ផ្កានៅក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរ

ផ្កាមានតួនាទីសំខាន់ណាស់នៅក្នុងអារ្យធម៌ខ្មែរ ដ្បិតរាល់រណ្តាប់បូជាទាំងឡាយ រាប់គិតបញ្ចូលទាំងរណ្តាប់បូជាថ្វាយព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងពិធីបុណ្យប្រពៃណីជាតិនានា សុទ្ធតែទាក់ទងនឹងផ្កាទាំងអស់ ពោលគឺគ្មានពិធីការណាមួយ ដែលមិនប្រើប្រាស់ផ្កានោះទេ។ ជាទូទៅ នៅក្នុងបរិបទវប្បធម៌ ឬបរិបទសាសនា គេតែងចាត់ទុកផ្កាជានិមិត្តរូបនៃភោគផល ភាពស្រស់បំព្រង​ សិរីសួស្តី ជ័យមង្គល សេចក្តីគោរព និងជាកសិណសាក្សីនៃសេចក្តីស្រឡាញ់។ បើនៅក្នុងសង្គមខ្មែរ គេតែងដាំផ្កានៅតាមគេហដ្ឋាន វត្តអារាម ឧទ្យាន រាជនិវេសន៍ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្សេងៗ ឬដាំនៅតាមដងផ្លូវក៏មាន ដ្បិតផ្កាតែងនាំមកនូវសោភ័ណភាព និងជាទីមនោរម្យដល់មនុស្ស។ នៅក្នុងភាសាសំស្រ្កឹតពាក្យ “ផ្កា” សម្គាល់ដោយពាក្យជាច្រើនដូចជា បុស្បា, កុសុម ប៉ុន្តែ បច្ចុប្បន្នខ្មែរទទួលឥទ្ធិពលបាលីច្រើនហៅថា “បុប្ផា” ដែលត្រូវនឹងពាក្យសំស្រ្កឹតថា “បុស្បា” នេះឯង។ ចំណែក នៅក្នុងអត្ថបទចម្រៀងឬកំណាព្យគេច្រើនហៅជាគូគ្នា ដូចជា “បុស្បាផ្កាព្រៃ” ជាដើម។

នៅក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរបុរាណ គេតែងជួបពាក្យទាក់ទងនឹងផ្កាជាញឹកញាប់ណាស់។ ឧទាហរណ៍៖ នៅក្នុងសិលាចារឹកភូមិដា ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ចុះបញ្ជីលេខ K.139 រៀបរាប់ថា “ព្រាហ្មណ៍យោគីម្នាក់ដែលប្រតិបត្តិធម៌នៅទីនេះ បានកសាងច្បារ ឧទ្យាន បុស្បារាម ដើម្បីសំដែងសេចក្តីគោរពបូជាដល់ព្រះ”។ ត្រង់ឃ្លានេះ គេសំដៅដល់ “បុស្បារាម” (អារាមដែលមានដាំផ្កា) ថ្វាយដល់ព្រះ។

នៅក្នុងសិលាចារឹកក្តីអង្គ ខេត្តព្រៃវែង ចុះបញ្ជីលេខ K.53 នៅក្នុងស្លោកទី៥ គេបានប្រៀបប្រដូចព្រះមហាក្សត្រទៅនឹងដើមឈើកប្បព្រឹក្សមួយដើម ដែលតែងតែចេញផ្កាឱ្យផល ជាសេចក្តីសុខថ្កើងថ្កានរុងរឿងរបស់រាជអាណាចក្រ។ សេចក្តីនៃស្លោកទី៥ មានដូចខាងក្រោម៖

                        ស្វឝក្ត្យាក្រាន្តរាជ្យស្យ                រាជ្ញឝ្រីភវវម៌្មណះ

                     ឝ្រីគម្ភីរេឝ្វរោយស្យ                     រាជ្យកល្បតរោះផលំ។

ប្រែថា៖ ព្រះបាទស្រីភវវម៌្មនទ្រង់គ្រងរាជ្យសម្បត្តិដោយសក្តិរបស់ទ្រង់ (ស្វសក្តិ ដោយអំណាចរបស់ទ្រង់ខ្លួន) ទ្រង់សាងទេព(ព្រះលិង្គ) មាននាមថា ស្រីគម្ភីរេស្វរ ដូចជាដើមកល្បវ្ឫក្ស (កប្បព្រឹក្ស) រមែងចេញផលផ្លែផ្កា នៃរាជ្យរបស់ទ្រង់។

ស្រដៀងគ្នានេះដែរ អត្ថបទចារឹកប្រាសាទស្រីគ្រប់ល័ក្ខណ តំបន់ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក ចុះបញ្ជីលេខ K.151 រៀបរាប់ថា៖

ឝ្រីឝានវម៌្មន្ឫបកល្បមហីរុហស្យ

                               សវ៌្វាន្យបាថ៌ិវលតៃកសមាឝ្រយស្យ

                               អាសីទ៑ យឝះ កុសុមវាសិតទិង្មុខស្យ

                               យឝ៑ ចយ៌្យសត្ក្ឫតវិភូតិផលស្យ ភ្ឫត្យះ។

ប្រែថា៖  រាជសេវកាមាទ្យ (មន្ត្រី) ព្រះបាទ ស្រី ឦសានវម៌ន  ទ្រង់ជាស្តេច ដ៏ធំ  ទ្រង់ទទួលបានប្រកបដោយសីលធម៌ គុណធម៌ ទ្រង់ប្រដូចនឹងដើមកល្បព្រឹក្ស មានប្រក្រតី ឱ្យផល ចេញជាផ្លែផ្កា ជាទីអាស្រ័យសព្វសត្វ។

ក្រៅពីសិលាចារឹកទាំងបីខាងលើ មានករណីពិសេសមួយ ដែលយើងឃើញតាមសិលាចារឹកប្រាសាទក្ទម្ព ខេត្តត្បូងឃ្មុំ ចុះបញ្ជីលេខ K.110 ដែលរៀបរាប់ថា៖

                        តទន្យស្តុ សមាមាន្យ         ជនោ នោទ្ធតវេឞណះ

នន្ទ្យាវត៌្តំ វិនា បុឞ្ប             ន្ន មាលាទិវិភូឞិតះ។

ប្រែថា៖ អ្នកដទៃទាំងឡាយណា ជាសមញ្ញជនក្តី  អ្នកហែហមដោយបរិពារក្តី  ត្រូវតែចេញចូលប្រាសាទដោយស្លៀកពាក់សមរម្យ និងមិនត្រូវពាក់គ្រឿងលម្អដូចជាមកុដឡើយ លើកលែងតែជាផ្កានន្ទ្យាវត៌។

ករណីសិលាចារឹកប្រាសាទព្រះធាតុក្ទម្ពខាងលើ យើងអាចវាយតម្លៃបានថា នៅសម័យបុរាណ ប្រាសាទ គឺជាបូជនីយដ្ឋាន មិនមែនជារមណីយដ្ឋានដូចសព្វថ្ងៃនេះទេ ម្ល៉ោះហើយ អ្នកដែលអាចចូលទៅកាន់ប្រាសាទ (ទេវាល័យ) នោះបាន ត្រូវតែប្រកាន់ភ្ជាប់នូវឥរិយាបថ សីលធម៌ សុជីវធម៌ និងការស្លៀកពាក់ឱ្យបានត្រឹមត្រូវ។ លើសពីនេះ យើងដឹងថា អ្នកដែលចូលទៅកាន់ប្រាសាទទោះមានឋានៈជាអ្វីក៏ដោយ ក៏មិនអាចពាក់គ្រឿងអល្លង្ការ ឬរបស់ប្រើប្រាស់ជាប់នឹងខ្លួនចូលបានឡើយ លើកលែងតែផ្កាមួយមុខប៉ុណ្ណោះដែលអាចយកចូលបាន ហើយផ្កានោះទៀតសោតឈ្មោះថា “ផ្កានន្ទ្យាវត៌”។ តើអ្វីទៅជាផ្កានន្ទ្យាវត៌?

ផ្កានន្ទ្យាវត៌ គឺជាផ្កាដ៏ពិសិដ្ឋមួយដែលជនជាតិឥណ្ឌានិយមយកថ្វាយព្រះនៃសាសនាជាច្រើន ជាពិសេស គឺមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងសាសនាជែន ព្រោះនៅក្នុងសាសនាជែន គេយកផ្កានេះជានិមិត្តរូបមួយក្នុងចំណោមនិមិត្តរូបទាំងប្រាំបី។ ងាកមកវិញ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរបច្ចុប្បន្ន ប្រសិនបើយើងនិយាយអំពីឈ្មោះផ្កានេះជាភាសាសំស្រ្កឹតដូចនៅក្នុងសិលាចារឹក ទំនងពុំមានអ្នកស្រុកណាម្នាក់ស្គាល់ឡើយ ព្រោះឈ្មោះផ្កានេះបានហៅជាឈ្មោះផ្សេងៗតាមតំបន់នីមួយៗនៃប្រទេសកម្ពុជា ឧទាហរណ៍ នៅកំពង់ធំ គេច្រើនហៅផ្កានេះថា “ផ្កាស្នែងក្របី ឬស្នែងគោ ឬផ្កាម្ទេសព្រៃ” ហើយអ្នកខេត្តបាត់ដំបង និងពោធិសាត់ ច្រើនហៅផ្កានេះថា “ផ្កានួនស្រី”។ ម្យ៉ាងវិញទៀត តួនាទីក្នុងការយកផ្កានេះទៅថ្វាយព្រះក៏លែងមានទៅហើយដែរ ដ្បិតគេតែងយល់ថាផ្កានេះជាប្រភេទដើមផ្កាពុល មិនអាចយកទៅធ្វើថ្នាំ ឬយកទៅថ្វាយព្រះបានឡើយ។ ប៉ុន្តែបើនៅក្នុងមនុស្សដែលរៀនវិជ្ជាធ្មប់ ឬការធ្វើអំពើផ្សេងៗ គេតែងយល់ថា “អ្នកធ្វើអំពើដល់អ្នកដទៃច្រើនតែយកដើមផ្កានេះយកទៅដាក់អំពើឱ្យជនណាម្នាក់ធ្លាក់ខ្លួនឈឺ ព្រោះដោយ​ហេតុគេយល់ថា ដើមផ្កានេះជាប្រភេទផ្កាពុល”។

ករណីដែលថានៅក្នុងសាសនាជែន យកផ្កានេះធ្វើជានិមិត្តរូបមួយក្នុងចំណោមនិមិត្តរូបទាំងប្រាំបីនោះ ពុំមានរឿងអ្វីចម្លែកនោះឡើយ ដ្បិតការយកអ្វីមួយមកធ្វើនិមិត្តរូបតែងតែមានហេតុផលសមរម្យណាមួយ។ ជាក់ស្តែង រូបរាងផ្កានន្ទ្យាវត៌ មានរាងដូចជាស្លាបចក្រ ឬស្លាបកង្ហារ ដែលវិលទៅមុខ វិលទៅវិលមក ពោល គឺវាលវដ្តសង្សារដូច្នោះដែរ។ ម្ល៉ោះហើយ ទើបគេយកផ្កានេះជានិមិត្តរូបនៃភោគផល សុភមង្គល ការរីកចម្រើន និងសិរីសួស្តី។ ស្រដៀងគ្នានេះដែរ នៅក្នុង​សាសនាព្រាហ្មណ៍វិញ មាននិមិត្តរូបស្រដៀងផ្កានន្ទ្យាវត៌ដែរ តែគេហៅថា “ស្វស្តិក” ដែលមានអត្ថន័យតំណាងដូចក្នុងសាសនាជែនដែរ ពោល គឺតំណាងឱ្យភោគផល សិរីសួស្តី សុភមង្គល និងការរីកចម្រើន។

និមិត្តសញ្ញាស្វស្តិកនេះ ខ្មែរបានយកមកប្រើប្រាស់ធ្វើជាវិធីសាស្រ្តរៀបឥដ្ឋនៅស.វ.ទី៧ ដែលយើងឃើញនៅតំបន់ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក (កម្រាលឥដ្ឋនៅជុំវិញតួប៉ម N1 ឬហៅថា តួប៉មកណ្តាលនៃក្រុមខាងជើង)។ ការប្រើប្រាស់និមិត្តសញ្ញា​នេះយកទៅជាការតម្រៀបឥដ្ឋ សឱ្យឃើញពីភាពចេះដឹងលទ្ធិព្រហ្មញ្ញសាសនាយ៉ាងជ្រៅជ្រះនៅ​សម័យបុរាណ។

ជារួមមក ផ្កា គឺពិតជាមានអត្ថន័យយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងបរិបទវប្បធម៌ខ្មែរ ដូចយើងបានបង្ហាញដោយសង្ខេបនៅក្នុងសិលាចារឹកមួយចំនួនខាងលើនេះ។ អ្វីដែលយើងកត់សម្គាល់នោះ គឺផ្កានន្ទ្យាវត៌ ដែលយើងដឹងតាមរយៈសិលាចារឹកព្រះធាតុក្ទម្ពលែងមានតួនាទីជាផ្កាយកថ្វាយព្រះដូចនៅសម័យបុរាណទៀតហើយ បើទោះបីនៅក្នុងសាសនាជែនផ្កានេះគេយកប្រើជានិមិត្តរូបយ៉ាងធំធេងក៏ដោយ ដ្បិតតែផ្កានេះបានប្តូរឈ្មោះនិងតួនាទីក្នុងសង្គមខ្មែរទៅហើយ៕

—————————

Flower in Khmer inscriptions

The flower has an important role in Khmer culture. It is because all the ritual practices in religions and national events tend to have flowers. In both cultural and religious contexts, the flower represents prosperity, beauty, harmony, and love. Flower or Phka in Khmer is Puspa or Kusum in Sanskrit. In the present, Khmer calls flower Bupha which is influenced by the Pali language. This word is also corresponding to the Sanskrit word Puspa. 

Khmer inscriptions tend to show the word Flower. Inscription Phumda, K.139 describes a Brahmin who makes a garden in his place for God as his respect. It mentions the word Pusparam meaning the shrine that plants the flower for God. In Kdei An inscription, K.53 there is a line that compares the King to a tree whose always flower blooms and gives prosperity to the Kingdom. Similarly, the inscription of Srei Krupleak temple in Sambo Preikul, K.151 says King Isanavarman is the great King who has morality and could be compared to Kalbhrik three which always gives flowers and fruit to all beings. 

 Besides the three inscriptions above, the inscription Prasat Khtum in Tbong Khmum, K.110 describes a regulation for everybody who enters the temple to wear nice cloth, but could not be adorned with any jewels except the Nandyavarti flower. What is the Nandyavarti flower?

Nandyavarti is a sacred flower that Indian tend to offer God in many religions. It has a strong influence on Jainism. The flower is one among eight symbols. The shape of the flower is similar to a boat propeller or a fan. It represents the circle of life. In Hinduism, a sign that is similar to this flower is Swastika. Similarly, Swastika represents prosperity, happiness, and development. Significantly, Khmer adopted the sign of Swastika to arrange the brick in the 7th century. Some examples could be seen in the temples in Sambo Prei Kuk. 

In the present, Khmer might not know the name of this flower in Sanskrit. However, in Kampong Thom province, this flower is called “Buffalo horn, Cow horn or Forest chilli flower”. In Battambang and Pursat province, it is called “Nounsrei”. Notably, this flower is not used in the present because people believe it is a poisonous flower. In contrast, it uses in black magic.  In conclusion, the flower has a crucial meaning in Khmer culture as mentioned in inscriptions. Among all, the inscription Preah Theat Khtum mentions the Nandyavarti flower as a flower for offering God. Jainism uses this flower as one of the eight signs. Significantly, the name and function of this flower changed in Khmer society.

អត្ថបទដើម៖ លោក កំ វណ្ណារ៉ា