បើផ្អែកតាមប្រតិទិនចន្ទគតិ “មាឃ” ជាខែទី៣ ឬគេហៅថា “មាឃធំ” គឺជាដើមរដូវប្រាំង ដែលជាវេលាអ្នកស្រុកតែងប្រារព្ធពិធីបុណ្យទានផ្សេងៗ តាមទំនៀមទម្លាប់ស្រុករៀងៗខ្លួន។ ចំពោះអ្នកស្រុករស់នៅតំបន់អង្គរ ជារៀងរាល់ឆ្នាំនៅដើមខ្នើតក្នុងខែមាឃ គេតែងប្រារព្ធពិធីមួយហៅថា “ឡើងមាឃ”។ អ្នកភូមិភាគច្រើនប្រារព្ធពិធីនេះ នៅថ្ងៃ៣កើត ហើយអ្នកខ្លះពិធីនោះហៅថា “៣កើត មាឃធំ” ក៏មាន។ ទីតាំងដែលគេតែងប្រារព្ធពិធីឡើងមាឃ ឬ៣កើត មាឃធំនេះសោត ច្រើនតែជាសាលាបុណ្យ ឬសាលាសំណាក់ក្នុងភូមិ នៅតាមប្រាសាទ នៅខ្ទមអ្នកតា អ្នកតាក្នុងវត្ត ឬអ្នកតានៅតាមទីទួលនានា ហើយគេក៏ហៅពិធីនេះម្យ៉ាងទៀតដែរថា “ឡើងអ្នកតា”។
ជាការពិត ឡើងមាឃ ឬ៣កើតមាឃធំ ឬឡើងអ្នកតា គឺជាទំនៀមយ៉ាងសំខាន់ក្រៃលែងក្នុងជំនឿអ្នកស្រុករស់នៅតំបន់អង្គរ ដែលគេសង្កេតឃើញមានភូមិជាច្រើន ទាំងនៅតំបន់ភាគខាងលើ តំបន់កណ្តាល និងតំបន់ខិតទៅក្បែរទន្លេសាបតែងប្រារព្ធតាមវេលាខាងលើពុំសូវខកខានឡើយ។ បច្ចុប្បន្នទិដ្ឋភាពឡើងមាឃនៅតំបន់អង្គដែលគេដឹងក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ គឺឡើងមាឃនៅមុខប្រាសាទអង្គរវត្ត នៅភូមិនគរក្រៅ នៅវត្តអធ្វារ និងនៅភូមិបង្កោង។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តីមានកន្លែងជាច្រើនទៀតដូចជា វត្តរុន ដូនឪ ត្រពាំងធំ ភូមិតាកាំ ភូមិក្បាលដំរី ភូមិទម្រឹង ភូមិប្រណីត ភូមិស្រែចង្ហូត ភ្នំក្រោម ចុងឃ្នាស និងកំពង់ភ្លុកជាដើម។ ចំពោះអ្នកស្រុក លុះត្រាតែប្រារព្ធឡើងមាឃរួច ទើបគេធ្វើកិច្ចពិធី ឬបុណ្យទានផ្សេងៗទៀតដូចជា បូជាសពរួមគ្នា ចម្រើនអាយុ ចេញម្លប់ កោរកំប៉ោយ (ផ្តាច់ជុក) និងជាពិសេសគឺ “លៀងមេមត់” តាមភូមិ ដែលគេកម្រឃើញប្រារព្ធមុនឡើងមាឃ។ ជាទូទៅ ពិធីឡើងមាឃនៅមុខប្រាសាទអង្គរវត្តតែប្រារព្ធនៅថ្ងៃ៣កើត ក្នុងវេលារសៀល ដោយមានកិច្ចបញ្ចូលបញ្ជាន់រូប ហើយមានអ្នកភូមិមកពីជិតឆ្ងាយជុំវិញចូលរួមយ៉ាងច្រើនកុះករ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ តង្វាយនិងគ្រឿងសក្ការៈដែលរៀបក្នុងវេលានោះ ក៏ច្រើនសម្បូរហូរហៀរមានដូចជា ក្បាលជ្រូក (ឆ្នាំខ្លះមាន២ឬ៣គូ) មាន់ស្ងោ ផ្លែឈើ បង្អែម ចម្អាប និងបាយស្រីច្រើនថ្នាក់ផង(រូបលេខ១-៤)។ ចំពោះរូបសំខាន់បំផុតដែលគេបញ្ចូលក្នុងពិធីនេះគឺតារាជ្យ បន្ទាប់មកគឺតាពេជ្រ តាឃ្លាំងមឿង និងអ្នកតាតូចធំផ្សេងៗទៀតនៅជុំវិញអង្គរ ឯភ្លេងប្រគំថ្វាយ គឺភ្លេងពិណពាទ្យ។ តាមទំនៀមពីបុរាណ នៅក្នុងវេលាបញ្ចូលបញ្ជាន់រូបនោះ អ្នកភូមិខ្លះតែងយក កាំបិត ពូថៅ ផ្គាក់… ដែលជាឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ក្នុងការងារស្រែចម្ការយកមកសែនផងដែរ។
ចំពោះពិធីឡើងមាឃនៅភូមិនគរក្រៅ ដែលជាភូមិស្ថិតនៅកៀកនឹងបរិវេណអង្គរ ហើយអ្នកស្រុកភាគច្រើនរកស៊ីធ្វើស្រែនិងធ្វើជាកម្មករជួសជុលប្រាសាទ គឺប្រារព្ធធ្វើនៅខ្ទមអ្នកតា ក្បែរសាលាសំណាក់ ក្នុងថ្ងៃ៣កើត ដូចនៅអង្គរវត្តដែរ។ អ្នកតាសំខាន់នៅទីនោះគឺ អ្នកតាបាក់រទេះ (រូបលេខ៥)។ តាមសម្គាល់ ពិធីឡើងមាឃភូមិនេះធ្វើនៅមុខខ្ទមអ្នកតា ហើយមានភ្លេងពិទពាទ្យនិងកិច្ចបញ្ចូលបញ្ជាន់រូបផ្សេងៗចាប់ពីរសៀលរហូតដល់ព្រលប់ផងក៏មាន (រូបលេខ៦)។ សំណែនសំខាន់ដែលអ្នកភូមិតែងយកមកថ្វាយអ្នកតា គឺនំបញ្ចុក ដែលពីមុនគេតែងធ្វើតាមផ្ទះ។ ប៉ុន្តែសំណែនផ្សេងពីនោះមានដូចជា បាយម្ហូប នំចំណី និងផ្លែឈើ។ ក្រោយបញ្ចូលបញ្ជាន់រូបចប់សព្វគ្រប់ សំណែនទាំងឡាយនោះគេតែងយកទៅចាក់ចូលគ្នាក្នុងខ្ទមអ្នកតា។
ចំណែកឯពិធីឡើងមាឃនៅវត្តអធ្វារ គឺធ្វើនៅក្នុងថ្ងៃ៣កើត ខែមាឃដែរ ហើយអ្នកស្រុកតែងរៀបចំគ្រឿងសំណែនផ្សេងៗថ្វាយបីកន្លែងគឺ ក្នុងប្រាសាទវត្តអធ្វារ ទួលដូនប៉ុក និងទួលតាមឿង ដែលជាកន្លែងសក្ការៈសំខាន់នៅទីនោះ។ ដំបូងគេធ្វើកិច្ចបញ្ចូលរូបនៅក្នុងប្រាសាទជាមុន (រូបលេខ៧-៨) ទើបបន្តទៅទួលដូនប៉ុក (រូបលេខ៩) និងបញ្ចប់នៅទួលតាមឿង (រូបលេខ១០)។ បំណងទូទៅនៃទំនៀមឡើងមាឃទីនេះ គឺដើម្បីសុំសេចក្តីសុខចម្រើន ចៀសឆ្ងាយពីជំងឺផ្សេងៗ និងបញ្ចៀសគ្រោះកាចចង្រៃផុតពីមនុស្សសត្វក្នុងភូមិ។ ភ្លេងដែលប្រគំថ្វាយក្នុងពិធី គឺភ្លេងអារក្ស ហើយគេសង្កេតឃើញមានរូបស្នងជាច្រើន។ ចំពោះអ្នកតាដែលគេបញ្ចូលមានដូចជា មហារាជ មហាជម្ពូ ស្តេចនាគខៀវ នាគស នាគក្រហម យមភូបាល។ល។ ក្នុងពេលបញ្ចូលរូប អ្នកស្រុកច្រើនចូលទៅសុំទឹកមន្ត និងឱ្យអ្នកតាទាំងនោះស្តោះផ្លុំព្យាបាលជំងឺជាដើម។ ជាចុងបញ្ចប់ គេយកសំណែនផ្សេងៗចាក់ចូលសង្ឃឹក រួចធ្វើកិច្ចបញ្ជូន។
ដោយឡែកពិធីឡើងមាឃភូមិបង្កោង ដែលស្ថិតក្នុងឃុំអំពិល ស្រុកប្រាសាទបាគងជាពិធីមួយដែលពុំកំណត់យកថ្ងៃជាក់លាក់ “៣កើតខែមាឃ” ដូចភូមិផ្សេងៗទេ តែពិធីក្នុងភូមិនេះគេក៏សង្កេតឃើញប្រារព្ធធ្វើពុំហួសខែមាឃ ឬឆ្លងចូលខែផល្គុនដែរ ហើយធ្វើពីរថ្ងៃ។ តាមទម្លាប់ នៅមុនថ្ងៃប្រារព្ធពិធី អ្នកភូមិតែងជួបជុំគ្នានៅត្រពាំងធំមួយឈ្មោះថា “ត្រពាំងបឹង” ដើម្បីចុះចាប់ត្រីយកទៅធ្វើម្ហូប ជាពិសេសធ្វើសម្លនំបញ្ចុកសម្រាប់រៀបចំឡើងអ្នកតា និងប្រគេនព្រះសង្ឃក្នុងថ្ងៃបន្ទាប់។ ចំពោះត្រពាំងនេះ អ្នកស្រុកទុកដូចជាសម្បត្តិរួមយ៉ាងសំខាន់របស់សហគមន៍ ហើយគេពុំដែលហ៊ានល្មើសទំនៀមចុះចាប់ត្រីត្រពាំងនោះមុនថ្ងៃកំណត់ឡើយ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ការចាប់ត្រីក្នុងត្រពាំងសហគមន៍នោះសោត គេឱ្យប្រើតែឧបករណ៍នេសាទបុរាណរួមមាន សំណាញ់ មង អង្រុត និងឈ្នាងជាដើម (រូបលេខ១១)។ ត្រីដែលចាប់បានគេអាចយកទៅផ្ទះរៀងខ្លួន តែចុងក្រោយគេបើកសម្រាស់ដែលស្ថិតនៅកណ្តាលត្រពាំង ហើយនាំគ្នាអូសព័ទ្ធចាប់ត្រីនោះទុកជាត្រីរួមសម្រាប់ធ្វើម្ហូបនៅសាលាបុណ្យ។
លុះស្អែកឡើង អ្នកភូមិចាប់ផ្តើមរៀបចំម្ហូបចំណី ចង្ហាន់ព្រះសង្ឃ និងគ្រឿងសក្ការៈ ព្រមទាំងស្រូវរៀងៗខ្លួនយកទៅកាន់សាលាបុណ្យ។ នៅក្នុងបរិវេណសាលាបុណ្យគេតែងរៀបចំឱ្យមានភ្នំខ្សាច់ និងរានទេវតាតាមទិសទាំង៨។ លុះដល់វេលារសៀល អាចារ្យចាប់ផ្តើមធ្វើកិច្ចប្រុងពលី លើកទង់ បួងសួងសុំសេចក្តីសុខ បំបួសភ្នំខ្សាច់ ភ្នំស្រូវ។ លុះវេលាព្រលប់ គេនិមន្តព្រះសង្ឃមកចម្រើនព្រះបរិត្តទៅតាមទំនៀមព្រះពុទ្ធសាសនា។ ព្រឹកឡើងជាថ្ងៃបញ្ចប់ គេធ្វើពិធីរាប់បាត្រឆ្លងបុណ្យ។ ចំណែកឯភ្នំខ្សាច់ និងស្រូវដែលអ្នកភូមិយកមកចូលរួមនោះក៏ធ្វើកិច្ចផ្សឹកក្នុងថ្ងៃបញ្ចប់នេះដែរ។ ស្រូវទាំងនោះ គេវេរប្រគេនព្រះសង្ឃទុកនៅវត្ត។ ចំណែកឯកិច្ចបញ្ចូលបញ្ជាន់រូប គឺពុំឃើញមានប្រារព្ធដូចនៅមុខប្រាសាទអង្គរវត្ត ភូមិនគរក្រៅ ឬនៅវត្តអធ្វារឡើយ។ សូមរំឭកថា ពិធីឡើងមាឃនៅភូមិបង្កោងឆ្នាំនេះ ប្រារព្ធនៅថ្ងៃ១១-១៣កើត ខែមាឃ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី១-៣ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២៣។ សរុបខ្លីមក ឡើងមាឃ ឬ៣កើតមាឃធំ ឬឡើងអ្នកតា តាមទំនៀមអ្នកស្រុកអង្គរបង្ហាញពីការបញ្ចប់រដូវធ្វើស្រែ ដ្បិតគេតែងឃើញវត្តមានស្រូវប្រើជាវត្ថុសំខាន់។ សូមកុំភ្លេចថាខ្មែរទុកស្រូវជាដំណាំខ្ពង់ខ្ពស់ក្នុងវប្បធម៌ ជាពិសេសប្រដូចស្រូវទៅនឹងមនុស្សស្រី។ គំនិតនេះ គេអាចសិក្សាលម្អិតនៅតាមភូមិផ្សេងៗទៀត ដើម្បីយកជាមូលដ្ឋានស្រាវជ្រាវវែងឆ្ងាយបាន។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី អ្នកស្រុកពន្យល់ថាទំនៀមឡើងមាឃសព្វថ្ងៃ បានប្រែប្រួលប្តូរផ្លាស់បន្តិចម្តងៗ បើធៀបនឹងរយៈពេលប្រហែល១០ ឬ២០ ឆ្នាំមុន៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
