ស្ថិតនៅលើសួនច្បារមុខវត្តឧណ្ណាលោមក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ មានបដិមាមួយហៅថា “ព្រះគម្លង់” ឬ “ស្តេចគម្លង់” ឬបើតាមអ្នកស្រាវជ្រាវថា “ព្រះយម” ឬ “ព្រះយមរាជ”។ បដិមានេះពុំដឹងសាងពីត្រឹមណាមកឱ្យប្រាកដទេ តែយ៉ាងហោចណាស់គេឃើញថតជាប់ ក្នុងឯកសារក្បួនដង្ហែ ព្រះករុណា ព្រះបាទសម្តេច ព្រះស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ព្រះខត្តិយកោដ្ឋ កាលទ្រង់ឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិ។ មកដល់សព្វថ្ងៃ គេបានដាំដើមពោធិ៍ថ្វាយមួយដើម ព្រមទាំងជួសជុលកែសម្រួលបល្ល័ង្ក និងលាបបដិមាជាពណ៌មាសយ៉ាងឆ្អិនឆ្អៅ។ រៀងរាល់ថ្ងៃ គេសង្កេតឃើញអ្នកមានជំនឿពីទីជិតឆ្ងាយ ទាំងអ្នកទេសចរជាតិសាសន៍ផ្សេងៗផង តែងចូលអុជទៀនធូបថ្វាយគ្រឿងសក្ការៈគោរពបូជាស្ទើរមិនលស់ពេលឡើយ ជាពិសេសក្នុងថ្ងៃសីល។
ព្រះគម្លង់ ឬស្តេចគម្លង់ គឺជានាមចេញពីនិទានរបស់អ្នកស្រុក ហើយជាពិសេសអ្នកស្រុកតំបន់អង្គរ ដ្បិតក្នុងបរិវេណអង្គរធំមានបដិមានេះសាងពីថ្ម តម្កល់គោរពបូជានៅទិសឦសាននៃអតីតព្រះបរមរាជវាំងហៅថា “លានស្តេចគម្លង់”។ និទានដែលអ្នកស្រុកពន្យល់ហេតុហៅថា “ព្រះគម្លង់” ឬ “ស្តេចគម្លង់” គឺពាក់ព័ន្ធនឹងរឿងនគរគោកធ្លក ហើយមានសេចក្តីសង្ខេបថា ស្តេចភូជង្គនាគបានរៀបអភិសេកនាងនាគជាមួយព្រះថោង រួចបូមទឹកសមុទ្រព្រួសទៅឆ្ងាយ យកកន្ទុយបក់រវិច ដើម្បីវាតទីយកដីឱ្យបុត្រសាងនគរ។ ប៉ុន្តែមុននឹងយាងចុះទៅស្ថានបាតាលវិញ ស្តេចភូជង្គនាគផ្តាំផ្តាច់បុត្រប្រសាថា សាងអ្វីក៏បាន ស្រេចតែនឹងចិត្ត ចៀសវាងកុំឱ្យមានមុខព្រហ្មឱ្យសោះ ដ្បិតព្រះអង្គខ្លាចណាស់។ ប៉ុន្តែព្រះថោងមានព្រះទ័យផ្ទុយនឹងបណ្តាំបិតាក្មេក ក៏សាងព្រះរាជវាំងមានកំពូលដំបូលមុខព្រហ្មទាំងអស់ មិនថាព្រះរាជដំណាក់គង់នៅ ឬខ្លោងទ្វារឡើយ។ ថ្ងៃមួយស្តេចនាគនឹកកូនក៏ហែលឡើងមកនគរគោកធ្លក តែពេលមកដល់ភ្លាម ងាកទៅឯណាក៏ទតឃើញមុខព្រហ្ម ហើយស្តីបន្ទោសព្រះថោងថា សាងមុខព្រហ្មទាំងអស់នេះគឺមានចិត្តផ្គើននឹងបណ្តាំ រហូតក្លាយជាជម្លោះ។ ទីបំផុតព្រះថោងកាប់ឪពុកក្មេកដាច់ជាច្រើនកំណាត់។ ឈាមស្តេចភូជង្គនាគបាញ់ប្រសេចប្រសាចប៉ះលើខ្លួនព្រះថោង។ ដោយពៀរវេរាសម្លាប់បិតាក្មេក ឈាមនោះចេញជារោគឃ្លង់ពាសពេញស្បែក ហើយគេហៅថា “ស្តេចគម្លង់”។
ដោយឡែក ឈ្មោះមួយទៀតថា “ព្រះយម” ឬ “ព្រះយមរាជ” គឺជាឈ្មោះដែលខ្មែរស្គាល់តាំងពីបុរាណ ពោលគឺតាំងពីខ្មែរទទួលអារ្យធម៌ឥណ្ឌាម្ល៉េះ ហើយទុកជាទេពយ៉ាងសំខាន់ក្នុងជំនឿ ដោយមានឆ្លាក់រូបនៅតាមប្រាសាទច្រើនកន្លែងរាប់ពុំអស់។ ជាទូទៅគេឆ្លាក់ទេពអង្គនេះអង្គគង់លើក្របី (ជួនក្របីក្បាលបី) ដៃកាន់ដំបង។ រីឯទីតាំងឆ្លាក់តម្កល់ទេពនេះ គេសម្គាល់ឃើញច្រើននៅទិសខាងត្បូង ទោះជាឆ្លាក់លើផ្តែរ ឬលើផ្នែកអ្វីមួយនៃប្រាសាទ។ ឧទាហរណ៍នេះ គេឃើញច្បាស់នៅត្រង់ចម្លាក់ឋានសួគ៌-នរក លើជញ្ជាំងខាងត្បូងនៃប្រាសាទអង្គរវត្ត ឆ្លាក់ជារូបធំ មានដៃ១៨ កាន់ដំបងស្ទើរទាំងអស់ ហើយគង់លើក្របី មានចារអក្សរនៅជិតនោះថា “វ្រះយម” (ព្រះយម)។ ចំពោះដំណើររឿងនៃព្រះយម ខ្ញុំសូមស្រង់សេចក្តីសិក្សារបស់លោកសាស្រ្តាចារ្យ អាំង ជូលាន “សង្ខេបជំនឿលើព្រះយមរាជនៅប្រទេសកម្ពុជា” ថា ព្រះយមមានប្អូនភ្លោះម្នាក់ជាស្រីឈ្មោះ“យមី”។ កាលជាន់នោះគ្មានទេយប់គឺចក្រវាឡទាំងមូលភ្លឺរហូត។ ក្រោយមកព្រះយមក៏ស្លាប់ទៅ ធ្វើឱ្យនាងយមីកើតទុក្ខគ្មានល្ហែ។ ទេពនិករទាំងពួងឃើញនាងយំក៏សួរថា “ហេតុអ្វីបានជាយំ?” នាងឆ្លើយថា “មកពីបងខ្ញុំស្លាប់”។ ទេពសួរថា “ស្លាប់ពីកាលណា?” នាងឆ្លើយថា “ស្លាប់ថ្ងៃនេះ”។ ក្រោយមកទេពក៏សួរនាងដដែល ឯចម្លើយនាងក៏នៅដដែល។ ឃើញដូច្នេះទេពក៏ពិគ្រោះគ្នាថា “បើមិនបង្កើតឱ្យមានយប់ទេ ច្បាស់ជាទុក្ខនេះពុំស្បើយឡើយ ដ្បិតពេលមិនរំកិលទៅមុខ”។ គិតដូច្នេះក៏ព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតយប់និងថ្ងៃឆ្លាស់គ្នា ហើយអំណឹះតមក ក៏មានយប់ មានថ្ងៃ មានម្សិលមិញ ថ្ងៃនេះ ថ្ងៃស្អែក អតីត បច្ចុប្បន្ន និងអនាគត…។ ទេពក៏មកសួរនាងយមីម្តងម្កាល ហើយនាងក៏ឆ្លើយថា “ស្លាប់ម្សិលមិញ” “ស្លាប់ខែមុន” “ស្លាប់ឆ្នាំមុន”…។ រីឯទុក្ខរបស់នាងក៏ស្បើយបន្តិចម្តងៗ ដោយពេលវេលាចេះតែរំកិលទៅមុខ។ ចំណុចខាងក្រោយនេះសំខាន់ណាស់ ព្រោះព្រះយមមានទំនាក់ទំនងជាមួយ “កាល” ដែលជាពាក្យសំស្រ្កឹតមានន័យថា “ពេល” ផង និងថា “ស្លាប់” ផង។ ប៉ុន្តែក្នុងជំនឿ “ស្លាប់” ពុំមែនជាទីបញ្ចប់ឡើយ គឺកើតហើយស្លាប់ ស្លាប់ហើយកើតវិញ។ ត្រង់នេះហើយទើបព្រះយម ឬព្រះគម្លង់ស្ថិតនៅទិសឦសានវាំងអង្គរធំ ហើយវាលមេរុស្ថិតនៅទិសឦសានវាំងភ្នំពេញ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បើមើលទៅព្រះគម្លង់មុខវត្តឧណ្ណាលោម ឃើញស្ថិតនៅរវាងទិសឦសានដែរ។ ចំណុចត្រង់នេះខ្ញុំគ្រាន់តែទាញការចាប់អារម្មណ៍ថា តើបដិមាព្រះគម្លង់សំខាន់ដូចម្តេច ទើបសាងនៅត្រង់កូនដីទំនេរតូចមួយមុខវត្តឧណ្ណាលោមនោះ ហើយគោរពបូជារហូតដល់សព្វថ្ងៃ។
ដូចបានបង្ហាញខ្លះក្នុងចំណុចខាងលើ បដិមាព្រះគម្លង់តម្កល់មុខវត្តឧណ្ណាលោម យ៉ាងហោចណាស់ឃើញក្នុងឯកសារតាំងពីឆ្នាំ១៩២៨។ លើសពីនោះរហូតដល់រវាង ទសវត្សរ៍ទី៤០ ក៏នៅឃើញតម្កល់ព្រះគម្លង់ត្រង់មុខវត្តដដែល ដែលស្តែងឱ្យឃើញពីជំនឿ និងសារៈសំខាន់នៃទេពអង្គនេះពុំប្រែប្រួលឡើយ។ ប៉ុន្តែក្រោយការរៀបចំឡើងវិញ ទីតាំងតម្កល់បដិមានេះហាក់ដូចជារំកិលថយក្រោយបន្តិច។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ គ្មានឯកសារណាបញ្ជាក់ឡើយថា បដិមាតម្កល់សព្វថ្ងៃជាបដិមាដើម ឬសាងតាមលំនាំដើមទេ។ បដិមាសាងពីស៊ីម៉ងត៍ ក្នុងឥរិយាបថអង្គុយបញ្ឈរជង្គង់ខាងស្តាំ ហើយដៃស្តាំដាក់លើជង្គង់ស្តាំនោះ។ ចំណែកឯជើងឆ្វេងបត់មកមុខ ដៃឆ្វេង ផ្ងារបាតដៃដាក់ទ្រត្រឹមផ្ចិតខុសពីព្រះគម្លង់នៅអង្គរដាក់ដៃឆ្វេងផ្កាប់លើជង្គង់ឆ្វេង។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី គេសម្គាល់ឃើញថាបដិមាព្រះគម្លង់ ឬព្រះយម ច្រើនសាងឱ្យមានមុខកាច មានពុកមាត់ សក់រួញបួងឡើងបន្តិច និងធ្លាក់គ្របគល់កខាងក្រោយ ហើយពុំឃើញមានឆ្លាក់ជាគ្រឿងលម្អខ្លួន ឬសម្លៀកបំពាក់ ឬជិះក្របី ហើយកាន់ដំបង។
មកដល់បច្ចុប្បន្ន គេសង្កេតឃើញថាជំនឿលើព្រះគម្លង់មុខវត្តឧណ្ណាលោម នៅតែបន្តប្រតិបត្តិឥតដាច់។ ជារៀងរាល់ថ្ងៃ គេអ្នកមានជំនឿទាំងខ្មែរ និងភ្ញៀវទេសចរសាសន៍ដទៃតែងចូលទៅបូជាគ្រឿងសក្ការៈផ្សេងៗដូចជា ស្លាធម៌ដូង ផ្កាឈូក ទៀនធូប ផ្លែឈើ និងមាន់ស្ងោរជាដើម។ ពេលចូលទៅដល់ ភ្នាក់ងារប្រចាំការនៅទីនោះតែងចាក់បន្លឺសំឡេងភ្លេងពិណពាទ្យចេញពីឧបករណ៍បំពងសំឡេងតូចមួយ ហើយអ្នកចូលទៅបន់ស្រន់ក៏អុជទៀនធូប ដាក់គ្រឿងសក្ការៈ ឬដង្វាយរបស់ខ្លួនចំពោះព្រះគម្លង់ រួចផ្តើមបួងសួងតាមជំនឿប្រាថ្នា។ លើសពីនេះ អ្នកខ្លះចូលទៅសុំទឹកមន្តដែលមានស្រេចស្រាប់ដាក់ក្នុងផ្តិលមុខព្រះគម្លង់ ដើម្បីយកទៅប្រស់ព្រំ សុំសេចក្តីសុខសេចក្តីចម្រើន។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ អ្នកខ្លះចូលទៅចាក់គម្ពីរផ្សេងជោគវាសនារាសីក៏មាន។ ការចាក់គម្ពីរនេះ គេត្រូវថ្វាយបង្គំព្រះគម្លង់បីដង រួចយកគម្ពីរដែលរក្សាក្នុងដៃឆ្វេងព្រះគម្លង់ មកលើកផ្សេងលើក្បាល រួចចាក់ និងកាត់យកសេចក្តីតាមខ្លឹមសារដែលចែងក្នុងសន្លឹកគម្ពីរនោះ។
សរុបមក បដិមាព្រះគម្លង់ ឬព្រះយមរាជតម្កល់មុខវត្តឧណ្ណាលោម គឺជាទីសក្ការៈមួយយ៉ាងសំខាន់ក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ តាំងពីដើមរៀងមកដល់សព្វថ្ងៃ។ ការដាក់តម្កល់ទេពនេះនៅទិសឦសានព្រះបរមរាជវាំង ហាក់ដូចជាពុំខុសគ្នាពីលានស្តេចគម្លង់នៃអតីតព្រះបរមរាជវាំងអង្គរធំឡើយ។ ប៉ុន្តែប្រការចុងក្រោយនេះ គេគួរសិក្សាពិចារណាលើហេតុផលផ្សេងៗបន្ថែមទៀត ដើម្បីរំលេចន័យ និងតួនាទីព្រះគម្លង់មុខវត្តឧណ្ណាលោមឱ្យកាន់តែច្បាស់លាស់ និងស៊ីជម្រៅតាមបែបវិទ្យាសាស្រ្តត្រឹមត្រូវ៕
អត្ថបទដោយ៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
