន៑កុ កុមាស៑កុរុង៑១ វឝំភូទាស៑១ វរុទ្រទាស៑ ស្រេ ត្មុរ៑
៣- បំនោស៑ទ្មារ៑ស្បិទ្ទិក៑គិុម្រតាញ៑កុមារឝាន្ដិ១ ម្រតាញ៑ក្លោញ៑កោន៑ច្មោង៑
៤- ធម៌្មឝាន្ដិ សោមភ(វ)
ប្រែសម្រួលជាភាសាខ្មែរទំនើប
តង្វាយរបស់បោញភវកីត៌ិ្តចំពោះព្រះកម្រតាញស្វយម្ភូ។ អ្នកបម្រើ(ព្រះ) កុកន្ទិននិងកូនរបស់នាង(គឺ)កុមាសកុរុង១ វសម្ភូទាស១ វរុទ្រទាស ស្រែ គោ។ អ្នកបួសដែលទទួលធ្វើពិធីស្រង់ទឹកព្រះគឺម្រតាញកុមារសាន្ដិ ម្រតាញក្លោញកោនច្មោង ធម៌សាន្ដិ សោមភវ។
ពន្យល់ពាក្យ
អំនោយ៑ តង្វាយ អំណោយ។
បោញ៑ ឋានន្តរនាមមន្ត្រីសម័យមុនអង្គរ។
ភវកីត៌ិ្ត ឈ្មោះមន្ត្រី។
វ្រះ ព្រះ។
វ្រះកម្រតាញ៑ ពាក្យសម្គាល់ព្រះ អាទិទេពនាសម័យមុនអង្គរ។ នៅសម័យមុនអង្គរគេប្រទះឃើញនិយមប្រើឋានន្ដរនាម «វ្រះកម្រតាង៑អញ៑» ច្រើនជាង «វ្រះកម្រតាញ៑»។ ពាក្យ «វ្រះកម្រតាញ៑» ធ្លាប់ឃើញតែ៤ដងប៉ុណ្ណោះ នៅក្នុសិលាចារឹកដែលរកឃើញកន្លងមក និងរកឃើញនៅក្នុងសិលាចារឹកនេះ គឺជាពាក្យទី៥។ ពាក្យ «កម្រតាញ៑» នេះ ច្រើនប្រើជាមួយពាក្យ «ក្បោញ៑» ទៅជា «ក្បោញ៑កម្រតាញ៑» ដែលជាឋានន្ដរនាមសម្គាល់ព្រះអាទិទេពនាសម័យមុនអង្គរដែរ។
ស្វយភុ ព្រះនាមទេព, ស្វយម្ភូ(កើតឡើងដោយឯងៗ)។
កុ ឋានន្តរនាមអ្នកបម្រើភេទស្រី។
វ ឋានន្តរនាមអ្នកបម្រើភេទប្រុស។ (វ > វា)
ស្រេ ស្រែ។
ត្មុរ៑ គោ។
បំនោស៑ អ្នកបួស។
ទ្មារ៑ អ្នកទទួល។
ស្បិទ្ទិក៑ សិតទឹក ស្រង់ទឹក។
គិុ គឺ។
ម្រតាញ៑ ឋានន្តរនាមមន្ត្រីនិងព្រាហ្មណ៍សម័យមុនអង្គរ។
ខ្ញុំសូមថ្លែងអំណរគុណចំពោះលោក ឈន ប៊ុនហាក់ អនុប្រធានការិយាល័យបេតិកភណ្ឌ នៃមន្ទីរវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ ខេត្តតាកែវ, លោក នៅ ចាន់ណា អនុប្រធានការិយាល័យសង្គមកិច្ចនិងសុខុមាលភាព នៃរដ្ឋបាលស្រុកបាទី និងរដ្ឋបាលឃុំត្នោត ដែលបានជួយសម្របសម្រួលដល់ការចុះផ្ដិតសំណៅសិលាចារឹកនេះ ព្រមទាំងលោក ឃុត វុត្ថា និងសហការី ដែលបានជូនដល់ទីតាំងរកឃើញសិលាចារឹកនេះ៕
