នៅសម័យដំបូងៗ ក្នុងសម័យហ្វូណន និងចេនឡា គេដឹងច្បាស់ថា ខ្មែរបានទទួលឥទ្ធិពលព្រហ្មញ្ញសាសនា និងព្រះពុទ្ធសាសនាពីអារ្យធម៌ឥណ្ឌា។ ក្នុងពេលនោះ ការធ្វើរូបសំណាកតំណាងអាទិទេពក្នុងសាសនាទាំងពីរក៏ចាប់ផ្តើមមានឡើងដំណាលគ្នានោះដែរ។ ឧទាហរណ៍ នៅក្នុងព្រហ្មញ្ញ សាសនា គេធ្វើរូបព្រះសិវ ព្រះវិស្ណុ ព្រះហរិហរ ព្រះក្រឹស្ណ ព្រះពលរាម ព្រះរាម ព្រះនាងទុគ៌ា ព្រះនាងឧមា ។ល។ រីឯនៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា គេធ្វើរូបសំណាកព្រះពុទ្ធ ព្រះពោធិសត្វលោកេសូរ ព្រះពោធិសត្វមៃត្រេយ ។ល។ ប៉ុន្តែ ជាការចាប់អារម្មណ៍ មកដល់សម័យអង្គរ នាចុងស.វ.ទី៩ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី១ (គ.ស.៨៧៧-៨៨៩) អ្នកស្រាវជ្រាវសន្និដ្ឋានថា រូបសំណាកអាទិទេពទាំងនេះ ទំនងជារូបភាពតំណាងរបស់ស្តេច ព្រះអង្គម្ចាស់ និងឥស្សរជនជាន់ខ្ពស់នៅក្នុងជួររាជការ ដែលរូបភាពទេពនីមួយៗ គឺតំណាងឱ្យទេពដែលព្រះរាជវង្សនឹងត្រូវទៅរួមរស់ជាមួយនៅពេលសោយទិវង្គត។ កាន់តែច្បាស់ជាងនេះ មកដល់ចុងស.វ.ទី១២ ដើមស.វ.ទី១៣ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ការបង្កើតរូបសំណាកព្រះរាជវង្ស គឺកាន់តែច្បាស់បន្ថែមទៀត។ តើប្រពៃណីធ្វើរូបសំណាកតំណាងព្រះរាជវង្សនៅសម័យអង្គរ មានអត្ថន័យ និងលក្ខណៈបែបណាខ្លះ?
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៣ លោក ហ្សក សឺដេស យល់ថា ស្តេច និងក្រុមព្រះញាតិវង្ស ព្រមទាំងឥស្សរជនជាន់ខ្ពស់ក្នុងជួររាជការនៅសម័យអង្គរ មួយចំនួនតែងមានរូបសំណាកតំណាងឱ្យខ្លួនឯង រូបសំណាកខ្លះធ្វើឡើងនៅកាលទ្រង់នៅមានព្រះជន្ម និងរូបសំណាកខ្លះទៀតមានសាច់ញាតិសាងរូបសំណាកតំណាងនៅពេលអស់ព្រះជន្ម។ ភស្តុតាងនៃការសិក្សារបស់លោក ហ្សក សឺដេស គឺលោកយោងជាមូលដ្ឋានទៅប្រភពសិលាចារឹកខ្មែរ ចាប់ពីស.វ.ទី៩ ដល់ចុងស.វ.ទី១៣ ជាពិសេស គឺសិលាចារឹកនៅដើមសម័យអង្គរដែលរកឃើញនៅតំបន់រលួស និងសិលាចារឹកជាច្រើនទៀតនៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។
តាមរយៈសិលាចារឹកប្រាសាទបាគង បានឱ្យដឹងថា ព្រះរាជាបានកសាងលិង្គរាជ្យមួយដែលប្រសិទ្ធនាមថា “ឥន្រ្ទេស្វរ” ដែលជាការរួមបញ្ចូលគ្នារវាងព្រះនាមរបស់ព្រះមហាក្សត្រ “ឥន្រ្ទ” ភ្ជាប់ជាមួយពាក្យ “ឦស្វរ” ដែលជាព្រះនាមរបស់ព្រះឥសូរ។ ចំណែកឯសិលាចារឹកប្រាសាទព្រះគោ និងប្រាសាទលលៃ បានឱ្យដឹងថា ព្រះរាជាបានបញ្ជាឱ្យគេកសាងបដិមា ដើម្បីធ្វើជារូបសំណាកតំណាងឱ្យបុព្វការីជនរបស់ទ្រង់ភ្ជាប់ជាមួយនឹងអាទិទេព ដោយក្នុងនោះបុព្វការីជនភេទប្រុសភ្ជាប់ព្រះនាមខាងចុងដោយពាក្យ “ឦស្វរ” និងបុព្វការីជនភេទស្រីភ្ជាប់ព្រះនាមខាងចុងដោយពាក្យ “ទេវី”។ ឧទាហរណ៍ នៅប្រាសាទព្រះគោ មានតួប៉មចំនួន ៦ ដែលព្រះរាជាសាងឡើងសម្រាប់តម្កល់បដិមាឧទ្ទិសដល់បុព្វការីចំនួន ៦ អង្គ។ ក្នុងនោះ តួប៉មចំនួនបីផ្នែកខាងមុខឧទ្ទិសដល់បុព្វការីជនភេទប្រុស រួមមាន តួប៉មកណ្តាលឧទ្ទិសដល់ព្រះបរមេស្វរ (ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២) តួប៉មខាងត្បូងឧទ្ទិសដល់ព្រះប្រធិវិន្រ្ទស្វរ (បិតារបស់ព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័ន) និងតួប៉មខាងជើងឧទ្ទិសដល់ព្រះបាទព្រះរុទ្រស្វរ។ ចំណែកតួប៉មផ្នែកខាងក្រោយប្រាសាទព្រះគោវិញ តួប៉មកណ្តាលឧទ្ទិសដល់ព្រះធរណីន្រ្ទទេវី តួប៉មខាងត្បូងឧទ្ទិសដល់ព្រះប្រធិវិន្រ្ទទេវី និងតួប៉មខាងជើងឧទ្ទិសដល់ព្រះនរេន្ទ្រទេវី (រូបលេខ១)។
លោក ហ្សក សឺដេស ជឿថា ប្រពៃណីនេះបានបន្តទៅដល់សម័យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក្នុងបរិបទថ្មីនៃព្រះពុទ្ធសាសនា។ ឧទាហរណ៍ សិលាចារឹកនៅប្រាសាទតាព្រហ្ម បានឱ្យដឹងថាមានរូបសំណាកសម្រាប់តំណាងឱ្យព្រះនាងជ័យរាជចូឌាមនី (មាតាព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧) ក្នុងទម្រង់ជាទេពប្រាជ្ញាបារមី ហើយនៅប្រាសាទព្រះខ័នវិញ មានរូបសំណាកតំណាងព្រះបាទធរណិន្រ្ទវរ្ម័នទី២ (បិតារបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧)។ ព្រមជាមួយគ្នានេះ បដិមាព្រះពុទ្ធរូបនៅបាយ័ន្ត អ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនជឿថា ជារូបស្នងនៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ (រូបលេខ២)។
ក្រៅពីនេះទៀត សិលាចារឹកប្រាសាទភិមានអាកាស ដែលជាស្នាព្រះហស្តតែងដោយ ព្រះនាងឥន្រ្ទទេវី ជាព្រះមហេសីទី២ របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ រៀបរាប់ឱ្យដឹងថា ព្រះនាងជ័យរាជទេវី ដែលត្រូវជាមហេសីទី១របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ និងត្រូវជាបងប្អូនបង្កើតរបស់ព្រះនាងឥន្រ្ទទេវី បានកសាងរូបសំណាកជាច្រើនតំណាងឱ្យព្រះស្វាមី និងព្រះញាតិវង្សជាច្រើនរបស់ព្រះនាង ក្នុងពេលដែលព្រះស្វាមីរបស់ព្រះនាងកំពុងទៅធ្វើសង្រ្គាមនៅអាណាចក្រចាម្ប៉ា។ បន្ថែមពីនេះទៅទៀត នៅសិលាចារឹកប្រាសាទបន្ទាយឆ្មារ រៀបរាប់ឱ្យដឹងថា ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានបញ្ជាឱ្យគេកសាងរូបសំណាកព្រះរាជបុត្ររបស់ទ្រង់ព្រះនាមស្រិន្រ្ទកុមារ និងអ្នកសញ្ជក (មេទ័ព) ចំនួន ៤ នាក់ ដែលបានពលិកម្មជីវិតក្នុងការការពារព្រះមហាក្សត្រនៅរាជធានីអង្គរ។
លោក ហ្សក សឺដេស ក៏ពន្យល់ថា ការសាងរូបសំណាកបែបនេះឡើងគឺប្រហែលជាគំនិតមួយដូចនឹងទស្សនវិជ្ជារបស់ឥណ្ឌាដែរ ពោល គឺព្រះរាជា ដែលជាស្តេចនៅលើផែនដី ប្រៀបបានទៅនឹងអាទិទេពនៅស្ថានសួគ៌ដែរ (ស្តេច គឺជាព្រះ)។ ឧទាហរណ៍ ប្រាសាទអង្គរវត្តអាចហៅថាជាសំណង់ប្រាសាទរបស់ព្រះវិស្ណុ ប៉ុន្តែគេបានភ្ជាប់ដួងវិញ្ញាណរបស់ស្តេច (ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២) ជាមួយព្រះវិស្ណុដូចគ្នាដែរ ដូច្នេះនៅពេលមនុស្សចូលទៅគោរពព្រះនៅក្នុងប្រាសាទនេះ គឺហាក់ដូចមិនមែនគោរពព្រះនោះទេ តែហាក់ដូចជាគោរពចំពោះព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ដូច្នោះដែរ។
ទោះបីជាលោក ហ្សក សឺដេស និងអ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនទៀតជឿថា នៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ មានប្រពៃណីធ្វើរូបសំណាកតំណាងព្រះរាជវង្សយ៉ាងណាក្តី ក៏លោកស្រី អាស្លី ថមសុន គិតថាការកំណត់រូបសំណាកតំណាងព្រះរាជវង្សនៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នៅមានភាពស្មុគស្មាញ និងផលវិបាកជាច្រើនសម្រាប់ការកំណត់អត្ថន័យរូបទាំងនោះ។ លោកស្រីសង្កត់ធ្ងន់ជាចម្បងទៅលើ “មុខ” របស់បដិមា ព្រោះមុខមនុស្សម្នាក់ៗមានលក្ខណៈប្លែកពីគ្នា ដូច្នេះវាមិនងាយស្រួលទេក្នុងការកំណត់ថាតើរូបបដិមាទាំងនោះពិតជាតំណាងឱ្យស្តេច ឬព្រះរាជវង្សពិតឬក៏អត់។ ឧទាហណ៍ រូបបដិមាទេពស្រីមួយលត់ជង្គង់មានរាងកាយស្គមស្គាំង ក្នុងទម្រង់ជាព្រះពោធិសត្វប្រាជ្ញាបារមី ឬតារា ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវភាគច្រើនយល់ថា ជារូបសំណាកតំណាងព្រះនាងជ័យរាជទេវី (ព្រះមហេសីទី១របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧) តែលោកស្រីដាក់ជាសំណួរថា តើវាអាចទៅរួចទេដែលព្រះម្ចាស់ក្សត្រីដែលធ្លាប់តែមានគេលត់ជង្គង់គោរព បែរជាធ្វើឡើងក្នុងទម្រង់លត់ជង្គង់អ្នកផ្សេងទៅវិញ? បដិមាមួយទៀត គឺជារូបទេពស្រីមានរាងស្គមស្គាំងនិងមានមុខមាត់ដូចរូបលេខ៣ ដែរ ក្នុងទម្រង់ជាព្រះនាងលក្ស្មី ដូច្នេះលោកស្រីដាក់សំណួរថា តើយើងមើលឃើញបដិមានេះជាព្រះនាងលក្ស្មីក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត ឬក៏មើលឃើញជាព្រះមហេសីទី១របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧? ជាងនេះទៅទៀត លោកស្រីគិតថា រូបភាពទាំងបីនៃព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានដែលគេគិតថាតំណាងឱ្យស្តេចនិងមាតាបិតានោះ គឺកាន់តែស្មុគស្មាញ ព្រោះ តួអង្គទេពប្រាជ្ញាបារមីដែលតែងយល់ថាជាម្តាយរបស់ព្រះពុទ្ធ (ម្តាយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧) និងជាដៃគូរបស់ព្រះពោធិសត្វលោកេសូរ (រូបតំណាងបិតាស្តេច) បែរទៅជាដើរតួនាទីជាមហេសីរបស់ស្តេចទៅវិញ។ ទោះជាយ៉ាងណា លោកស្រីយល់ស្របថា សិល្បៈនៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ គឺជាច្នៃប្រឌិតមួយថ្មីឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីគំនិតនៃភាពជាស្តេច។ លោកស្រីជឿថា មានតែរូបបដិមាតំណាងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក្នុងកាយវិការជាមនុស្សប្រុសកំពុងសមាធិ ឈ្ងោកមុខចុះក្រោមបន្តិច មួយគត់ដែលមានភាពច្បាស់លាស់ជារូបតំណាងរបស់ស្តេច ហើយវាខុសប្លែកពីសម័យមុនៗដែលស្តេចត្រូវគេគោរព តែមិនមានរូបកិត្តិយសតំណាង។
ជារួមមក ប្រពៃណីនៃការសាងរូបសំណាកព្រះរាជវង្សភ្ជាប់គ្នាជាមួយនឹងទេព ប្រហែលអាចចាប់ផ្តើមមានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ឡើងនៅដើមស.វ.ទី៩ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័ន ហើយបន្តទៅដល់រជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក្នុងពេលដែលទ្រង់ប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនា។ ទោះបីជាយ៉ាង រូបសំណាកទាំងអម្បាលម៉ាននៅក្នុងរចនាបថបាយ័ន្ត ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ គឺពិតជាមានភាពស្មុគស្មាញក្នុងការកំណត់ថាតើវាពិតជារូបសំណាកតំណាងឱ្យស្តេចមែនឬក៏អត់។ លើកលែង តែបដិមាព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើនឯកភាពគ្នាជឿថា អាចជារូបសំណាកតំណាងព្រះបរមរូបព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧៕
គឺជាព្រះបរមរូបព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ រកឃើញនៅប្រាសាទក្រោលរមាស តំបន់អង្គរ ខេត្តសៀមរាប
(សព្វថ្ងៃដាក់តាំងបង្ហាញនៅសារមន្ទីរជាតិកម្ពុជា)
អត្ថបទដោយ៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី
