សិលាចារឹកនេះ រកឃើញនៅបរិវេណខាងជើងទួលក្ដីក្នុង ដែលជាបុរាណដ្ឋានស្ថិតក្នុងភូមិឈើទាល ឃុំឫស្សីស្រុក ស្រុកពាមជរ ខេត្តព្រៃវែង។ មូលហេតុដែលនាំឱ្យរកឃើញសិលាចារឹកនេះ គឺមានក្រុមជនទុច្ចរិត បានមកជីកគាស់កាយរកវត្ថុបុរាណនិងវត្ថុមានតម្លៃនានា ក៏ប្រទះឃើញតែសិលាចារឹកនេះ មានពុំប្រទះឃើញវត្ថុអ្វីផ្សេង ក៏ទុកចោលនៅទីតាំងនោះ។ ក្រោយមកនៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩ អ្នកស្រុកបានដឹងអំពីហេតុការណ៍នេះ ក៏បានយកមករក្សាទុក និងបានរាយការណ៍ទៅកាន់សមត្ថកិច្ច។ នៅថ្ងៃទី២០ ខែឆ្នាំដដែល ក្រុមមន្ត្រីជំនាញរបស់មន្ទីរវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈខេត្តព្រៃវែង និងអាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធ បានចុះទៅទទួលយកសិលាចារឹកនេះ មករក្សាទុកនៅសារមន្ទីរខេត្តព្រៃវែង រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។ សិលាចារឹកនេះ ចុះលេខបញ្ជីសារពើភណ្ឌបុរាណវត្ថុរបស់មន្ទីរខេត្តព្រៃវែង លេខ ស.ព.វ.២០២២.១២៥ និងពុំទាន់ចុះលេខបញ្ជីសារពើភណ្ឌសិលាចារឹកខ្មែរ (K.) នៅឡើយទេ។ អត្ថបទចារឹក ចារនៅលើថ្មស្រទាប់ រាងទ្រវែង ពុំបានសម្អិតសម្អាងរូបរាងឱ្យបានល្អស្អាតរាបស្មើនោះទេ គឺយកថ្មដែលមានរូបរាងពីធម្មជាតិមកចារតែម្ដង។ បាក់ជាពីកំណាត់ មានកម្ពស់សរុប១៤៧ស.ម. បន្ទារ៤០ស.ម. កម្រាស់ ៥ស.ម. និងទម្ងន់សរុប ១០០ គីឡូក្រាម។
អត្ថបទចារជាភាសាខ្មែរបុរាណ ចំនួន១៦បន្ទាត់ ចុះកាលបរិច្ឆេទនាមហាសករាជឆ្នាំ៨២០ ត្រូវនឹងគ្រិស្ដសករាជឆ្នាំ៨៩៨ ស្ថិតនៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១ (គ.ស. ៨៨៩-៩១០)។ ទោះបីជាតួអក្សរខ្លះបានរលុប តួខ្លះមានជាតិកំបោរកាន់ និងតួខ្លះដាច់ដោយសារសិលាចារឹកបាក់ ក៏យើងអាចអាននិងយល់សេចក្ដីរបស់សិលាចារឹកបានយ៉ាងល្អ។ សេចក្ដីក្នុងអត្ថបទបានបញ្ជាក់ថា នៅក្នុងឆ្នាំនេះ ព្រះអង្គទ្រង់បានត្រាស់បង្គាប់ដល់មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់បួននាក់ ឱ្យយកបញ្ជារបស់ទ្រង់ឱ្យដល់មន្ត្រីថ្នាក់មូលដ្ឋាន ដែលមានងារជា «វាប» ពីរនាក់ ឱ្យយកដីព្រះរាជទានថ្វាយដល់ប្រាសាទសង្ករបូរ។ នៅផ្នែកចុងបញ្ចប់ មានរៀបរាប់អំពីព្រំប្រទល់ដីនោះគ្រប់ទិសទាំងបួនផង។
អត្ថបទចារឹកនេះ បង្ហាញឱ្យយើងឃើញពីទិដ្ឋភាពមួយចំនួនដូចជា ទិដ្ឋភាពឋានន្តរនាម ស្ថាននាម បុរាណលេខន៍ និងវិសាលភាពដែនអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រ។ ជាដំបូង បើយើងពិនិត្យលើសិលាចារឹកនៅរាជធានីហរិហរាល័យ ជាទីដែលព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១បានឡើងសោយរាជ្យ និងនៅរាជធានីស្រីយសោធរបូរ ដែលព្រះអង្គរបានបង្កើតឡើង ពោលគឺនៅតំបន់អង្គរ និងសិលាចារឹករបស់ទ្រង់នៅតំបន់ដទៃទៀត បានបង្ហាញឋានន្ដរនាមរបស់ព្រះអង្គជា «ធូលីជេង៑វ្រះកម្រតេង៑អញ៑» «ធូលីវ្រះបាទកម្រតេង៑អញ៑» និង «ធូលីវ្រះបាទធូលីជេង៑វ្រះកម្រតេង៑អញ៑»។ ចំណែកឯនៅក្នុងសិលាចារឹកនេះវិញ មានប្រើឋានន្តរនាមពិសេសប្លែកពីអ្វីដែលធ្លាប់បានជួបនិងលើកឡើងមកខាងលើ គឺប្រើឋានន្តរនាមទ្រង់ជា «ធូលីជេង៑វ្រះកំស្ដេង៑អញ៑» ទៅវិញ។ ពុំមែនតែឋានន្តរនាមព្រះមហាក្សត្រនោះទេ សូម្បីតែឋានន្តរនាមរបស់មន្ដ្រីក៏ដូច្នោះដែរ មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់មានឈ្មោះថា «ស្រីនរាធិបតីវម៌្ម» ដែលស្គាល់តាមរយៈសិលាចារឹកប្រាសាទលលៃ K. ៣២៥ និង K. ៣៣២ មានឋានន្តរនាមជា «កម្រតេង៑អញ៑» ក៏នៅក្នុងសិលាចារឹកនេះប្រើឋានន្តរនាមជា «កំស្ដេង៑អញ៑» ទៅវិញ។ បន្ថែមពីនេះ យើងក៏ឃើញឋានន្តរនាមដែលដាក់នៅខាងមុខព្រះនាមអាទិទេពឬប្រាសាទ ដែលជាទូទៅប្រើជា «វ្រះកម្រតេង៑អញ៑» នៅក្នុងសិលាចារឹកនេះ ក៏ប្រើជា «វ្រះកំស្ដេង៑អញ៑» ដែរ។ ដូច្នេះ តាមរយៈទិន្នន័យនៅក្នុងសិលាចារឹកនេះ បង្ហាញឱ្យយើងឃើញថា ពាក្យ «កម្រតេង៑អញ៑» និង «កំស្ដេង៑អញ៑» នេះ អាចប្រើជំនួសគ្នាបាន នៅក្នុងកម្រិតតំបន់ឬភូមិភាគដែរ។
បើពិនិត្យទៅលើទម្រង់អក្សរ ឬបុរាណលេខន៍ ក៏យើងឃើញមានលក្ខណៈគួរឱ្យកត់សម្គាល់បានផងដែរ។ ចាប់ពីរាជ្យព្រះបាទស្រីឥន្ទ្រវម៌្មទេវទី១ តួអក្សរខ្មែរបានកែច្នៃមានទម្រង់រូបរាងថ្មី ឈរលើមូលដ្ឋានអក្សរសម័យមុនអង្គរ។ មកដល់រាជ្យព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១ គេស្គាល់តួអក្សរនោះឈ្មោះថា «កម្វុជាក្ឞរ» ( < កម្វុជា = កម្ពុជា + អក្ឞរ = អក្សរ ) មានន័យថាអក្សរកម្ពុជា។ ដូច្នេះ មានន័យថា នៅក្នុងឆ្នាំ៩៨៩ ទម្រង់អក្សរគួរតែមានរូបរាងល្អរៀបរយ ដូចទម្រង់តួអក្សរនៅរាជធានីស្រីយសោធរបូរ ដ្បិតថានៅខេត្តព្រៃវែងនេះ ឃើញមានសិលាចារឹកទ្វេអក្សររបស់ព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១ ចំនួនពីរ ផ្ទាំង គឺសិលាចារឹកវត្តកណ្ដាលឬទួលក្ដីកណ្ដាល K.៤៧ និងសិលាចារឹកវត្តហា K.៥៧ ដែលបង្ហាញឱ្យឃើញពីការផ្សាយទម្រង់អក្សររបស់ទ្រង់ផងដែរ។ ប៉ុន្ដែយ៉ាងនេះក្ដី តួអក្សរនៅក្នុងសិលាចារឹកទួលក្ដីក្នុងនេះ មានជាប់លក្ខណៈអក្សរសម័យមុនអង្គរ ដូចជាតួកត់ត្រាពាក្យ «ឝ្រី» ដែលស្រៈ «ី» នេះមានលក្ខណៈដូចស្រៈនៅសម័យមុនអង្គរ។ យោងតាមលក្ខណៈតួអក្សរក្នុងសិលាចារឹកនេះ ក៏អាចឱ្យយើងដឹងថា តួអក្សរដែលប្រើសម្រាប់ចារសិលាចារឹករបស់ព្រះរាជាមានលក្ខណៈប្រណីត ផ្ចិតផ្ចង់ រៀបរយ ដែលប្រហែលជាក្រុមជាងនៅរាជធានីជាអ្នកចារ។ ចំណែកឯសិលាចារឹកដែលអ្នកមូលដ្ឋានថ្នាក់ក្រោមចារ តួអក្សរមិនមានលក្ខណៈប្រិតប្រៀង ផ្ចិតផ្ចង់ រៀបរយ និងប្រើទម្រង់តួអក្សរតាមការនិយមរបស់ខ្លួន។ ពេលខ្លះ យើងឃើញថានិយាយប្រើទម្រង់អក្សរជ្រៀង។ ការវិវត្តអក្សរ គឺខុសប្លែកគ្នាទៅតាមតំបន់ផង តាមគោលបំណងផង និងតាមក្រុមជាងដែលចារផង។
ទិន្នន័យសិលាចារឹកនេះ បង្ហាញឱ្យស្គាល់ពីស្ថាននាមបុរាណរបស់ទីតាំងទួលក្ដីក្នុង ដែលមានឈ្មោះបុរាណថា «សង្ករបូរ» ឬតាមពាក្យបុរាណហៅថា «ព្រះកំស្ដែងអញសង្ករបូរ»។ ស្ថាននាមនេះ ក៏បង្ហាញឱ្យឃើញថាប្រាសាទនេះ ជាប្រាសាទរបស់ព្រះឥសូរ ដ្បិតថា «សង្ករ» គឺជាព្រះនាមមួយក្នុងចំណោមព្រះនាមទាំងឡាយរបស់ទ្រង់។ ឈ្មោះនេះ ក៏បង្ហាញឱ្យឃើញថាស៊ីគ្នានឹងសំណល់បុរាណវត្ថុ ដែលមានស្នានទ្រោណីសម្រាប់តម្កល់ជាមួយលិង្គព្រះឥសូរ។ ស្នានទ្រោណីនេះ ក៏បានយកមករក្សាទុកនៅក្នុងសារមន្ទីរខេត្តព្រៃវែង ជាមួយសិលាចារឹកដែរ។ «សង្ករបូរ» មានន័យថាទីក្រុងព្រះសង្ករ ឬព្រះឥសូរ គឺមានន័យដូចពាក្យ «សិវបូរ» ដែរ។
អំណានសិលាចារឹកជាអក្សរបច្ចុប្បន្ន
១- ៨២០ឝកបញ្ចមិ
២- រោចអាឞាឍនុមាន៑វ្រះ
៣- [[ឝាសន]](នា)ធូលីជេង៑វ្រះកំស្ដេង៑អ
៤- [ញ៑តវ្រះកំ]ស្ដេង៑អញ៑ឝ្រីនរាធិបតីវម៌្ម
៥- – (នុម្រ)តាញ៑ក្លោញ៑ឝ្រី-(បរា?)យុធនុម្រ
៦- (តា)ញ៑ឝ្រីមហេន្ទ្រាទីត្យនុម្រតាញ៑ឝ្រី
៧- (រិ)មថនាកឞាវ្រះអាជ្ញាធូលីជេង៑វ្រះ
៨- [[កំស្ដេង៑]]អញ៑តវាប៑ទេង៑បំ(ចាំ)វាប៑អប៑ ( – – )
៩- – – (េ)មាក៑(ឱ)យ៑ប្រសាទស្រុកនេះ[[តវ្រះ]]
១០- (កំស្ដេង៑)អញ៑ឝង្ករបូរមន៑-ន៑ – – –
១១- – – – (នេ)ះហទៅបូវ៌ល្វោះត(ផ្លូ)
១២- [[ស្ដុ?]]ក៑កាទៅ(ទ)ក្ឞិណឥស្សស្ដុក៑(ឥ?)
១៣- – – [អំ]វិតនេះហទៅបឝ្ចិម –
១៤- ច្ទិង៑សងេយអំវិត
១៥- នេះហទៅឧត្តរឥស្ស
១៦- បិងថ្មរោញ៙
សេចក្ដីប្រែសម្រួល
មហាសករាជឆ្នាំ៨២០ ទី៥រោច ខែអាសាឍ នូវមានព្រះរាជសាសន៍ធូលីជើងព្រះកំស្ដែងអញ(ត្រាស់)ដល់កំស្ដែងអញស្រីនរាធិបតីវម៌្ម និងម្រតាញខ្លោញស្រី-បរាយុធ និងម្រតាញស្រីមហេន្ទ្រាទិត្យ និងម្រតាញស្រីរិមថកសា។ ព្រះអាជ្ញាធូលីជើងព្រះកំស្ដែងអញ (ត្រាស់)ដល់វាបទេងជាអ្នកប្រចាំការ វាបអប ឱ្យប្រទានស្រុកនេះដល់ប្រាសាទកំស្ដែងអញសង្ករបូរ។ – – – (ពី)នេះ(ត)ទៅទិសខាងកើតលុះដល់ផ្លូវស្តុកកា ទៅទិសខាងត្បូងអស់ស្ដុកឥ- – – អំពីទីនេះទៅទិសខាងលិច – ស្ទឹងស្រងែ អំពីទីនេះទៅទិសខាងជើងអស់បឹងថ្មរោញ។
សេចក្ដីថ្លែងអំណរគុណ
ខ្ញុំសូមថ្លែងអំណរគុណយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ចំពោះលោកប្រធាន អនុប្រធាន និងមន្ត្រីជំនាញនៃមន្ទីរវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ ខេត្តព្រៃវែង ដែលបានអនុញ្ញាតិ និងទទួលស្វាគមន៍ដល់រូបខ្ញុំ ដែលបានចុះទៅសិក្សាស្វែងយល់និងផ្ដិតសិលាចារឹកនេះ កាលពីថ្ងៃទី២៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២២៕
អត្ថបទដោយ៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
