វត្តឫស្សីជ្រោយ ឬវត្តមហាអម្ពវ័ន ស្ថិតនៅក្នុងឃុំឫស្សីជ្រោយ ស្រុកមុខកំពូល ខេត្តកណ្តាល ពោលគឺតាំងនៅប្របនឹងផ្លូវជាតិលេខ៦ (ភ្នំពេញ-សៀមរាប)។ ព្រះវិហារវត្តនេះកសាងឡើងតាំងពីចុងទសវត្សទី៤០ ជាប្រភេទព្រះវិហារជហ្វាបួន ដោយចាក់ជញ្ជាំងបេតុង មានសសរនិងគ្រឿងគ្រោងដំបូលជាឈើ ប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ។ នៅតាមគល់សសរអមល្វែងគ្រឹះខាងក្នុងព្រះវិហារ មានគំនូរសត្វតំណាងឆ្នាំទាំង១២ នៅលើជញ្ជាំងអាសន៍ ព្រះជីវ៍ មានគំនូររឿងវេស្សន្តរនិងពពួកសត្វនរក នៅលើជញ្ជាំងជុំវិញមានគំនូររឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ហើយអ្វីដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់ គឺនៅលើពិតានឈើខាងលើមានគំនូរត្រង់អន្លើខ្លះក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ និងអន្លើខ្លះទៀតក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ដែលកម្រឃើញលើកយកមកគូរនៅតាមព្រះវិហារសង់ថ្មីសព្វថ្ងៃ។
ជាការពិត ព្រះវិហារវត្តឫស្សីជ្រោយ គឺជាទម្រង់ព្រះវិហារជហ្វាបួនដ៏សាមញ្ញមួយ កសាងឡើងនៅក្នុងភូមិសាស្រ្តតាមដងទន្លេ ដែលសង្កតឃើញមានការប្រើឈើ និងថ្មធ្វើជាសម្ភារៈសំណង់។ បើយោងតាមចារឹកលើជញ្ជាំងខាងក្នុងព្រះវិហារចារថា “ព្រះវិហារនេះកសាងពីឆ្នាំខាល ទោស័ក ព.ស.២៤៩២ គ.ស.១៩៤៩ រហូតមកដល់ឆ្នាំមមី ឆស័ក ព.ស.២៤៩៧ គ.ស.១៩៥៤ ទើបចាក់ជញ្ជាំងហើយ”។ ផ្អែកតាមខ្លឹមសារចារឹកខាងលើបានសេចក្តីថា ដំណើរការនៃការសាងសង់ព្រះវិហារវត្តឫស្សីជ្រោយប្រើពេល៥ឆ្នាំ ទើបបានចាក់ជញ្ជាំងរួចរាល់។ តាមការសិក្សារបស់ Danielle & Dominique-Pierre Guéret យល់ថាគំនូរក្នុងព្រះវិហារគូរនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៤ ដែរ។
ក្រោយឆ្លងកាត់សង្រ្គាម និងការខូចខាតខ្លះដោយប្រការផ្សេងៗ ព្រះវិហារវត្តឫស្សីជ្រោយបានជួសជុលឡើងវិញជាបន្តបន្ទាប់ តាមសទ្ធាពុទ្ធបរិស័ទជិតឆ្ងាយ ព្រមទាំងបានពង្រីកទីធ្លាខឿនខាងក្រោម និងរៀបជណ្តើរឡើងទាំងបួនទិសផងដែរ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី គេសង្កេតឃើញរចនាសម្ព័ន្ធផ្នែកដំបូលនៅរក្សាបានតាមលំនាំដើមជាព្រះវិហារជហ្វាបួន ឬអ្នកខ្លះហៅថា “ព្រះវិហារបុរាណ”។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ដូចបានបញ្ជាក់មកខាងលើថាដំបូលព្រះវិហារនេះប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ ជ្រាលចុះបីថ្នាក់សងខាង។
ដោយឡែកចំពោះក្បាច់លម្អលើហោជាង គឺជាក្បាច់ភ្ញីទេសឆ្លាក់អំពីស៊ីម៉ងត៍យ៉ាងសាមញ្ញដូចគ្នាទាំងសងខាង ហើយពុំមានរំលេចរូបអ្វីគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ឬចារឹកខ្លឹមសារអ្វីទុកជាចំណាំដូចបណ្តាហោជាងព្រះវិហារផ្សេងៗឡើយ។ ប៉ុន្តែនាគដងក្តារដែលប្រើលម្អនៅគែមហោជាង គេសង្កេតឃើញមានលក្ខណៈត្រង់ស្មើ ដែលនាំឱ្យមើលឃើញថាហោជាងព្រះវិហារនេះមានលក្ខណៈស្ទើរជាត្រីកោណស្មើទាំងបីជ្រុង។ ចំណែកឯនៅខាងចុងព្រំដំបូលនីមួយៗ ក៏បំពាក់លម្អដោយជហ្វាចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍យ៉ាងសាមញ្ញដែរ ពោលគឺពុំមានក្បាច់រចនាអ្វីឡើយ។ ផ្នែកខាងមុខមានបំពាក់ជហ្វា២ ហើយផ្នែកខាងក្រោយបំពាក់ជហ្វា២។ លក្ខណៈហោជាង នាគដងក្តារ និងជហ្វាចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍បែបនេះ ជាសិល្បៈសង្កេតឃើញនិយមចាប់ពីដើមទសវត្សទី៩០ ដែលព្រះវិហារនីមួយៗចាប់ផ្តើមរៀបចំជួសជុលឡើងវិញក្រោយសង្រ្គាម។
ចំពោះផ្នែកខាងក្នុងនៃព្រះវិហារ គឺមានសសរឈើមូលធំៗ១២ដើម អមសងខាងល្វែងគ្រឹះ។ នៅលើសសរទាំងនោះ មានគំនូរលម្អដោយខ្សែក្បាច់ និងរូបនាគព័ទ្ធចុះពីលើមកក្រោម។ នៅតាមគល់សសរនីមួយៗ គេគូររូបសត្វតំណាងឆ្នាំទាំង១២ ដោយផ្តើមពីឆ្នាំ “ជូត” នៅគល់សសរជ្រុងពាយ័ព្យនៃព្រះជីវ៍ បន្តទៅមុខរហូតបញ្ចប់ត្រឹមឆ្នាំ “កុរ” នៅសសរជ្រុងនិរតីនៃព្រះជីវ៍។ រីឯនៅមុខបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ មានដងទង់មួយគូធ្វើអំពីឈើ បំពាក់ដោយរូបហង្សមួយគូនៅខាងចុង។ ចំណែកឯបល្ល័ង្ក និងព្រះជីវ៍ក្នុងព្រះវិហារនេះ គេដឹងថាកសាងថ្មីនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៨។ ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ធំគង់ខ្ពស់លើបល្ល័ង្កបីថ្នាក់ ក្នុងកាយវិការផ្ចាញ់មារ ព្រមទាំងអមដោយព្រះបដិមាតូចៗក្នុងកាយវិការផ្សេងៗជាច្រើនទៀត។
គំនូរលើជញ្ជាំងជុំវិញព្រះវិហារផ្នែកខាងក្នុង គឺជាឈុតសំខាន់ៗក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ដោយផ្តើមសាច់រឿងចេញពីជ្រុងឦសាន ត្រង់ “ទេវតាយាងសន្តុសិតទេវបុត្រឱ្យច្យុតមកចាប់កំណើត” បន្តមកអន្លើផ្សេងទៀតតាមលំដាប់លំដោយដូចជា “ទ្រង់សុបិននិម្មិត, ទ្រង់ប្រសូត្រ, ព្រាហ្មណ៍ទាយព្រះលក្ខណៈ, សម្តែងឫទ្ធិ, រៀបអភិសេក, ទតសួន, ចេញសាងផ្នួស, ទុក្ខកិរិយា, នាងសុជាតាថ្វាយចង្ហាន់, ផ្ចាញ់មារ, ត្រាស់ដឹង, ប្រោសពុទ្ធមាតា-បិតា, ប្រោសបញ្ចវគ្គីយ៍, នាងវិសាខាសាងវត្តថ្វាយ, ទទួលចង្ហាន់នាយចុន្ទ រហូតបញ្ចប់សាច់រឿងត្រង់ “ព្រះអង្គទ្រង់ប្រឈួន, បរិនិព្វាន, និងចែកព្រះបរមសារីរឹកធាតុ” នៅលើជញ្ជាំងខាងមុខឈមនឹងព្រះជីវ៍ធំ។ ចំពោះការផ្តើមសាច់រឿងនិងបញ្ចប់រឿងពុទ្ធប្រវត្តិដូចរៀបរាប់ខាងលើនេះ អ្នកស្រាវជ្រាវសង្កេតឃើញថាជាការនិយមទូទៅក្នុងការគូរគំនូរតាមព្រះវិហារ។ ប៉ុន្តែផ្ទាំងគំនូរក្នុងព្រះវិហារនេះ គឺមានតែមួយជួរ គូរត្រង់ចន្លោះសសរឈើរាងបួនជ្រុងទាំង២០ ដើម។
រីឯគំនូរលើពិតាន ជាគំនូរយ៉ាងពិសេសដែលបង្ហាញប្រធានបទសំខាន់ពីរ ពោលគឺនៅត្រង់ចន្លោះល្វែងគ្រឹះ គេគូរអន្លើខ្លះក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិដែលពាក់ព័ន្ធឋានសួគ៌ ឬទេពនិករផ្សេងៗដូចជា កាលព្រះអង្គនិមន្តបិណ្ឌបាត្រនៅឋានព្រហ្ម, ព្រះអង្គនាំនន្ទទៅមើលស្រីសួគ៌, ព្រះអង្គប្រោសនាងទេវលាជធីតា ព្រមទាំងរូបព្រះអាទិត្យ និងព្រះច័ន្ទ្រ។ ប៉ុន្តែលក្ខណៈពិសេសនៃគំនូរព្រះអាទិត្យ និងព្រះច័ន្រ្ទក្នុងព្រះវិហារនេះ គឺមានបញ្ចូលតួអង្គនាងមេខលា និងរាមឥសូរ អមព្រះអាទិត្យគង់លើរាជរថទឹមគោ ហើយនាងមន្ទោគិរី និងហនុមាន អមព្រះច័ន្រ្ទគង់លើរាជរថទឹមទន្សាយ។
ចំណែកអន្លើផ្សេងៗក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ គេគូរនៅលើរបៀងទាំងពីរដោយមានសាច់រឿងជាផ្ទាំងខណ្ឌដោយស៊ុមក្បាច់ដូចជា ពាលីប្រយុទ្ធជាមួយក្របីទូភី, ពាលីប្រយុទ្ធជាមួយសុគ្រីព, ក្រុងរាពណ៍ឆក់នាងសីតា, ព្រះលក្ស្មណ៍ប្រយុទ្ធជាមួយយក្ស, ហនុមានប្រយុទ្ធជាមួយយក្ស, ហនុមានចាប់នាងសុវណ្ណមច្ឆា, ហនុមានចាប់នាងបុញ្ញកាយ, និងព្រះរាមប្រយុទ្ធជាមួយក្រុងរាពណ៍ជាដើម។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី តាមរយៈគំនូរក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ទាំងអស់នេះ គេមើលឃើញថាវិចិត្រករបានលើកយកអន្លើដាច់ៗពីគ្នាមកបង្ហាញ ពោលគឺពុំមានខ្លឹមសារជាសាច់រឿងបន្តគ្នាពីដើមដល់ចប់ត្រង់វគ្គណាមួយឡើយ។ លើសពីនេះ តាមរយៈរូបព្រះរាមប្រយុទ្ធជាមួយក្រុងរាពណ៍ និងផ្អែកតាមឯកសារ “គំនូរនៅតាមវត្ត” បោះពុម្ពឆ្នាំ២០០៧ នាំឱ្យយើងដឹងថាគំនូរក្នុងព្រះវិហារនេះ បានគូរឡើងវិញដោយយកតាមលំនាំ សាច់រឿង និងទីតាំងដើមទាំងស្រុងនៃផ្ទាំងនីមួយៗ ជាពិសេសគេអាចមើលឃើញស្លាកស្នាមសសរឈើត្រង់មុំជញ្ជាំងពុំទាន់លាបពណ៌ និងចំណងជើងគំនូរចាស់នៅត្រង់ “ព្រះអង្គទទួលចង្ហាន់នាយចុន្ទ”។ មកដល់ត្រង់ប្រការនេះ បើតាមព្រះថេរដីកាព្រះសង្ឃគង់ក្នុងវត្តនេះបញ្ជាក់ថា គំនូរលើជញ្ជាំង ពិតាន និងតាមសសរអមល្វែងគ្រឹះទាំង១២ដើម គូរនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧។
ដូច្នេះជារួមមក ព្រះវិហារវត្តឫស្សីជ្រោយជាសំណង់មួយដែលមានការថែទាំតាមបច្ចេកទេស និងបែបទំនៀមអ្នកស្រុក។ ដោយឡែក ចំពោះការលើកយកប្រធានបទរឿងរាមកេរ្តិ៍មកគូរនៅលើពិតាននេះ ប្រហែលអាចបង្ហាញចិត្តស្រឡាញ់ និងការចងចាំសាច់រឿងរាមកេរ្តិ៍ត្រង់អន្លើខ្លះៗរបស់អ្នកស្រុក។ គំនិតត្រង់នេះ ប្រហែលគេអាចឃើញច្បាស់ដែលវិចិត្រករគូរតួអង្គក្រុងរាពណ៍ឆក់នាងសីតា និងក្រុងរាពណ៍ប្រយុទ្ធជាមួយព្រះរាម មានលក្ខណៈពុំដូចគ្នា៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
