ប្រាសាទព្រៃក្មេងមានទីតាំងនៅភូមិបឹងខ្នារ ឃុំខ្នាត ស្រុកពួក ខេត្តសៀមរាប នៅទិសនីរតីនៃបារាយណ៍ទឹកថ្លា(បារាយណ៍ខាងលិច)។ ប្រាសាទនេះ មានឈ្មោះល្បីល្បាញ ដោយសារផ្ដែរនិងសសរពេជ្រប្រាសាទនេះ ត្រូវអ្នកប្រវត្តិសិល្បៈកំណត់យកជាគោលនិងជាឈ្មោះរចនាបថមួយ នៅសម័យមុនអង្គរ រវាងពាក់កណ្ដាលទី២ស.វ.ទី៧ គឺរចនាបថព្រៃក្មេង។ នៅប្រាសាទព្រៃក្មេង ក៏មានសិលាចារឹកចារនៅមេទ្វារមួយផ្ទាំង ចុះលេខសម្គាល់ K.៧៧៤ ដែលរកឃើញជាមួយនឹងផ្តែរនិងសសរពេជ្រ ដោយបុរាណវិទូបារាំងនាឆ្នាំ១៩៣៣។ សិលាចារឹកនេះចារលើថ្មភក់ មានចំណារខ្លះមិនសូវច្បាស់ល្អ នាំឱ្យមានបញ្ហាចោទលើ អំណានមួយចំនួន ជាពិសេស គឺអំណានកាលបរិច្ឆេទ។ អត្ថបទចារជាភាសាខ្មែរបុរាណ សរុបមានចំនួន១៣បន្ទាត់ មានចុះកាលបរិច្ឆេទ៣ដង ដែលសុទ្ធសឹងតែស្ថិតនៅសម័យអង្គរ។ កាលបរិច្ឆេទទីមួយ នៅមហាសករាជឆ្នាំ៧៨២ (គ.ស.៨៦០) ទីពីរនៅមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ (គ.ស.៩៩៥) និងចុងក្រោយនៅមហាសករាជឆ្នាំ៩១១ (គ.ស.៩៨៩)។ លោក ហ្វីលីព ចឺណ្ណេរ បានបង្ហាញថាលោក ក្លូដ ហ្សាក់ បានអានសិលាចារឹកជាថ្មី និងស្នើកាលបរិច្ឆេទនៅបន្ទាត់ទី១ ថាជាមហាសករាជឆ្នាំ៨៦០ (គ.ស.៩៣៨) និងកាលបរិច្ឆេទនៅបន្ទាត់ទី៨ ដែលលោក សឺដេស អានជា ៨១៧ ថាជាមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ (គ.ស. ៩៩៥) វិញ។ យើងពុំទាន់អាចរកឃើញឯកសារអំណានរបស់លោក ក្លូដ ហ្សាក់ ដើម្បីពិនិត្យបញ្ជាក់នៅឡើយ។
ប្រាសាទព្រៃក្មេងកសាងឡើងនៅសម័យចេនឡា នាសតវត្សទី៧ ដោយព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទី១ ដើម្បីឧទ្ទិសដល់ព្រះឥសូរ។ ប្រាសាទនេះ សាងសង់ដោយប្រើឥដ្ឋ ថ្មបាយក្រៀម និងថ្មភក់ នៅលើទីទួល បែរមុខទៅទិសខាងកើត និងមានស្នាមភ្លោះព័ទ្ធជុំវិញ។ បុរាណវិទូបារាំងមកដល់ទីនេះជាលើកដំបូងនៅឆ្នាំ១៩៣៣ បានរកឃើញផ្តែរ សសរពេជ្រ និងសិលាចារឹកមួយផ្ទាំង។ ផ្តែរនិងសសរពេជ្រប្រាសាទព្រៃក្មេង ត្រូវគេយកទៅរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរហ្គីមេត៍ ប្រទេសបារាំង។ ចំណែកសិលាចារឹកដែលរកឃើញចុះលេខសម្គាល់ K.៧៧៤ បច្ចុប្បន្នរក្សាទុកដោយអាជ្ញាធរជាតិអប្សរា។ តាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកជំនាញ តំបន់នេះ គឺជាទីតាំងរស់នៅរបស់សហគមន៍មនុស្សតាំងសម័យបុរេប្រវត្តិ មកម្ល៉េះ។ ក្រោយមក គឺនៅសម័យមុនអង្គរ មានការសង់ប្រាសាទឡើងទុកទីសក្ការៈបូជា និងបន្ដរហូតមកដល់សតវត្សទី៩រហូតដល់ទី១០ ក៏នៅមានមនុស្សបន្តទៅធ្វើបុណ្យនៅទីនោះដដែល។
ប្រវត្តិនៃការសិក្សាសិលាចារឹក
សិលាចារឹក K.៧៧៤ នេះ ធ្លាប់បានសិក្សារួចមកហើយ ដោយលោកសាស្ត្រាចារ្យ ហ្ស៊ក សឺដេស ចុះផ្សាយនៅឆ្នាំ១៩៥២ ក្នុងសៀវភៅសិលាចារឹកនៃប្រទេសកម្ពុជា ក្បាលទី៤។ បន្ទាប់មកលោកសាស្ត្រាចារ្យ ហ្វីលីព ចេណ្ណឺរ បានលើកយកមកសិក្សាដែរក្នុង Part xml, № 97 និងចេញផ្សាយលើគេហទំព័រ http://sealang.net/ok/corpus.htm។
ចំពោះបញ្ហាចោទលើអំណានកាលបរិច្ឆេទ តាមរយៈការផ្ទៀតផ្ទាត់ នៅបន្ទាត់ទី១ យើងយល់ស្របទៅតាមអំណានរបស់លោក សឺដេស ប៉ុន្តែយើងក៏យល់ស្របតាមគំនិតរបស់លោក ក្លូដ ហ្សាក់ ដែលបានស្នើកាលបរិច្ឆេទនៅបន្ទាត់ទី៨ មកជាឆ្នាំ៩១៧ វិញ។ តាមរយៈតួលេខបានបង្ហាញឱ្យឃើញច្បាស់ថា តួលេខទី១ គឺជាលេខ «៩» ពុំមែនជាលេខ «៨» ដូចការអានរបស់លោក ហ្ស៊ក សឺដេស នោះទេ។ ការដែលលោក សឺដេស អានជាមហាសករាជឆ្នាំ «៨១៧» ដោយសារលោកទាញយកសាច់រឿងនៅខាងមុខ ត្រង់កាលដែលឆ្លងប្រាសាទភ្នំបាខែង មកភ្ជាប់ឱ្យស្របគ្នា។ ប៉ុន្ដែយើងយល់ថាសេចក្ដីដែលគេរៀបរាប់អំពីព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១ ស្ដេចប្រទានតង្វាយផ្សេងៗចំពោះប្រាសាទនេះ គឺដើម្បីជាសេចក្ដីបង្ហាញដល់សាច់រឿងនាមហាសករាជឆ្នាំ៩១១/២ មានវិវាទទាមទារកាន់កាប់ទ្រព្យសម្បត្តិនោះកើតឡើយ ប៉ុន្ដែពុំបានសម្រេចទេ គឺត្រូវប្រគល់ទ្រព្យសម្បត្តិទៅដល់ប្រាសាទនេះវិញប៉ុណ្ណោះ។ រឿងសំខាន់ គឺនៅមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ ក្រុមការងារស៊ើបអង្កេតរបស់ព្រះសភា ចុះមកកំណត់សិទ្ធិកាន់កាប់ថានរណាជាអ្នកមានទ្រព្យទាំងនោះ។ ដោយសារអត្ថបទសិលាចារឹកនេះ ចារសេចក្ដីរៀបរាប់ខ្លីៗ ពុំរៀបរាប់រឿងវែងអន្លាយហូរហែដូច សិលាចារឹកវែងៗទាក់ទងនឹងបញ្ហាដីធ្លី ទើបយើងអាចពិបាកឬយល់សេចក្ដីពុំសូវច្បាស់។ សូមអានសេចក្ដីបកប្រែដែលយើងស្នើជាថ្មី ដើម្បីយល់ពីសេចក្ដីនៃសិលាចារឹកនេះ។
អត្ថន័យសង្ខេប
កម្មវត្ថុសំខាន់នៃសិលាចារឹកនេះ បង្ហាញពីសិទ្ធិគ្រប់គ្រងដីធ្លី ខ្ញុំបម្រើ និងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ប្រាសាទព្រះគម្ដែងអញស្រីអារ្យា។ រឿងដែលសំខាន់ គេចារនៅត្រង់ពាក់កណ្ដាលនៃអត្ថបទ ដែលបង្ហាញថានៅក្នុងមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ (គ.ស.៩៩៥) គឺក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទេវទី៥ ក្រុមអ្នកស៊ើបអង្កេតរបស់ព្រះសភា(តុលាការ) ចុះមកកំណត់សិទ្ធិគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ប្រាសាទនេះ។
នៅផ្នែកដំបូងនៃសិលាចារឹក បានរៀបរាប់រំឮកទៅដល់មហាសករាជឆ្នាំ៧៨២ (ត្រូវនឹងគ្រិស្តសករាជ៨៦០) ដែលកាលនោះ ព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទេវទី៣ បានថ្វាយតង្វាយចំពោះព្រះមានគ្រែស្នែង និងដីធ្លី។ នៅរាជ្យនោះដែរ តេងហ្យង ដែលជាអ្នកប្រចាំការបម្រើព្រះបានថ្វាយនូវភាជន៍ អ្នកបម្រើ២នាក់ ថ្មបស១។ ព្រះមហាក្សត្របានប្រទានអ្នកបម្រើនិងស្រុកមួយដល់តេងហ្យង។ បើផ្អែកទៅតាមសិលាចារឹកប្រាសាទគោកចក យើងអាចដឹងថា តេងហ្យង គឺជាសាច់ថ្លៃរបស់ព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទេវទី៣ ដែលទទួលភារៈជំនួសព្រះអង្គ ដើម្បីប្រើនិងចាត់ចែងអ្នកបម្រើដើម្បីបម្រើព្រះគម្ដែងអញសកព្រាហ្មណ៍នៅវិស្ណុគ្រាម។
ផ្នែកទី២ បានបង្ហាញថា នៅមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ (ត្រូវនឹងគ្រិស្តសករាជ៩៩៥) ក្រុមអ្នកស៊ើបក្តីរបស់សភា (តុលាការ) បានកំណត់ថាពុំអាចមាននរណាជាម្ចាស់សិទ្ធិគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិនិងខ្ញុំបម្រើនៅប្រាសាទព្រះគម្ដែងអញស្រីអារ្យា ក្រៅពីវាបប្រាណដែលជាអ្នកបានទិញដូរនោះឡើយ។ សេចក្ដីក៏រំឮកទៅដល់រាជ្យរបស់ព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១ កាលដែលធ្វើបុណ្យឆ្លងប្រាសាទភ្នំបាខែង ទ្រង់ក៏បានថ្វាយតង្វាយមានខ្ញុំបម្រើ ស្រែ កុដិ ចំពោះប្រាសាទនេះ។ លុះមកដល់មហាសករាជឆ្នាំ៩១១/២ មានជម្លោះទាមទារសិទ្ធិកាន់កាប់ទ្រព្យទាំងនោះ ប៉ុន្ដែពុំបានសម្រេចទេ គឺត្រូវប្រគល់សិទ្ធិកាន់កាប់ទៅប្រាសាទវិញ។ ដោយសារមានបញ្ហានេះហើយ ទើបនៅមហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ ក្រុមអ្នកស៊ើបក្ដីចុះមកកំណត់សិទ្ធិកាន់កាប់នេះ។
៤- អត្ថបទសិលាចារឹកជាអក្សរខ្មែរទំនើប
១- ៧៨២ឝកនុវ្រះបាទស្ដាច៑ទៅវិឞ្នុលោកមោក៑ជ្វន្នឝិវិកា·ប្រសាទភូមិវ្នំ{២}
២- នុស្រុក៑(ស្រេសំរេង៑)ជេង៑ប្វនបឝ្ចិមឆ្ទិងក្រលាទុកបឝ្ចិមស្រុក៑សប្តាហ
៣- ប្រសប៑ភូមិវ្រះកម្រតេងអញឥន្រ្ទានិតគិរាជ្យនោះឧក្កនុតេង
៤- ហ្យង(លា?)-វនបំចាំជ្វនភាជនម្វាយ៑ខ្ញុំវ្យរថ្មោបិបសម្វាយស្រេផ្លេគិ
៥- តោយ៑បុវ៌្វទោវតោយទក្ឞិណទោតោយ៑បឝ្ចិមទាល្ត
៦- ស្រុក៑កលាទាត៌្ឫតោយ៑ឧត្តរទាល្តស្រេវ្រះឥន្ទ្រានិ
៧- អ្នក៑ស្លិក៑២តបង្គប្បំរេផ្សម្និស្រុក្សុវណ៌្នបុរឱយ្តតេង៑ហ្យង
៨- ៩១៧ឝកតគិបិរោចជេឞ្ឋអង្គារវារ៑គិនុមានចារេវ្រះសភាវ្វំអាច៑តិ
៩- អ្នក្តមាន(ផោង)មានខ្ញុំនេះវ្រះកម្រតេងអញឝ្រីអាយ៌្យាគិនាក្តមានវាប៑
១០- ប្រាណទឝាធិក្ឫត្យទ្វារប(ា)លទុញ៑(ត្វរ?)ផោង្ងតគិវ្រះរាជ្យស្ដាច៑ទៅបរមឝិវលោកឆ្លោង៑
១១- វ្នំកន្ដាលនោះគិនុជ្វនខ្ញុំនេះជ្មោះតៃកន្លាង៑នុស្រេប្វនកុតិយ៑ទុក៑ខ្ញុំនេះ
១២- ឱយតវ្រះកម្រតេងអញ·៩១១/២ឝកមានឧបវាទ(វ្វំ)សិ
១៣- ទ្ធិវិងតវ្រះកម្រតេងអញ
៥- អត្ថបទប្រែសម្រួល
(១-៧) មហាសករាជឆ្នាំ៧៨២ នូវព្រះបាទស្តេចយាងទៅវិស្ណុលោក (ព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទេវទី៣)(យាង)មកថ្វាយព្រះសិវិកា(គ្រែស្នែង) ថ្វាយដី ភ្នំ… និងស្រុកស្រែសំរេង(ទំហំ)បួនជើង ខាងលិចស្ទឹងក្រឡាទុក ខាងលិចស្រុកសប្តាហ៍ ប្រសព្វដីព្រះគម្តែងអញឥន្រ្ទានិ។ គឺនៅក្នុងរាជ្យនោះដែរ តេងហ្យង(លា?)-វនដែលជាអ្នកប្រចាំការ(បម្រើព្រះ) ថ្វាយភាជន៍១ អ្នកបម្រើ២នាក់ ថ្មបស១។ ស្រែជាបុណ្យនោះ គឺទិសខាងកើតរហូតទៅ ទិសខាងត្បូងរហូតទៅ ទិសខាងលិចទៅទល់នឹងស្រុកកលាទារត្រី ទិសខាងជើងទល់ស្រែព្រះឥន្ទ្រានិ។ អ្នកបម្រើ២ស្លឹក (=៨០០នាក់) ដែលបង្គាប់(ឱ្យ)បម្រើផ្សំនឹងស្រុកសុវណ្ណបូរ (ព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទេវទី២) ប្រទានដល់តេងហ្យង (ជាអ្នកអ្នកគ្រប់គ្រង)។
(៨-១០) មហាសករាជឆ្នាំ៩១៧ ៣រោជ ខែជេស្ឋ ថ្ងៃអង្គារ មានអ្នកស៊ើបក្តីរបស់ព្រះសភា(តុលាការ) (កំណត់ថា)ពុំអាចមាននរណាជាម្ចាស់ទ្រព្យនិងខ្ញុំទាំងឡាយទាំងអស់នេះ(នៃ)ព្រះគម្តែងអញស្រីអារ្យា(ឡើយ)។ អ្នកដែលមាន(សិទ្ធិ) គឺវាបប្រាណជាទសាធិក្ឫត្យជាទ្វារបាល (បាន)ទិញដូរផង។
(១០-១៣) កាលក្នុងព្រះរាជ្យស្តេចទៅបរមសិវលោក(ព្រះបាទស្រីយសោវម៌្មទេវទី១) (នៅពេលធ្វើពិធី)ឆ្លង(ប្រាសាទ)ភ្នំកណ្តាល(ប្រាសាទភ្នំបាខែង)នោះ គឺ(ទ្រង់បាន)ថ្វាយអ្នកបម្រើឈ្មោះតៃកន្លាង ស្រែបួន កុដិ(ប្រាង្គប្រាសាទ) ទុកអ្នកបម្រើ(នៅទី)នេះថ្វាយចំពោះព្រះគម្តែងអញ(ស្រីអារ្យា?)។ (ដល់)មហាសករាជឆ្នាំ៩១១/២ មានជម្លោះ (តែ)ពុំ(បាន)សិទ្ធិ(គ្រប់គ្រង) (ត្រូវប្រគល់)វិញដល់ព្រះគម្តែងអញ៕
———————————-
Prasat Prei Khmeng Inscription K.774
Prei Khmeng Temple or Prasat Prei Khmeng is located in Boeng Khnar Village, Khnat Commune, Puok District, Siem Reap Province, southwest of West Baray. This temple is famous for its lintel and colonnette. This temple was considered by art historians to identify a style name in the pre-Angkorian period between the second half of the 7th century as a Prei Khmeng style. At Prei Khmeng temple, there is also an inscription on the main door temple with the registration number K.774, which was found with a lintel and a colonnette by a French archaeologist in 1933. This inscription is inscribed on sandstone, with some inscriptions that are not very clear, leading to some reading problems, especially the date reading. The text is in the ancient Khmer language and has a total of 13 lines, dated 3 times, all of which are from the Angkorian period. The first date was in 782 GE (860 CE), the second was in 917 GE (995 CE), and the last was in 911 GE (989 CE). Phillip N. Jenner points out that Claude Jacques reread the inscription and proposed the date on the first line as 860 GE (938 CE) and the date on the eighth line, which George Cœdès read as 817 in 917 GE (995 CE). So far we have not yet been able to find Claude Jacques’s reading documents for verification.
Prei Khmeng temple was built in the 7th century during the Chenla period by Srei Jayavarman I to dedicate to the Shiva god. The temple is built of bricks, laterites, and sandstones on a hill facing east and moat surrounded temple. French archaeologists first arrived here in 1933 and unearthed a lintel and a colonnette and an inscription. These lintel and colonnette are preserved at the Guimet Museum in France. The inscription found with the code number K.774 is currently kept by the Apsara National Authority. According to researchers, this area has been the home of prehistoric human communities. Later, in pre-Angkorian times, temples were built as shrines and continued until the 9th to 10th centuries, people also continued to practice rituals there.
History of Inscription Studies
The inscription K.774 has already been studied by George Cœdès, published in 1952 in the Book of Inscriptions of Cambodia, Volume IV. After that, Phillip N. Jenner was also mentioned in Part xml, № 97 and published on http://sealang.net/ok/corpus.htm.
As for the issue of reading the date through the verification on the first line, we agree with George Cœdès’s reading, but we also agree with Claude Jacques, who proposed a date on the eighth line in the date 917. The figures make it clear that the first digit is “9” and not “8” as read by George Cœdès. The fact that George Cœdès read in “817 GE” because he drew a part of the story in an inscription that revealed the Phnom Bakheng temple. However, we understand that in the story of King Sri Yasovarman Deva I, the king made various offerings to this temple to show the story of 911/2 GE, there was a dispute to occupy the property, but did not succeed which the property must be returned to the temple. The important thing is that in 917 GE, the Parliamentary Investigation Team came to determine who owned the property. Because this inscription contains short descriptions, not long stories like the long inscriptions relating to land issues, it can be difficult to understand.
Summary meaning
The main object of this inscription shows the right to manage the land, slaves, and property of the temple of Vraḥ gm̥ṭaeṅ Añ Sri Arya. The important thing is inscribed in the middle of the text that shows that in 917 GE (995 CE), during the reign of King Sri Jayavarman V, a group of parliamentary investigators (courts) came to determine the right to manage the property temple.
The first part of the inscription mentions 782 GE (corresponding to 860 CE) when King Sri Jayavarman III offered offerings to the god with horns and land. At that time, Teng Hyeung, who was a regular servant of God, offered the ceramics, two servants, and one ancient grinding stone. The king gave Teng Hyeung a servant and a district. Based on the inscriptions on the Kouk Chak temple, we can know that Teng Hyeung was a relative of Sri Jayavarman III, who took charge instead of him to use and assign servants to serve the Vraḥ Gm̥ṭaeṅ Añ Saka Brahman in Vishnu Kram II.
The second part shows that in 917 GE (995 CE), Parliamentary investigators determined that no one else could own property and slaves at Prasat Vraḥ gm̥ṭaeṅ Añ Sri Arya except Vāpprāṇ that a buyer. It also commemorates the reign of King Sri Yasovarman Deva I, while celebrating the ritual of Phnom Bakheng temple, he also offered offerings such as slaves, a rice field, and a monk hut for this temple. In 911/2 GE, there was a dispute claiming the right to possess the property, but it was not decided to return the right to occupy the temple. Due to this problem, a group of investigators came to determine this right in 917 GE.
អត្ថបទដោយ៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
