ក្នុងសង្គមខ្មែរ “ភ្ជុំ” ឬ “ភ្ជុំបិណ្ឌ” ជាឱកាសធ្វើបុណ្យដែលមានរយៈពេលវែង រហូតដល់កន្លះខែ ពោលគឺចាប់ពីថ្ងៃ១រោច ដល់ថ្ងៃ១៥រោច ក្នុងខែភទ្របទ។ បុរាណលោកទុក ភ្ជុំបិណ្ឌជាប្រពៃណីខ្មែរ មានលក្ខណៈជាបុណ្យគោរពវិញ្ញាក្ខន្ធបុព្វបុរស ញាតិសន្តាន ដែលចែកស្ថានទៅ ពោលគឺពុំមែនជាបុណ្យអបអរសាទរកម្សាន្តសប្បាយឡើយ។ តាមទំនៀម ទាំងព្រះមហាក្សត្រនិងប្រជារាស្រ្ត តែងចាត់ចែងខ្វាយខ្វល់សាងព្រះរាជកុសលនិងកុសលឥតបីធ្វេស ថ្វាយនិងឧទ្ទិសដល់អស់សប្តសន្តាន ឱ្យបានរួចចាកទុក្ខ បានចាប់កំណើតក្នុងទីដ៏ប្រសើរ។ ក្នុងរយៈកាលភ្ជុំបិណ្ឌនេះសោត គេសង្កេតឃើញមានព្រះរាជពិធីរៀបចំប្រារព្ធក្នុងព្រះបរមរាជវាំង និងកិច្ច ឬពិធីតូចធំ រួមទាំងល្បែងរបាំផ្សេងៗប្រារព្ធនិងលេងតាមជំនឿ និងទម្លាប់នៃមបណ្តាស្រុកនានាផង។ ជាការពិត បើរំឭកឫសគល់បុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ គេតែងលើកសំអាងប្រភពស្រដៀងគ្នា ដោយយោងគម្ពីរបេតវត្ថុ គម្ពីរធម្មបទដ្ឋកថា សាស្រ្តាវិជ្ជាធរ និងសាស្រ្តាអានិសង្សបិណ្ឌ ដែលនិទានអំពីពួកប្រេត បាយបិណ្ឌ បាយបត្តបូរ និងផ្កាបិណ្ឌជាដើម។ ប៉ុន្តែអ្នកស្រាវជ្រាវវិជ្ជាបុរាណយល់ថា ភ្ជុំបិណ្ឌខ្មែរទទួលឥទ្ធិពលពិធី “ឝ្រាទ្ធ” [śrāddha] (ស្រាទ្ធ) របស់ឥណ្ឌា ដែលប្រារព្ធក្នុងរនោច ខែភទ្របទ។ ពាក្យឝ្រាទ្ធ គេឃើញលេចឡើងក្នុងសិលាចារឹកចាប់ពីរវាងចុងសតវត្សទី៩ ដូចជា K.279c, K.262, K.669, K.220 និង IMA-3 ជាដើម។ ចំពោះសិលាចារឹកថ្នល់បារាយណ៍ (K.279c) ចារក្នុងរាជ្យព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ (៨៨៩-៩០០) មានសេចក្តីរៀបរាប់ពិធីបោះបាយបិណ្ឌឧទ្ទិសដល់អ្នកស្លាប់ ដើម្បីអាចចាប់ជាតិថ្មីបាន។ រីឯសិលាចារឹកសម័យកណ្តាល (IMA-3) ចារក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី១ (១៥៧៦-១៥៩៤) មានឃ្លានិយាយពីការធ្វើពិធី “សរាទកាល” និង “តប៌្បណទ្វាទសបិណ្ឌ” ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថា “សរាទកាល” គឺជាបុណ្យ “ឝ្រាទ្ធ” ឬភ្ជុំបិណ្ឌ ហើយ “តប៌្បណទ្វាទសបិណ្ឌ” មានន័យថា “បិណ្ឌទី១២” ដែលព្រះរាជាតែងធ្វើព្រះរាជពិធីកាន់បិណ្ឌ និង “ចាក់ទឹកដូងថ្វាយព្រះបិតរ” ដូចទំនៀមក្នុងព្រះបរមរាជវាំងសព្វថ្ងៃ។
(ប្រភព៖ www.norodomsihamoni.org)
តាមទំនៀមអ្នកស្រុកខ្មែរ ពីថ្ងៃ១រោច ដល់ថ្ងៃ១៤ រោច ហៅថា “កាន់បិណ្ឌ” ហើយថ្ងៃ ១៥ រោច ហៅថា “ភ្ជុំបិណ្ឌ”។ ចំណែកក្នុងព្រះបរមរាជវាំង តែប្រារព្ធព្រះរាជពិធីកាន់បិណ្ឌចាប់ពីត្រឹមថ្ងៃ១២ រោច ដល់ថ្ងៃ១៤ រោច ហើយនៅថ្ងៃ១៥ រោច គឺជាព្រះរាជពិធីចាក់ទឹកដូងថ្វាយព្រះបិតរ ដូចបញ្ជាក់មកខាងដើម។ លុះព្រឹកឡើង គឺកិច្ចបណ្តែតដំណាក់ព្រះបិតរក្នុងទន្លេចតុមុខ មុខព្រះបរមរាជវាំង។
ដោយឡែកចំពោះទំនៀមអ្នកស្រុក ការប្រារព្ធពិធីកាន់បិណ្ឌគឺចាប់ពីថ្ងៃ ១រោច រហូតដល់ថ្ងៃ១៥ រោច។ តាមទំនៀម ភូមិជាចំណុះវត្តនីមួយៗត្រូវដាក់ចែកវេនគ្នា ពោលគឺក្នុងន័យធ្វើមិនឱ្យដាច់ ហើយទុកពិធីនេះជាទំនៀមរួមរបស់សហគមន៍ ដែលមិនអាចធ្វើនៅផ្ទះបានឡើយ។ ចំពោះបាយបិណ្ឌតាមរបៀបអ្នកស្រុកសៀមរាប គេតែងនាំគ្នាទៅដេករៀបចំធ្វើនៅវត្ត តាមវេននីមួយៗ។ ការចែកវេនគ្នាកាន់បិណ្ឌបែបនេះជាទំនៀម ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវពន្យល់ថា គឺក្នុងន័យមិនឱ្យបុណ្យនេះដាច់ក្នុងថ្ងៃណាមួយ នៃថ្ងៃទាំង១៥ដ្បិតក្នុងជំនឿគឺធ្វើដើម្បីឱ្យព្រលឹងអ្នកស្លាប់នោះបានកើតនៅទីប្រសើរ។ ឧទាហរណ៍មួយនៃការកាន់បិណ្ឌនៅវត្តស្លាតរំជៃ ក្នុងស្រុកអង្គរធំ ខេត្តសៀមរាប មានកិច្ចសំខាន់ៗបួនគឺ ប្រុងពាលី សែនអ្នកតា សែនដូនតា និងនមស្ការព្រះរតន៍ត្រៃ សម្តែងធម្មទេសនា។ ប្រុងពលី គេរៀបចំធ្វើក្បែរសាលាឆាន់ក្នុងវេលាម៉ោងប្រហែល៥ល្ងាច។ បន្ទាប់មក គេយកបាយម្ហូបនំចំណីសែនអ្នកតា រួចទើបធ្វើបាយបត្តបូរនិងពូតបាយបិណ្ឌ សែនដូនតា និងចម្រើនព្រះបរិត្ត សមាទានសីល សម្តែងធម្មទេសនា។
ចំណែកការបោះបិណ្ឌ គឺគេតែងធ្វើនៅវេលាទៀបភ្លឺ ដែលគេជឿថាជាវេលាដែលពពួកប្រេតអាចទទួលយកបាយបិណ្ឌនោះបាន។ បាយបិណ្ឌដែលបោះនោះសោត តែងដាក់នៅជុំវិញព្រះវិហារ ឬក្បែរចេតិយ ដ្បិតពពួកប្រេត ឬសត្វនរកជាអមនុស្សដែលស្ថិតនៅមិនឆ្ងាយពីវត្តឡើយ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅក្បែរព្រះវិហារវត្តខ្លះ គេតែងធ្វើរានយមរាជ (ឬនឹមរាជ) នៅទិសឦសាន ឬមុខព្រះវិហារសម្រាប់ដាក់ពំនូតបាយបិណ្ឌនោះ ឧទ្ទិសដល់ស្តេចយមរាជ។ លើសពីនេះតាមការសិក្សារបស់អ្នកស្រី Eveline Porée-Maspero នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤បង្ហាញថា នៅក្នុងរដូវភ្ជុំបិណ្ឌនេះអ្នកស្រុកស្ទោង ខេត្តកំពង់ធំ តែងយកបាយបិណ្ឌដាក់ក្នុងច្រំមួយ យកទៅដោតក្នុងស្រែក្នុងជំនឿថា ដើម្បីឱ្យស្រូវទទួលបានផលល្អ។
ការធ្វើកិច្ច និងបោះបាយបិណ្ឌតាមថ្ងៃកាន់បិណ្ឌដូចរៀបរាប់ដោយសង្ខេបខាងលើចេះតែបន្តរហូតតាមទំនៀមប្រចាំវត្តនីមួយៗ រហូតដល់ថ្ងៃ១៥ រោច ជាថ្ងៃភ្ជុំធំ ឬហៅថាភ្ជុំបិណ្ឌ។ ក្នុងរវាងថ្ងៃចុងក្រោយនេះ គេឃើញមានទំនៀមផ្សេងៗប្លែកគ្នាតាមតំបន់។ បើលើកឧទាហរណ៍មួយក្នុងសហគមន៍ជនជាតិកួយក្នុងតំបន់វាលវែង នៃខេត្តកំពង់ធំ គេតែងធ្វើកិច្ចសែនដែក នៅក្នុងព្រឹកថ្ងៃ១៤ រោច មុនយកចង្ហាន់ទៅវត្ត។ ក្នុងកិច្ចនោះ គេរៀបចំម្ហូមអាហារ បង្អែមចម្អាប ភេសជ្ជៈ និងសម្លៀកបំពាក់ ជាដើមសម្រាប់ជាដង្វាយនិងជារណ្តាប់។ រណ្តាប់ទាំងនេះរៀបឡើងសម្រាប់សែនដល់ឧបករណ៍ទាំងឡាយណាដែលធ្វើអំពីដែក ឬមានដែកនៅក្នុងនោះ ដូចជាកាំបិត ពូថៅ ដឹង រណា ចប ជំនីក ៘ ក្នុងថ្ងៃនោះ គេតមមិនយកសម្ភារៈនានាដូចរៀបរាប់ខាងលើមកប្រើឡើយ។ សូមរំឭកថា តាមការស្រាវជ្រាវ ជនជាតិកួយក្នុងស្រុកវាលវែង ជាក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចមានជំនាញផលិតដែកតាំងពីបុរាណកាល។
រីឯនៅភូមិប្រាសាទ ឃុំឈូកខ្សាច់ ស្រុកបារាយណ៍ ខេត្តកំពង់ធំ ជាអតីតសហគមន៍ព្រាហ្មណ៍ ដែលមាននាទីថែរក្សាព្រះខ័ន (ព្រះខ័នស្តេចត្រាញ់) តពូជពង្សតំណពីបុរាណកាលមក។ តាមទំនៀម ព្រះខ័ននោះតែងដង្ហែយកមកធ្វើកិច្ចក្នុងព្រះរាជពិធីចាក់ទឹកដូងថ្វាយព្រះបិតរ ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង។ តាមការសិក្សា ទំនៀមនេះបានបញ្ចប់នៅពេលមានរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៧០ តែព្រះខ័ននោះត្រូវរក្សាក្នុងគ្រួសារព្រាហ្មណ៍ដដែល។ ក្រោយសង្រ្គាមបញ្ចប់ ព្រាហ្មណ៍ដែលមាននាទីរក្សាព្រះខ័នតែងធ្វើកិច្ចលាងព្រះខ័នពីរដងក្នុងមួយឆ្នាំ គឺចូលឆ្នាំ និងភ្ជុំ។ ប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃ គេដឹងថាទំនៀមនេះពុំនៅធ្វើក្នុងគ្រួសារព្រាហ្មណ៍ផ្ទាល់ ហើយតែក្នុងពេលចូលឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ (រូបលេខ១៣-១៤)។
ទោះយ៉ាងណាក្តី ទំនៀមខ្មែរទូទៅនៅក្នុងល្ងាចថ្ងៃ១៥ រោចបន្ទាប់ពីត្រឡប់ពីវត្តវិញ នៅតាមផ្ទះនីមួយៗ គេតែងរៀបចំសែនដូនតា។ គ្រឿងសំណែនដូចជា ផ្លែឈើ ចេកទុំ នំចំណី ស្រា មាន់ស្ងោ ទឹកក្រូច បង្អែម ចម្អាប ព្រមទាំងបាយបិណ្ឌ បាយបត្តបូរ របៀបចំដាក់លើកម្រាល (រូបលេខ១៥-១៦)។ លុះរៀបចំស្រេចហើយគេអញ្ជើញចាស់ទុំ និងញាតិមិត្តអុជទៀនធូប អញ្ជើញជីដូនជីតាចែកឋានទៅ ចូលមកសេពសោយម្ហូបចំណីក្នុងឱកាសនេះ។ ពេលព្រេនចប់មួយបទ គេច្រូចស្រាទៅក្នុងចានសំណែនដោយឡែកមួយ ដែលមានដាក់លាយច្របល់គ្នាទាំងនំចំណី បង្ហែម ចម្អាប និងផ្លែឈើ។ បន្ទាប់ពីព្រេនចប់ គេច្រើនសំណែននេះយកទៅចាក់ក្រោមជណ្តើរផ្ទះ ឬនៅជាយភូមិ ដែលគេយល់ថាសម្រាប់ពពួកអមនុស្សផ្សេងៗពុំមែនជាញាតិ។
នៅព្រលឹមថ្ងៃ ១កើត ចូលខែអស្សុជ គេតែងរៀបចំជូនដូនតាទៅស្រុកវិញ។ រណ្តាប់រួមមាន នំចំណី ផ្លែឈើ គ្រាប់ពោត គ្រាប់សណ្តែក ល្ង អង្ករ អំបិល ម្រេច ខ្ទឹម ។ល។ ខ្ចប់ជាកញ្ចប់តូចៗដូចគ្រឿងបម្រុង ដាក់លើស្រទបចេកបត់មានសណ្ឋានដូចទូកបណ្តែតតាមទឹក ហើយឧបកិច្ចថា “ទៅស្រុកទន្លេស្ងួតកន្ទួតមួយដើម” (រូបលេខ១៧)។ ក្នុងវេលានេះដែរ ចំពោះកសិករដែលប្រើគោរក្របីជាកម្លាំងអូសទាញ គេក៏មានកិច្ចសូមខមាទោសសត្វទាំងនោះ ដោយយកទៅលាងទឹក លាបប្រេង ចងអំបោះ ឲ្យស៊ីចេក និងនំ ហើយនិយាយសូមខមាទោស ដែលខ្លួនជាម្ចាស់ធ្លាប់វាយដំជេរប្រទេច ដឹកជញ្ជូនធ្ងន់ស្រាលកន្លងមក (រូបលេខ១៨)។ ពេញមួយថ្ងៃនេះ គេពុំប្រើសត្វទាំងនោះឡើយ បើទោះជាការងារស្រែចម្ការពុំទាន់រួចរាល់ចប់សព្វគ្រប់ក្តី។
ជារួមមក ទំនៀមភ្ជុំបិណ្ឌមានឫសគល់តាំងពីយូរអង្វែងមក ជាពិសេសទំនៀមក្នុងព្រះបរមរាជវាំង។ ប៉ុន្តែរបៀបរៀបចំ និងកិច្ចផ្សេងៗរួមបញ្ចូលក្នុងពិធីនេះខុសប្លែកគ្នាខ្លះតាមទម្លាប់។ ស្រុកភូមិខ្លះមានប្រារព្ធកិច្ចសំខាន់ៗក្នុងវេលានេះតាមទំនៀមដូចជា សែនដែក និងលាងព្រះខ័ន ដែលហាក់ដូចជាគំនិតរួមយល់ថា វត្ថុទាំងនោះមានគុណបំណាច់ មានព្រលឹងថែទាំ ដែលត្រូវធ្វើកិច្ចតបស្នង។ លើសពីនេះ បើមើលតំបន់ដទៃខ្លះទៀត គេឃើញមានការលេងល្បែងផ្សេងៗក្នុងឱកាសភ្ជុំបិណ្ឌដែរដូចជា ប្រណាំងក្របី ប្រណាំងសេះ បោកចំបាប់នៅវត្តព្រះវិហារសួគ៌ ក្នុងខេត្តកណ្តាលជាដើម៕
———————————
The practice in Cambodia during Phchum Ben
Phchum Ben starts from 1st Roch to 15th Roch of Padrapada in the Luna calendar. It is the ceremony that the King and Khmer people pay their respects to deceased relatives of up to the seventh generation.
Some scholars suggest that the Phchum Ben ceremony is similar to the religious story mentioned in Dhamapadakatha, Sastravijadha, and Satrasanisanpinda. They describe Pret, Pinda, Bay Bitabo, and Phka Pinda (flower). However, some scholars argue that influenced by the śrāddha of India. The term śrāddha appeared in the inscription from the 9th century. For instance, K.279c, K.262, K.669, K.220 and IMA-3.
Inscription K.279c carved in the reign of King Yasovarman I (889-900 CE) describe the ceremony for the deceases to be reborn. Similarly, in the middle period, inscription IMA 3, reign of King Jayajetha I (1576-1594) mentions the term Saradakala and Tapparana Dva Dasapinda, which the scholar believes the śrāddha.
The ceremony conducts for 15 days. From the 1st to 14th Roch calls Kanpinda and on the 15th calls Phchum Ben. In the Royal Palace, Kanpinda celebrates from the 12th Roch to 14th Roch. The 15th is the day that King offers coconut water to the ancestors. In the morning, the offerings will send to ancestors through the river in front of the Royal Palace. For local people, Kanpinda starts from 1st Roch to 15th Roch, and the ceremony is well-prepared until the end of the day. Phchum Ben is celebrated slightly different from one to another place. For instance, in Slaket pagoda in Siem Reap province, people conduct Prong Vali, Sen Neak Ta, Sen Don Ta, and breaching Buddha sermons. Prong Vali celebrates around 5 pm. Later, people brought offerings to Neak Ta. Next, people make Bay Pintabo and Pout Bay Bin (forming the rice balls) to offer to the ancestors. In the last activity, the monk will chant and breaching Buddha sermons.
At dawn, people offer rice balls to Pret. Those rice balls are placed surrounding the Vihara and Stupa because they believe Pret live close to these locations. In some pagodas, the shrine of Yama is next to Vihara. It is in the northeast or front of the temple. Eveline Porée-Maspero, 1964 says that people in the Stong district, Kampong Thom province put the rice balls in a bamboo basket called Chrom. It is to wish for a good harvest.
Notably, on the last day of the Phchum Ben practices differently. For instance, a minority group in Kampong Thom province called Kouy has a ritual that is related to iron. They call Sen Dek (ritual offering for iron casting). It celebrates in the morning of the 14th Roch before taking the offerings to the pagoda. The offerings for Sen Dek are the iron tools that they produced to use in daily life. Significantly, those offerings will never use again.
In conclusion, Phchum Ben has a long root in Cambodia, especially in the Royal Palace. The ritual practices are different from one to another place. More importantly, it is the tradition of their own family or community.
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
