សាកល្បងពិចារណាឡើងវិញអំពីផ្តែរទ្វារវត្តមហរ

ជាទូទៅក្នុងមជ្ឈដ្ឋានអ្នកស្រាវជ្រាវគេហៅផ្តែរទ្វារនេះថា “ផ្តែរវត្តអង្គខ្នា” ដែលគេសំដៅលើឈ្មោះទីតាំងវត្តមួយកន្លែងនៅក្នុងភូមិឥន្ទកុមារ ឃុំកំពង់ស្វាយ ស្រុកកំពង់ស្វាយ ខេត្តកំពង់ធំ។ ប៉ុន្តែ តាមពិតទៅ វត្តនោះពុំមែនឈ្មោះថា “អង្គខ្នា” នោះឡើយ រីឯឈ្មោះពិតនោះគឺ “វត្តឥន្រ្ទកុមារ” ឬ “វត្តឥន្រ្ទខ្មា” ហើយផ្តែរនេះទៀតសោតមានទីតាំងដើមស្ថិតនៅវត្តមហរ ដែលស្ថិតនៅភូមិមហរ ឃុំជ័យ ស្រុកកំពង់ស្វាយ ខេត្តកំពង់ធំ ដោយដឹកជញ្ជូនយកទៅដាក់វត្តឥន្រ្ទខ្មា មុននឹងដឹកចេញទៅរក្សាទុកនិងតាំងបង្ហាញនៅសារមន្ទីរជាតិភ្នំពេញកាលពីទសវត្សរ៍១៩២០ (Parmentier 1927)។ ផ្តែរទ្វារនេះ ជាសិល្បៈរចនាបថព្រៃក្មេង រវាងពាក់កណ្តាលស.វ.ទី៧ (Dupont 1952) ដោយសិល្បករឆ្លាក់ជាពីរផ្នែកផ្សេងគ្នា ដែលផ្នែកខាងលើអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថាជាចម្លាក់រឿងទេវកថាក្នុងព្រហ្មញ្ញ​សាសនា និងផ្នែកខាងក្រោមគេច្រើនយល់ថាជាទិដ្ឋភាពក្នុងពិធីស្រង់ទឹកឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្តិរបស់ព្រះរាជា (រូបលេខ១)។ នៅក្នុងអត្ថបទខ្លីនេះ យើងនឹងសាកល្បងពន្យល់ថា ចម្លាក់នៅផ្នែកខាងក្រោមអាចមិនមែនជាពិធីស្រង់ទឹកឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្តិរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ តែអាចជាពិធីមួយនៅក្នុងទេវកថាព្រហ្មញ្ញសាសនាដូចគ្នាក្នុងនិកាយកបាលិក (?) នៃលទ្ធិព្រះសិវ។

លោក Goerge Groslier ជាអ្នកស្រាវជ្រាវជនជាតិបារាំងធ្លាប់បានសិក្សាផ្តែរនេះដំបូងគេនៅពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍១៩២០។ លោកមិនបានរៀបរាប់អំពីរឿងទេវកថានៅផ្នែកខាងលើទេ ដោយគ្រាន់តែបញ្ជាក់ថាចម្លាក់នៅខាងលើគឺជារូបត្រីមូត៌ិ (ការបង្ហាញទេពបី) រួមមាន សសរភ្លើងតំណាងឱ្យព្រះសិវ ទេពមានព្រះសិរបួនជាព្រះព្រហ្ម និងទេពមានព្រះហស្តបួនកាន់ខ្យងស័ង្ខជាព្រះវិស្ណុ (Groslier 1925)។ នៅក្រោយមកបន្តិច លោក Henri Parmentier បានបោះពុម្ពផ្សាយសៀវភៅមួយក្បាលមានចំណងជើងថា “L’art Khmer Primitif” ហើយលោកក៏បានសិក្សាផ្តែរនេះដូចគ្នា។ លោកយល់ថា ផ្នែកខាងលើរបស់ផ្តែរឆ្លាក់រឿងទេវកថាទាក់ទងនឹងការបង្កើតលិង្គ ឬការបង្កើតលោក ​ឬហៅម្យ៉ាងទៀតថា “លិង្គោទ្ភវមូត៌ិ” (Liṅgodbhavamȗrti) (Parmentier 1927)។ រឿងនេះមានរៀបរាប់នៅក្នុងគម្ពីរ Śivapurāṇa (ភាគ១ ជំពូកទី ៦-៨) និងគម្ពីរ Skandapurāṇa (ភាគ៣ ជំពូកទី ៩-១៥) ដែលរៀបរាប់អំពីជម្លោះរវាងព្រះវិស្ណុនិងព្រះព្រហ្មថាតើនរណាជាទេពខ្លាំងជាងគេ ឬទេពអង្គណាជា​អ្នកបង្កើតលោក? រហូតដល់ផ្ទុះចេញជាការប្រយុទ្ធគ្នាមិនឈ្នះមិនចាញ់ ក៏លេចចេញសសរភ្លើងមួយដើមមានព្រះភក្រ្តព្រះសិវផង (Ekamukhaliṅga) ហើយមានបន្ទូលថា ទ្រង់ឯណេះទេគឺជាអ្នកបង្កើតលោក (Roveda 2005)។ ម្ល៉ោះហើយ ទើបយើងឃើញនៅលើដងធ្នូរបស់ផ្តែរវត្តមហរ មានរូបទេពបីទន្ទឹមគ្នា ដែលកណ្តាលជាសសរភ្លើងតំណាងឱ្យព្រះសិវ អមដោយព្រះវិស្ណុនិងព្រះព្រហ្ម ហើយជាពិសេសនោះគឺមានចម្លាក់សត្វជ្រូកព្រៃនិងសត្វហង្សនៅអមព្រះសិវទៀតផង តំណាងឱ្យការប្រែក្រឡាខ្លួនរបស់ព្រះវិស្ណុទៅជាជ្រូកព្រៃមុជចុះទៅក្រោមស្វែងរកគល់សសរភ្លើង  និងព្រះព្រហ្មជាហង្សហោះឡើងទៅលើស្វែងរកក្បាលសសរភ្លើង (Guy 2014)។

ដោយឡែក ផ្នែកខាងក្រោមវិញ លោក Henri Parmentier មិនបានបញ្ជាក់ថាជាពិធីស្រង់ទឹកឡើងគ្រងរាជ្យរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទេ ដោយគ្រាន់តែបញ្ជាក់ដោយត្រួសៗថា ជារូបព្រាហ្មណ៍និងក្រុមតន្រ្តីករកំពុងនាំគ្នាគោរពដល់ឥស្សរជននៅចំណុចកណ្តាល (Parmentier 1927)។ មកដល់ឆ្នាំ១៩៣១ លោក Bosch F.K.D. សិក្សាផ្តែរទ្វារនេះបន្ថែម ដោយបោះផ្សាយនៅក្នុងព្រឹត្តិបត្រសាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេស លេខ៣១។ លោកក៏យល់ដូចគ្នាថា​ ចម្លាក់ផ្នែកខាងលើជារឿងលិង្គោទ្ភវមូត៌ិ តែលោកបញ្ជាក់បន្ថែមថា រូបព្រះសិវនៅលើសសរភ្លើងក្នុងសិល្បៈខ្មែរនិងចាមបង្ហាញត្រឹមតែព្រះសិរប៉ុណ្ណោះ ផ្ទុយពីនៅស្រុកឥណ្ឌាគេបានបង្ហាញជារូបឈរដល់ត្រឹមក្បាលជង្គង់ក៏មាន (Bosch 1931)។ ម្យ៉ាងវិញទៀត នៅស្រុកឥណ្ឌា​ចម្លាក់រឿងបង្កើតលោក ឬសសរភ្លើង ឬលិង្គោទ្ភវមូត៌ិ ពុំមានឡើយនៅសម័យដំណាលគ្នាជាមួយសិល្បៈខ្មែរ ពោល គឺទើបតែលេចឡើងនៅដើមស.វ.ទី៨ ក្នុងសិល្បៈដើមសន្តតិវង្សចលុក្យខាងលិច (Pattadakal) និងសន្តតិវង្សបល្លវ (Kailasanatha) (Barrett 1964)។ ករណីនេះ មានន័យថា សិល្បករខ្មែរបានទទួលយកវប្បធម៌ឥណ្ឌាត្រឹមតែគោលគំនិតប៉ុណ្ណោះ គឺមិនបានចម្លងសុទ្ធតាមឥណ្ឌាឡើយ ហើយកើតចេញពីការច្នៃប្រឌិតផ្ទាល់របស់ខ្លួន។ ដោយឡែក ចម្លាក់នៅផ្នែកខាងក្រោមរបស់ផ្តែរ លោក Bosch យល់ថា ទំនងបង្ហាញអំពីស្រង់ទឹកអភិសេកព្រះរាជាជាម្ចាស់ផែនដីក្រោមអំណាចរបស់ព្រះសិវ ដ្បិតរូបព្រះរាជាអង្គុយនៅក្រោមសសរភ្លើងរបស់ព្រះសិវ (Bosch 1931)។ គំនិតនេះមានការយល់ស្របពីអ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើនរូបរហូតមកទល់បច្ចុប្បន្ន ដែលមានជាអាទិ៍ដូចជា លោក Pierre Dupont (1952) លោកស្រី Madeleine Giteau (1956) លោក Jean Boisselier (1957) លោក Kamaleswar Bhattacharya (1961b) លោក Victorio Roveda (2004) លោក John Guy (2014; 2018) លោកស្រី Ashley Thompson (2016) លោកស្រី Swati Chmeburkur (2022) ជាដើម។

បើទោះបីគំនិតនេះមានការយល់ស្របច្រើនពីបណ្តាអ្នកស្រាវជ្រាវឯទៀតក៏ដោយ ក៏នៅតែមានគំនិតរួមចំណែកផ្សេងៗទៀតទៅលើរូបចម្លាក់នៅខាងក្រោមនោះ។ ជាក់ស្តែង លោក Roveda យល់ស្របតាមគំនិតលោក Bosch ដែលថាជាពិធីអភិសេកព្រះរាជា ប៉ុន្តែលោកបានសន្និដ្ឋានបន្ថែមទៀតថា វាអាចតំណាងឱ្យពិធីអស្វមេធ (Aśvamedha) នៅក្នុងរាជវាំងរបស់ខ្មែរតាមគំនិតលទ្ធិព្រហ្មញ្ញសាសនា (Roveda 2004)។ ពាក្យនេះមានន័យថា “ការបូជាសេះ” ហើយពិធីអស្វមេធនេះរៀបរាប់នៅក្នុងគម្ពីរវេទថា គឺជាការវាតទីដណ្តើមយកទឹកដីរបស់នគរមួយក្នុងរយៈពេល១ឆ្នាំ ដោយប្រើសេះល្អ ដោយអាចប្រារព្ធធ្វើបានតែព្រះមហាក្សត្រប៉ុណ្ណោះដើម្បីទទួលបានអំណាចល្បីខ្ទរខ្ទារ និងនគរមានភាពចម្រុងចម្រើន (សូមអាន សុខ កែវសុវណ្ណារ៉ា ២០២១)។ ចំពោះលោកស្រី Ashley Thompson មិនបានបដិសេធគំនិតរបស់លោក Bosch ទេ តែលោកស្រីយល់ថា រូបព្រះរាជាអង្គុយលើបល្ល័ង្ក មិនមានតំណាងឱ្យព្រះឥសូរ និងទេពស្រី (លិង្គ និងយោនី) នោះទេ ពោល គឺគ្រាន់តែគេចាត់ទុកព្រះរាជាដូចជាទេពនៅលើផែនដី ប៉ុន្តែបល្ល័ង្កមិនមែនតំណាងឱ្យទេពស្រីឬថាមពលញីនោះឡើយ វាគ្រាន់តែជាការលម្អមួយប៉ុណ្ណោះ (Thompson 2016)។

គំនិតនេះ គឺលោកស្រីយល់ផ្ទុយពីលោក Paul Mus (1931) ដែលយល់ថា ព្រះរាជាគឺជាព្រះសូរនៅស្ថានកណ្តាល ហើយដែនដីរបស់ទ្រង់គឺតំណាងឱ្យទេពស្រីឬថាមពលញី។ ចំណែក លោក John Guy វិញ ក៏មិនបដិសេធគំនិតរបស់លោក Bosch ដូចគ្នា តែលោកបានពន្យល់បន្ថែមថា ពិធីអភិសេកនេះធ្វើឡើងតាមក្បួនច្បាប់នៃគម្ពីរព្រហ្មញ្ញសាសនា ដែលមានរៀបរាប់នៅក្នុង សតបថព្រាហ្មណ (Śatapatha Brāhmaṇa) ហើយព្រះរាជាពាក់ខ្សែកអង្គុយនៅមណ្ឌបឱ្យព្រាហ្មណ៍ស្រោចទឹក គឺក្នុងបំណងឱ្យជាតិក្រោយនៅតែមានអំណាចខ្លាំងក្លាដដែល (Guy 2014)។ រីឯពួកព្រាហ្មណ៍ដែលជាអ្នកចាក់ទឹកថ្វាយព្រះរាជា លេងតន្រ្តី និងរាំកម្សាន្ត ដោយមានបួងសក់ឡើងលើជារបៀប ជតា (Jatā) ស្លៀកកន្ទបអាចជាព្រាហ្មណ៍នៃនិកាយមួយរបស់លទ្ធិសិវដែលមាននៅកម្ពុជាតាំងពីដើមស.វ.ទី៧ (Guy 2018; Chemburkur 2022)។

វាអាចប្រហែលជាទៅរួចដែរថា ចម្លាក់នៅខាងក្រោមគឺជាព្រះរាជពិធីអភិសេកព្រះរាជានៅក្នុងសង្គមខ្មែរបុរាណ។ ប៉ុន្តែ គំនិតនេះក៏មិនមានភស្តុតាងណាមួយរឹងមាំសម្រាប់គាំទ្រឡើយព្រោះឯកសារសំណេរមិនមានរៀបរាប់អំពីរឿងនេះឡើយ។ នៅសម័យក្រោយនេះ គេបានរកឃើញសិលាចារឹកថ្មីមួយនៅវត្តមហរចារនៅស.វ.ទី៧ ប៉ុន្តែសិលាចារឹកនោះមិនបាននិយាយអំពីរឿងរ៉ាវអភិសេកព្រះរាជាដូចចម្លាក់ឡើយ។ គំនិតខ្ញុំនៅពេលនេះ ខ្ញុំមិនបដិសេធសំណើរបស់លោក Bosch និងអ្នកស្រាវជ្រាវដទៃទៀតឡើយ។ តែខ្ញុំសាកល្បងពន្យល់តាមរបៀបមួយផ្សេង ដោយខ្ញុំគិតថាចម្លាក់នៅលើផ្នែកទ្វារវត្តមហរខាងក្រោម គឺមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយចម្លាក់នៅផ្នែកខាងលើ ហើយទំនងផ្នែកខាងក្រោមមិនមែនជារឿងនៅក្នុរាជវាំងរបស់ស្តេចនៅស្ថានកណ្តាលទេ តែវាអាចជារឿងទេវកថារបស់ទេពច្រើនជាង ដែលទំនងជារឿងព្រះសិវស្រង់ទឹកលាងបាបនៅនគរវារាណសិ (ពារាណសី) ក្នុងនិកាយកាបាលិក (?) នៃលទ្ធិសិវ (Pai 1928; Donaldson 1986; Lorenzen 1972)។ រឿងនេះរៀបរាប់នៅក្នុងគម្ពីរ Kūrma Purāṇa ភាគទី២ ដែលរៀបរាប់ថា “នៅពេលដែលព្រះព្រហ្មចចេសមិនព្រមទទួលស្គាល់ព្រះសិវជាទេពធំជាងគេ ឬជាអ្នកបង្កើតលោក ព្រមទាំងព្រះព្រហ្មភូតកុហកព្រះសិវថាបានទៅដល់កំពូលសសរភ្លើងផង ព្រះសិវក៏ក្រោធយ៉ាងខ្លាំង ហើយលេចចេញនូវទេពមួយអង្គចេញពីរោចចិញ្ចើមរបស់ទ្រង់ដែលមានព្រះនាមថា “ភៃរវ”។ ទេពភៃរវក៏បានកាត់ក្បាលទីប្រាំរបស់ព្រះព្រហ្ម យកទៅដាក់ក្នុងចានគោមមួយ។ ដោយមានព្រះទ័យស្តាយក្រោយ ព្រះសិវក៏ឈ្វេងយល់ថា អំពើរបស់ទ្រង់ដែលកាត់ក្បាលទីប្រាំរបស់ព្រះព្រហ្ម គឺជាអំពើបាបដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ។ ដូច្នេះ ទ្រង់ក៏សម្រេចចិត្តចូលព្រៃដើម្បីលាងបាបរយៈពេល ១២ឆ្នាំ ហើយចុងក្រោយត្រូវទៅលាបបាបដោយទឹកទន្លេគង្គានៅទីក្រុងវារាណសិ។ ពេលចូលព្រៃលាងបាប ព្រះសិវមានព្រះនាមថា “កបាលិន” (Kapālina) ដោយក្នុងព្រះហស្តរបស់ទ្រង់មានកាន់លលាដ៍ក្បាលរបស់ព្រះព្រហ្ម ពាក់ខ្សែកលលាដ៍ក្បាលខ្មោច ហើយអាក្រាតព្រះកាយ។ នៅតាមផ្លូវទៅនគរវារាណសិ ព្រះ   កបាលិន បានទៅដល់នគររបស់ព្រះវិស្ណុ ហើយបបួលព្រះវិស្ណុទៅជាមួយគ្នា ដែលពេលនោះព្រះវិស្ណុបានប្រែក្រឡាទៅជាទេពស្រីមហេសីរបស់កបាលិនឈ្មោះថា “មោហិនិ“។ មោហិនិ បាននាំកបាលិនទៅនគរវារាណសិ។ មកដល់នគរវារាណសិលលាដ៍ក្បាលព្រះព្រហ្មក៏ជ្រុះធ្លាក់ពីព្រះហស្តរបស់កបាលិនភ្លាម។ ព្រះកបាលិន ក៏បានបង្កើតទីក្រុងមួយនៅទីនោះ បន្ទាប់មកពួកព្រាហ្មណ៍ក៏ធ្វើពិធីលាងជម្រះបាបដោយទឹកទន្លេគង្គាថ្វាយដល់ទ្រង់ (Donaldson 1986)។

ងាកមកចាប់អារម្មណ៍និ ងពិចារណាចម្លាក់ផ្នែកខាងលើនិងខាងក្រោមរបស់ផ្តែរវត្តមហរវិញ វាដូចជាមានលក្ខណៈជាសាច់រឿងទេវកថាប្រទាក់គ្នាល្អណាស់ ព្រោះផ្នែកខាងលើជារឿងលិង្គោទ្ភវមូត៌ិ ហើយផ្នែកខាងក្រោមគឺអាចជាពិធីស្រង់ទឹកលាងជម្រះបាប (?)។ ក្នុងសាច់រឿងព្រះកបាលិន (ព្រះសិវ) បានកសាងទីក្រុងមួយ តើវាអាចត្រូវនឹងរូបមណ្ឌបនៅក្នុងចម្លាក់នេះទេ? កបាលិនពាក់ខ្សែកក្បាលខ្មោចមួយជួរ តើវាអាចត្រូវនឹងខ្សែករបស់តួអង្គនៅចំកណ្តាល ដែលយើងមើលខ្សែកមិនច្បាស់ថាជាអ្វីនេះទេ? មួយវិញ រូបកណ្តាលដែលអ្នកស្រាវជ្រាវភាគច្រើនគិតថាជាព្រះរាជានេះ គឺឆ្លាក់ត្រូវអ័ក្សគ្នាជាមួយរូបសសរភ្លើងតំណាងឱ្យព្រះសិវនៅខាងលើតែម្តង តើវាអាចមិនមែនជារូបព្រះរាជា បែរជារូបព្រះសិវក្នុងទម្រង់ជាកបាលិនវិញដែរទេ? ព្រោះជាទូទៅ បើព្រះសិវប្រែកាយទៅជារូបផ្សេងហើយ វាគួរតែមិនមានព្រះនេត្រទីបីនៅលើថ្ងាសក៏ថាបាន។ ទឹកដែលព្រាហ្មណ៍កំពុងស្រង់ថ្វាយចម្លាក់នៅកណ្តាល តើអាចជារូបព្រាហ្មណ៍កំពុងយកទឹកទន្លេគង្គាលាងជម្រះបាបជូនព្រះសិវក្នុងទម្រង់ជាកបាលិនដែរទេ? តើព្រាហ្មណ៍នៅក្នុងចម្លាក់ដែលកំពុងលេងតន្រ្តីនិងរាំកម្សាន្ត អាចជាព្រាហ្មណ៍នៅក្នុងនិកាយកាបាលិកនៃលទ្ធិសិវដែរឬទេ? យើងក៏មិនមានភស្តុតាងណាមួយឱ្យរឹងមាំសម្រាប់បញ្ជាក់បានឡើយ ដូចតែគំនិតដែលអ្នកប្រាជ្ញគិតថាជាការអភិសេកព្រះរាជាដូច្នោះដែរ ពោល គឺសុទ្ធតែគំនិតកើតចេញពីការពិចារណាដោយមិនមានភស្តុតាងស៊ីជម្រៅឡើយ។

ជារួមមក ចម្លាក់ផ្នែកខាងលើរបស់ផ្តែរវត្តមហរ គឺបង្ហាញអំពីសាច់រឿងទេវកថាលិង្គោទ្ភវមូត៌ិដ៏ល្បីល្បាញរបស់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ដែលគេស្គាល់ទូទៅថារឿង កំណើតសសរភ្លើង ឬកំណើតលោកទាំងបី។ រីឯផ្នែកខាងក្រោម អ្នកស្រាវជ្រាវជាទូទៅយល់ថា គឺជាពិធីស្រង់ទឹកអភិសេកព្រះរាជាក្នុងរាជវាំងនៅសម័យបុរាណ ហើយអត្ថបទនេះសាកល្បងពិចារណាមួយផ្សេងទៅជាចម្លាក់ “ព្រះឥសូរស្រង់ទឹកលាងជម្រះបាបនៅនគរវារាណសិក្នុងទម្រង់ជាទេពកបាលិន នៅក្នុងនិកាយកាបាលិក នៃលទ្ធិព្រះសិវ” (?)។ ទោះបីជាយ៉ាងណា​ ភស្តុតាងទាំងឡាយសុទ្ធតែមិនមានភាពរឹងមាំដើម្បីឆ្លើយតប ដ្បិតសិលាចារឹកដែលរកឃើញនៅទីតាំងរកឃើញផ្តែរក៏មិនបាន   ផ្តល់ព័ត៌មានណាមួយទាក់ទងនឹងចម្លាក់។ ចម្លាក់នៅផ្តែរទ្វារវត្តមហរ គឺជាភស្តុតាងដ៏សំខាន់មួយ ដើម្បីឆ្លើយតបនឹងទ្រឹស្តី “មូលដ្ឋានីយកម្ម” ដែលលើកឡើងដោយអ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើន ពោល គឺមានន័យថា មនុស្សនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែលរួមបញ្ចូលទាំងខ្មែរផងនោះ ប្រហែលពិតជាបានទទួលអារ្យធម៌ឥណ្ឌា ប៉ុន្តែការទទួលនោះគឺធ្វើឡើងត្រឹមតែរយៈពេលខ្លី ហើយត្រឹមតែគំនិតដើម​ប៉ុណ្ណោះ រីឯការវិវត្តនិងច្នៃប្រឌិតផ្សេងៗប្រហែលកើតចេញពីគំនិតខ្មែរផ្ទាល់ខ្លួន (Ang Choulean 2017; Brown 2017)៕

អត្ថបទដោយ៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី