វត្តអរិយក្សត្រ មានទីតាំងស្ថិតនៅខាងកើតរាជធានីភ្នំពេញ ត្រង់ត្រើយម្ខាងនៃទន្លេមេគង្គ ក្នុងឃុំអរិយក្សត្រ ស្រុកល្វាឯម ខេត្តកណ្តាល។ តាមឯកសារនានា គេដឹងថាតំបន់នេះធ្លាប់ជាអតីតរាជធានី ហើយមានរឿងតំណាលថា ក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ (គ.ស.១៦០០-១៦១៨) ទ្រង់បានចាត់ឱ្យសាងវត្តអរិយក្សត្រនេះ នៅត្រង់ទីព្រះមេរុថ្វាយព្រះភ្លើងព្រះរាមនិងព្រះអគ្គមហេសី។ ប៉ុន្តែយោងតាមការសិក្សារបស់ Daniel Guéret និង Doninique-Pierre Guéret យល់ថាព្រះវិហារដែលគង់នៅមកដល់សព្វថ្ងៃក្នុងវត្តនេះ កសាងក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥។
ពាក់ព័ន្ធនឹងឈ្មោះ “អរិយក្សត្រ” មានដំណាលថា រាជ្យព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ មានភ្លើងឆេះព្រះបរមរាជវាំង ដែលព្រះអង្គគង់នៅកោះស្លាកេតុ (ឯកសារខ្លះសរសេរ “ស្លាកែត”)។ ពេលនោះ ព្រះអង្គបានប្រជុំជំនុំពិគ្រោះជាមួយមន្រ្តី និងសេនាបតីទាំងឡាយ ដោយយល់ថាកោះស្លាកេតុពុំមានជ័យភូមិ ហើយក៏លើកព្រះរាជវាំងតាំងបន្ទាយមកនៅល្វាឯមវិញ។ ក្រោយសង់រួចស្រេចក្នុងព.ស.២១៤៩ ទ្រង់បញ្ញត្តិនាម “ព្រះបរមរាជវាំងល្វាឯម”។ ព្រះអង្គទ្រង់គង់នៅប្រកបដោយសេចក្តីក្សេមក្សាន្ត រហូតដល់ព.ស.២១៥៦ សម្តេចព្រះភគវតី ទ្រង់ប្រឈួនជាទម្ងន់ សោយទិវង្គតក្នុងព្រះជន្ម២៨ព្រះវស្សា ហើយតម្កល់ព្រះសពតាមព្រះរាជប្រវេណី។ ក្រោយមកទៀត សម្តេចព្រះទេវីក្សត្រ ទ្រង់សោយទិវង្គតក្នុងព្រះជន្មាយុ៦៣ព្រះវស្សា។ គ្រានោះ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌បានចាត់ចែងឱ្យសាងព្រះមេរុ ធ្វើបុណ្យថ្វាយព្រះភ្លើងនៃព្រះសពទាំងពីរព្រះអង្គ។ លុះចប់ព្រះរាជពិធី ព្រះអង្គក៏បញ្ជាឱ្យកសាងវត្តមួយនៅត្រង់ព្រះមេរុ ហើយទ្រង់ដាក់នាមថា “វត្តស្រីក្សត្រ” រហូតក្រោយមកហៅក្លាយជា “អរិយក្សត្រ” ដល់បច្ចុប្បន្ន។
បើផ្អែកតាមកាលបរិច្ឆេទខាងលើ គិតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ គេនិយាយបានថាព្រះវិហារវត្តអរិយក្សត្រ គឺជាសំណង់ប្រពៃណីព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏ល្អមួយ ដែលកសាងមកតាំងពីចុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង និងសល់ពីសម័យសង្រ្គាម។ ទម្រង់ស្ថាបត្យកម្មនៃព្រះវិហារ ក្បាច់លម្អ និងគំនូរ បង្ហាញឱ្យឃើញពីលក្ខណៈសិល្បៈបុរាណមួយបែប ដែលគួរសិក្សាស្វែងយល់។ ព្រះវិហារនេះ សង់អំពីថ្ម ដំបូលប្រក់ក្បឿង សង់នៅលើខឿនដែលមានជណ្តើរ៧កាំ ព័ទ្ធជុំវិញ។ រីឯខឿនក្រោម និងបង្កាន់ដៃខាងក្រៅ ជាការជួសជុល និងពង្រីកបន្ថែមក្នុងឆ្នាំ២០០១។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ បើយោងតាមចំណេរក្នុងព្រះវិហារ បុរាណលោកទុកសំណង់នេះជា “ឧបោសថាគារ” ដែលពួកភិក្ខុ និងសាមណេរ ព្រមទាំងពុទ្ធបរិស័ទ្ធបានរួមគ្នាកម្លាំងកសាង ចាប់តាំងពីរវាងពាក់កណ្តាលឆ្នាំខាល ទោស័ក ព.ស.២៤៩៣ (គ.ស.១៩៥០) រហូតរួចរាល់ជាស្ថាពរនៅក្នុងរវាងពាក់កណ្តាលឆ្នាំមមែ សប្តស័ក ព.ស.២៤៩៨ (គ.ស.១៩៥៥) ដោយចំណាយប្រាក់អស់ជាង៥០ម៉ឺនរៀល ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះចៅអធិការព្រះនាម ព្រះគ្រូអរិយញាណ ចាប សារ។
ចំពោះលក្ខណៈទូទៅព្រះវិហារវត្តអរិយក្សត្រ គឺជាប្រភេទវិហារបុរាណជហ្វាបួន ដំបូលជ្រាលចុះពីរថ្នាក់ ព្រមទាំងបំពាក់លម្អដោយនាគដងក្តារ គ្រប់ចុងចែងនីមួយៗ។ រីឯការលម្អលើហោជាងទាំងពីរ គឺមានលក្ខណៈដូចគ្នា។ ក្បាច់ហោរជាងទាំងពីរឆ្លាក់អំពីឈើ (?) រចនាក្នុងទម្រង់ភ្ញីទេស លាយជាមួយរូបផ្លិតចាមរ និងឆ័ត្ររួត បិទភ្ជាប់លើផ្ទៃជញ្ជាំងហោជាងស៊ីម៉ងត៍ លំនាំប្រហាក់ប្រហែលនឹងក្បាច់ហោជាងនៃព្រះវិហារវត្តសារាវ័នតេជោ ក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែក្បាច់លម្អគល់ហោជាងនិងរងស្បូវ ជាក្បាច់ចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍។
ចំពោះផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារបុរាណវត្តអរិយក្សត្រនេះ គេសង់ឡើងចែកបីល្វែង ពោលគឺមានល្វែងគ្រឹះនៅកណ្តាល និងនៅរបៀងសងខាងដូចបណ្តាវិហារបុរាណទូទៅដែរ។ នៅផ្នែកខាងលិចនៃល្វែងគ្រឹះ គេរៀបចំតម្កល់ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ធំ នៅលើបល្ល័ង្កខ្ពស់ច្រើនថ្នាក់។ ដោយឡែក ចំពោះគំនូរក្នុងព្រះវិហារ ហាក់មានលក្ខណៈពិសេសមួយបែប ដែលនិយាយយ៉ាងសង្ខេបអំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ពោលគឺពុំ មានរឿងជាតក រឿងនរកប្រេត ឬទេពនិករផ្សេងៗឡើយ។ លក្ខណៈគំនូរជាទូទៅច្រើនប្រើទឹកថ្នាំពណ៌បៃតង ពណ៌លឿង និងពណ៌ត្នោត តួអង្គនីមួយៗច្រើនមានរាងខ្ពស់ស្រឡះ ហើយទិដ្ឋភាពក្នុងគំនូរនីមួយៗ ពុំមានពាក់ព័ន្ធ ឬទទួលឥទ្ធិពលពីសង្គមជាក់ស្តែងទេ។ សាច់រឿងគំនូរ ផ្តើមចេញពីជញ្ជាំងខាងត្បូង ត្រង់ចុងខាងកើតព័ទ្ធមកខាងក្រោយព្រះជីវ៍ រួចទៅបញ្ចប់នៅជញ្ជាំងខាងកើត។
ខ្លឹមសារសាច់រឿងចាប់ផ្តើមពីត្រង់ “កាលព្រះបរមពោធិសត្វទ្រង់ចុះចាប់បដិសន្ធិក្នុងផ្ទៃនាងសិរិមហាមាយារ, ទ្រង់ប្រសូត្រក្នុងឧទ្យានលុម្ពិនី, ពួកតាបសទាយព្រះលក្ខណៈ, ព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងឫទ្ធិ, ទ្រង់រាជាភិសេក, ទ្រង់ចេញបួស, ទុក្ខកិរិយា, នាងសុជាតាថ្វាយចង្ហាន់, ព្រះអង្គបានត្រាស់ដឹង, ព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងធម៌ប្រោសពុទ្ធបិតា, ទ្រង់សម្តែងបដិហារ្យ, ប្រោសពុទ្ធមាតា, ទទួលចង្ហាន់នាយចុន្ទ, ទ្រង់ប្រឈួន, បរិនិព្វាន, ថ្វាយព្រះភ្លើង និងចែកព្រះបរមសារីរឹកធាតុ។
សរុបសង្ខេបមក ព្រះវិហារវត្តអរិយក្សត្រ ជាសំណង់ស្ថាបត្យកម្មយ៉ាងសាមញ្ញ ដ៏ល្អមួយ កសាងឡើង ប្រកបដោយក្បូរក្បាច់និងគំនូរយ៉ាងពិសេស នៅក្នុងអតីតតំបន់ប្រវត្តិសាស្រ្តសម័យកណ្តាល។ ការកសាងព្រះវិហារ និងគំនូរទាំងនោះ ក៏ជាតឹកតាងស្តែងឱ្យឃើញពីសិល្បៈសាងសង់ចុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង និងដើមសម័យឯករាជ្យផងដែរ៕
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
