បដិមាទេពស្រីលត់ជង្គង់រកឃើញនៅប្រាសាទព្រះខ័ន​ (អង្គរ)

បដិមានេះ រកឃើញនៅគោបុរទី៤ ក្នុងបរិវេណប្រាសាទព្រះខ័ន តំបន់អង្គរ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៩ ដោយក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវសាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេស ហើយសព្វថ្ងៃកំពុងដាក់តាំងបង្ហាញនៅក្នុងសារមន្ទីរជាតិហ្គីមេ ប្រទេសបារាំង។ បដិមាទេពស្រីនេះ សាងអំពីថ្មភក់ មានកម្ពស់ ១២៥ស.ម. វិជ្ជមាត្រ ៤៨ស.ម. អង្គុយលត់ជង្គង់នៅលើជើងទម្រ ក្នុងទម្រង់ព្រះភក្រ្តស្មឹងស្មាធ សមាធិ ឬគោរពដល់ព្រះ និងជាសិល្បៈរចនាបថបាយ័ន្ត ចុងស.វ.ទី១២ ឬដើមស.វ.ទី១៣។ កន្លងមក អ្នកស្រាវជ្រាវតែងបានសន្និដ្ឋានថា បដិមាទេពស្រីលត់ជង្គង់នៅក្នុងរចនាបថបាយ័ន្តនេះ គឺជារូបសំណាក (Portrait-Statue) តំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវី ដែលត្រូវជាព្រះមហេសីទី១ របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។ តើការសន្និដ្ឋានរបស់អ្នកស្រាវជ្រាវយោងទៅលើអ្វី? ហើយតើមានការសន្និដ្ឋានផ្សេងទៀតយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះ?

នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៣ លោក Goerge Coedès បានសរសេរសៀវភៅមួយស្តីពី «ការណែនាំឱ្យស្គាល់អង្គរ»។ នៅក្នុងជំពូកទី៣ លោកបានសន្និដ្ឋានថា «រូបបដិមានៃមួយចំនួនដូចជាព្រះវិស្ណុ ព្រះសិវ និងព្រះដទៃទៀតនៅសម័យអង្គរ ភាគច្រើន គឺជារូបតំណាងឱ្យស្តេច ព្រះអង្គម្ចាស់ និងឥស្សរជនជាន់ខ្ពស់ ដែលតំណាងក្នុងរូបភាពជាព្រះ»។ ការសន្និដ្ឋាននេះ លោកយោងទៅលើភស្តុតាងសិលាចារឹកជាច្រើនចាប់ពីស.វ.ទី៩ ដល់ទី១៣។ ឧទាហរណ៍ នៅប្រាសាទបាគង ស្តេចបានកសាងលិង្គមួយដោយប្រសិទ្ធនាមថា «ឥន្រ្ទេស្វរ» មានន័យថា​ ព្រះនាមស្តេចឥន្រ្ទវរ្ម័ន បូកជាមួយ ព្រះនាមព្រះឥសូរ។ នៅប្រាសាទព្រះគោ និងលលៃ តួប៉មនីមួយៗ ស្តេចឥន្រ្ទវរ្ម័ន និង   យសោវរ្ម័ន បានកសាង និងតម្កល់រូបបដិមាតំណាងឱ្យព្រះរាជញាតិវង្សរបស់ទ្រង់ ដោយព្រះញា​តិវង្សភេទប្រុសភ្ជាប់ព្រះនាមខាងចុងដោយ «ឥស្វរ» និងព្រះញាតិវង្សភេទស្រីភ្ជាប់ព្រះនាមខាងចុងដោយ «ទេវី»។ មកដល់ស.វ.ទី១២ លោក Coedès យល់ថាប្រពៃណីសាងរូបសំណាកតំណាងឱ្យស្តេច និងរាជវង្សនៅតែមានបន្ត​ ដោយផ្លាស់ប្តូរការភ្ជាប់ខ្លួនពីទេពព្រហ្មញ្ញសាសនាទៅជាទេពព្រះពុទ្ធសាសនាវិញម្តង។ ឧទាហរណ៍ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ សាងប្រាសាទបាយ័ន្តជាប្រាសាទរាជ្យតម្កល់ព្រះពុទ្ធប្រក់នាគព្រះនាម «ជ័យពុទ្ធមហានាថ» តំណាងឱ្យទ្រង់ កសាងប្រាសាទតាព្រហ្មតម្កល់រូបសំណាកប្រាជ្ញាបារមីតំណាងឱ្យព្រះមាតារបស់ទ្រង់ និងកសាងប្រាសាទព្រះខ័នតម្កល់រូបសំណាកព្រះពោធិសត្វលោកេសូរតំណាងព្រះបិតារបស់ទ្រង់។ នៅក្នុងភស្តុតាងសិលាចារឹកមួយចំនួននៅក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានរៀបរាប់អំពីការកសាងរូបសំណាកស្តេច និងព្រះញាតិវង្ស។ ជាក់ស្តែង សិលាចារឹកព្រះខ័ន (K.485) តែងដោយព្រះនាមឥន្រ្ទទេវី បានរៀបរាប់អំពីព្រះនាងជ័យរាជទេវី បានសាងរូបសំណាកព្រះស្វាមីរបស់ព្រះនាងនៅពេលទ្រង់ទៅធ្វើសង្រ្គាមនៅប្រទេសចាម្ប៉ា និងបានកសាងរូបសំណាកសាច់ញាតិជាច្រើនទៀត ហើយក្រោយមកទៀតនៅពេលព្រះនាងជ័យរាជទេវីជាអគ្គមហេសីទី១របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានសោយទិវង្គតទៅ ព្រះនាងឥន្រ្ទទេវីត្រូវជាអគ្គមហេសីទី២របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានកសាងរូបសំណាកព្រះនាង​ជ័យរាជទេវី និងរូបសំណាកព្រះនាងផ្ទាល់ខ្លួន។លើសពីនេះ សិលាចារឹកប្រាសាទបន្ទាយ​ឆ្មារ (K.227) បានរៀបរាប់អំពីព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានបញ្ជាឱ្យកសាងរូបសំណាកអ្នកសញ្ជក (អ្នកសញ្ជក) ទាំងបួន និងព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គ ដើម្បីរំឭកពីគុណូបការៈដ៏អង់អាចក្លាហានរបស់អ្នកទាំងប្រាំ ដែលបានចូលច្បាំងជួយសង្រ្គោះព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី២ ពីការដណ្តើមរាជ្យរបស់ជនក្បត់។

ហេតុដូច្នេះហើយ យោងទៅតាមការសន្និដ្ឋានខាងលើ អ្នកប្រវត្តិសិល្បៈជាច្រើនបានឯកភា​ពគ្នាចាត់ទុករូបសំណាកមួយដែលក្នុងទម្រង់ជាបុរសមានមាឌមាំ ឈ្ងោកមុខបន្តិចក្នុងទម្រង់ស្មឹងស្មាធ ឬសមាធិ អង្គុយពែនភ្នែន ជារូបសំណាកតំណាងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ព្រោះបដិមានោះមានលក្ខណៈប្លែកពីរូបទេពផ្សេងៗដែលធ្លាប់ជួបនៅក្នុងសម័យអង្គរ។ ដោយឡែក យោងតាមសិលាចារឹកប្រាសាទភិមានអាកាស អ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនក៏បានយល់ថា រូបបដិមាទេពស្រីលត់ជង្គង់ដែលយើងលើកមកសិក្សានេះ គឺជារូបសំណាកតំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវី ដែលត្រូវជាអគ្គមហេសីទីមួយរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។

ប៉ុន្តែ បដិមានេះនៅលើភ្នួងសក់ គេឃើញមានរូបព្រះពុទ្ធអមិតភៈ ដូច្នេះហើយបដិមាដែលគេយល់ថារូបតំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវីនោះបានភ្ជាប់ខ្លួនជាមួយនឹងទេព គឺព្រះពោធិសត្វប្រាជ្ញាបារមី។ អ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើ​នពន្យល់ថា ការដែលរូបបដិមាតំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវីមានរូបរាងស្គម និងលត់ជង្គង់ស្មឹងស្មាធ​នេះ គឺប្រហែលសិល្បករចង់ភ្ជាប់ដល់ការដែលព្រះនាងមានព្រះប្រឈួនមុនពេលព្រះនាងសោយទិវង្គត ហើយនៅពេលប្រឈួនព្រះនាងតែងតែនៅគោរពព្រះ។

ទោះបីជាយ៉ាងណា​ លោកស្រី Ashley Thompson យល់ថា ការខ្វះខាតព័ត៌មានបញ្ជាក់ពីសិលាចារឹកអំពីរូបបដិមានីមួយៗ​ គឺនៅតែជាភាពស្មុគស្មាញក្នុងការកំណត់រូបបដិមានីមួយៗថាពិតជារូបតំណាងឱ្យព្រះមហាក្សត្រ ព្រះអង្គម្ចាស់ ព្រះរាជវង្ស និងឥស្សរជនជាន់ខ្ពស់ ឬក៏អត់។ លោកស្រីបានសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើ “មុខ” ព្រោះមុខមនុស្សម្នាក់ គឺមានលក្ខណៈដាច់ដោយឡែកមិនដូចគ្នានោះឡើយ។ ប៉ុន្តែមុខរបស់បដិមាដែលបានរកឃើញនៅក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត គឺច្រើនតែមុខបុរសមានទម្រង់ដូចមុខដែលគេសន្និដ្ឋានថាជាព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ និងមុខទេពស្រីមួយចំនួនច្រើនតែមុខដូចរូបទេពស្រីលត់ជង្គង់ដែលយើងកំពុងយកមកពិភាក្សានៅពេលនេះ។ លោកស្រីបានដាក់ជាសំណួរថា តើហេតុអ្វីបានជាគេកសាងរូបទេពស្រីនេះក្នុងទម្រង់លត់ជង្គង់? តើព្រះអគ្គមហេសីដែលធ្លាប់តែមានគេគោរព ត្រូវមកលត់ជង្គង់គោរពគេដូច្នេះទៅវិញឬយ៉ាងណា? លោកស្រីក៏បានប្រៀបធៀបរូបនេះជាមួយបដិមាចំនួនពីរ។ បដិមាទី១ គឺជារូបបដិមាព្រះនាងលក្ស្មីក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត ស.វ.ទី១២-១៣ មានរូបរាងស្គម ឈរលើទម្រមួយ ព្រះហស្តទាំងពីរកាន់ផ្កាឈូក ដែលទម្រង់មុខនិងរូបរាងដូចរូបបដិមាទេពស្រីលុតជង្គង់សុទ្ធសាធតែម្តង ដូច្នេះហើយ លោកស្រីដាក់សំណួរថា តើយើងគួរហៅបដិមានេះជាព្រះនាងលក្ស្មីក្នុងរចនាបថ  បាយ័ន្ត? ឬហៅបដិមានេះថាជារូបស្នងព្រះនាងជ័យរាជទេវី? បដិមាទី២ លោកស្រីបានលើកយករូបបដិមាមួយក្នុងទម្រង់ជាព្រះពុទ្ធក្នុងទម្រង់ព្រះកាយជាកូនក្មេង ស្លៀកសំពត់ដូចទេពស្រីនៅក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត ប៉ុន្តែមានមុខដូចរូបតំណាងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ទៅវិញ ដូច្នេះហើយលោកស្រីដាក់សំណួរថា តើរូបបដិមានេះជាព្រះមហេសីរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧? ឬក៏ចាត់ទុករូបនេះជាអនាគតកូនរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។ លោកស្រីក៏បានលើកឧទាហរណ៍អំពីត្រៃទេពនៃព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ មកពិភាក្សាដែរ ដែលជាទូទៅគេគិតថាលោកេសូរគឺតំណាងបិតារបស់ស្តេច ប្រាជ្ញាបារមីតំណាងមាតា និងរូបព្រះពុទ្ធតំណាងស្តេច។ ប៉ុន្តែលោកស្រីដាក់សំណួរថា​ តើហេតុអី្វបានគេទេពប្រាជ្ញាបារមីដែលជារូបតំណាងមាតារបស់ព្រះពុទ្ធ (មាតាស្តេច) បែរជាគិតថាជារូបតំណាងព្រះមហេសីរបស់ស្តេចទៅវិញ?

សរុបជារួមទៅ ការដែលគេសន្និដ្ឋានថា រូបបដិមាទេពស្រី (ប្រាជ្ញាបារមី) លត់ជង្គង់នេះ ជារូបសំណាក (Portrait-Statue) តំណាងឱ្យព្រះនាងជ័យរាជទេវី ដែលត្រូវជាព្រះមហេសីទីមួយរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ គឺយោងទៅលើសិលាចារឹកប្រាសាទភិមានអាកាសដែលរៀបរាប់ថាព្រះនាងឥន្រ្ទទេវី ត្រូវជាមហេសីទី២របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ និងត្រូវជាព្រះរាមបង្កើតរបស់ព្រះនាងជ័យរាជទេវី បានកសាងរូបសំណាកតំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវីនៅពេលដែលព្រះនាងសោយទិវង្គត។ ប៉ុន្តែបដិមាទេពស្រីលត់ជង្គង់នេះ យើងអាចមើលដឹងត្រឹមថាជារូបព្រះពោធិសត្វប្រាជ្ញាបារមី ដោយយោងទៅលើព្រះពុទ្ធអមិតាភៈនៅលើផ្នួងសក់ រីឯសិលាចារឹកបញ្ជាក់ថាជារូបសំណាកតំណាងឱ្យព្រះនាងជ័យរាជទេវី គឺមិនមាននោះទេ។ ម្ល៉ោះហើយ ទើបលោកស្រី Ashley Thompson យល់ថា ការកំណត់រូបបដិមាថាជារូបសំណាកតំណាង គឺមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញខ្លាំងណាស់ ហើយជាទូទៅបើមានសិលាចារឹកបញ្ជាក់អំពីបដិមាតែម្តង គឺជាការប្រសើរបំផុត៕

——————————–

Kneeling goddess female statue found at Preah Khan temple (Angkor)

The kneeling goddess female statue was found on the fourth gopura in the compound of the Preah Khan temple in Angkor in 1929 by researchers from the École française d’Extrême-Orient (EFEO) and is currently on display in the Guimet National Museum, France. This statue is made of sandstone with 125 cm high​ and diameter 48 cm, both knees are on a pedestal in the form of meditation or worship god, in a Bayon-style from the late 12th or early 13th century. Previously, researchers have concluded that the statue of the kneeling goddess female in the Bayon style is a portrait-statue representing Princess Jayaraja Devi, the first wife of Jayavarman VII. What do the researchers’ conclusions refer to? And what are the other conclusions?

n 1943, Goerge Coedès wrote a book on “Angkor an Introduction.” He concluded that “some statues included Vishnu, Shiva and other gods in the Angkorian period, were mostly representative statues of king, princes, and nobles, represented in the form of gods.” In this conclusion, he refers to inscriptions from the 9th to 13th centuries. Some inscriptions in the reign of King Jayavarman VII describe the construction of statues of kings and relatives. In fact, the Preah Khan inscription (K.485) mentions that Princess Jayaraja Devi built a statue of her husband when he went to war in Champa and built many other statues of relatives. Later, Princess Jayaraja Devi, the first wife of Jayavarman VII died. Princess Indra Devi, the second wife of Jayavarman VII, built a statue of Princess Jayavarman and her own statue. In addition, the Banteay Chhmar Inscription (K.227) mentions that Jayavarman VII ordered the construction of statues of the four protectors and their sons to commemorate their courageous merits who war to save Yasovarman II from the seizure​ of the kingdom by traitors.

In particular, according to the inscriptions of Phimanakas temple, some researchers also realize that the Kneeling goddess female statue that we are studying is a statue representing princess Jayaraja Devi, who was the first wife of King Jayavarman VII. However, this statue was found on the hairpin with the image of Amitābha Buddha, so the statue, which is understood to represent princess Jayaraja Devi, was associated with the god, that is Bodhisattva Prajnaparamita. Many researchers explain that the representing statue of princess Jayaraja Devi with the form of a thin body, kneeling, and meditation, it might be because the artist wanted to associate with her illness before she died, she always worshiped God during her illness.

However, Ashley Thompson believes that the lack of information confirming the inscriptions on each of the statues is still a complication in identifying each statue as truly representative of the King, Prince, Royal Family, and dignitaries or not. She emphasizes the “face” because a person’s face is unique. But the faces of the statues found in the Bayon style are mostly male faces with the same shape as the one presumed to be Jayavarman VII, and some female faces are more like the kneeling goddess we have discussed. She also examples of the three deities of Mahayana Buddhism during the reign of Jayavarman VII, who was generally thought to represent the Lokeso as the King’s father, Prajnaparamita as the king’s mother, and the Buddha as the King. But she questions why the Prajnaparamita as the king’s mother was thought to be the representative of the king’s wife.

Overall, it is assumed that the statue of Prajnaparamita kneeling as a portrait-statue representing princess Jayaraja Devi, who was the first wife of Jayavarman VII, is based on Inscriptions on the temple of Phimanakas, which describe Indra Devi as the second wife of Jayavarman VII and the oldest sister of Jayaraja Devi, erected a statue representing Jayaraja Devi at the time of her death.

អត្ថបទដោយ៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី