ក្នុងចំណោមអមនុស្សនៃជំនឿខ្មែរ “យាយទេព” គឺជាអមនុស្សភេទស្រីដ៏ល្បីល្បាញ ដែលគេស្គាល់ថា យ៉ាងហោចមានរូបសំណាកតាំងនៅពីរកន្លែង គឺនៅវត្តយាយទេពក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំង និងនៅកណ្តាលក្រុងសៀមរាប។ រូបសំណាកទាំងពីរហាក់មានសណ្ឋានពុំដូចគ្នាឡើយ ពោលគឺយាយទេពនៅកំពង់ឆ្នាំង ជាស្រ្តីសម្បូរទ្រព្យស្តុកស្តុម្ភ អាស្រមស្កឹមស្កៃ រីឯយាយទេពនៅសៀមរាប គឺជារូបដែលអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថាជាបដិមា “ព្រះយម” ឬអ្នកផងខ្លះហៅថា “ស្តេចគម្លង់”។ ប៉ុន្តែបើមើលហួសពីនោះ សព្វថ្ងៃគេតែងសង្កេតឃើញនៅក្នុងវត្តនានាផ្សេងទៀត តែងតែតម្កល់រូបសំណាកយាយទេពមានសណ្ឋានផ្សេងៗគ្នា នៅក្នុងខ្ទម ឬតម្កល់ក្រោមដើមឈើណាមួយក្បែរព្រះវិហារ។ តើកត្តាអ្វីខ្លះដែលធ្វើឱ្យឥទ្ធិពល និងវត្តមានយាយទេពសាយភាយយ៉ាងរហ័ស?
ជាការពិត យាយទេពក៏ជាអ្នកតាដែរ តែហាក់ពុំមានឥទ្ធិពល ឬវិសាលភាពពាក់ព័ន្ធនឹងស្រែចម្ការទេ ពោលគឺប្រហែលពុំមានឡើយពិធីឡើងអ្នកតា ធ្វើថ្វាយចំពោះយាយទេព ដូចទំនៀមអ្នកស្រែដែលតែងធ្វើពិធីឡើងអ្នកតាប្រចាំភូមិស្រុករបស់គេរៀងរាល់ឆ្នាំនោះទេ។ ប៉ុន្តែបើមើលស៊ីជម្រៅ នាទីរបស់យាយទេពភាគច្រើនគឺនៅមិនហួសពីព្រំដែនវត្ត លើកលែងតែយាយទេពដ៏ល្បីនៅកណ្តាលក្រុងសៀមរាប ដែលសព្វថ្ងៃហាក់មាននាទីសំខាន់ក្នុងជំនឿខ្មែរ និងអ្នកទេសចរ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី មុននឹងនិយាយលម្អិតវែងឆ្ងាយពាក់ព័ន្ធនឹងឥទ្ធិពលយាយទេពក្នុងសង្គមបច្ចុប្បន្ន ខ្ញុំសូមលើកនិយាយអំពីយាយទេពនៅកណ្តាលក្រុងសៀមរាប និងយាយទេពស្ថិតនៅក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំងជាមុន។
ចំពោះយាយទេពស្ថិតក្នុងក្រុងសៀមរាប តម្កល់នៅរង្វង់មូលជិតព្រះរាជដំណាក់ ក្បែរទីសក្ការៈព្រះអង្គចេកព្រះអង្គចម គឺជាបដិមាដែលគេយល់ថាមានទំនាក់ទំនងទៅនឹងអ្នកតា “តាគង់” ដែលស្ថិតនៅក្នុងវត្តខ្នាត ក្បែរបារាយណ៍ខាងលិច។ អ្នកស្រាវជ្រាវជាតិបារាំងម្នាក់ឈ្មោះ Lunet de Lajonquière សិក្សាថា វត្តនេះកសាងនៅលើបុរាណដ្ឋានចាស់ ដែលមានសំណង់ប្រាសាទសង់ក្នុងសម័យមុនអង្គរ និងសង់បន្ថែមក្នុងសម័យអង្គរ។ លើសពីនេះលោកបញ្ជាក់ថា នៅវត្តខ្នាតមានចម្លាក់មួយធំចម្លងពីបដិមាស្តេចគម្លង់នៅក្នុងក្រុងអង្គរធំ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ អ្នកស្រុកចំណុះជើងវត្តខ្នាតនៅចាំ និងនិយាយតៗគ្នាថា “តាគង់”ត្រូវគេដឹកតាមរទេះទៅដល់មុខព្រះរាជដំណាក់ក្រុងសៀមរាប ក៏សម្រាកមួយយប់ ហើយត្រូវគេលួចកាត់ក្បាលបាត់ ទើបគេរក្សាទុកនៅទីនោះរហូតមក។
(ប្រភព៖ EFEO)
បើតាមការសិក្សាមួយផ្សេងៗទៀតឱ្យដឹងថា នៅដើមឆ្នាំ១៩៣០ រេស៊ីដង់បារាំងប្រចាំខេត្តសៀមរាប បានយកបដិមាខាងលើមកដាក់តាមបណ្តោយផ្លូវជាតិលេខ៦ នៅជិតមាត់ស្ទឹង។ លុះដល់សម័យខ្មែរក្រហម គេបានយកបដិមានោះទៅទម្លាក់ចូលស្រះក្នុងវត្តដំណាក់ ហើយនៅឆ្នាំ១៩៨៥ ទើបគេយកទៅដាក់នៅទីតាំងដើមវិញ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តីអ្នកស្រាវជ្រាមើលឃើញថា បដិមាខាងលើដែលបារាំងយល់ថាចម្លងពីស្តេចគម្លង់ក្រុងអង្គរធំ ឬអ្នកស្រុកហៅថា “តាគង់” គឺជា “ព្រះយម” ឬ “ព្រះយមរាជ” ដែលខ្មែរស្គាល់តាំងពីបុរាណ ពោលគឺតាំងពីខ្មែរទទួលអារ្យធម៌ឥណ្ឌាម្ល៉េះ ហើយទុកជាទេពយ៉ាងសំខាន់ក្នុងជំនឿ ដោយមានឆ្លាក់រូបនៅតាមប្រាសាទច្រើនកន្លែងរាប់ពុំអស់។ ជាទូទៅគេឆ្លាក់ទេពអង្គនេះ គង់លើក្របី (ជួនក្របីក្បាលបី) ដៃកាន់ដំបង។ ឧទាហរណ៍នេះ គេឃើញច្បាស់នៅត្រង់ចម្លាក់ឋានសួគ៌-នរក លើជញ្ជាំងខាងត្បូងនៃប្រាសាទអង្គរវត្ត ឆ្លាក់ជារូបធំ មានដៃ១៨ កាន់ដំបងស្ទើរទាំងអស់ ហើយគង់លើក្របី មានចារអក្សរនៅជិតនោះថា “វ្រះយម” (ព្រះយម)។ ចំពោះពាក្យហៅបដិមាខាងលើ ដែលតម្កល់ក្បែរព្រះរាជដំណាក់ក្នុងក្រុងសៀមរាបថា “យាយទេព” គឺហាក់ពុំទាន់មានប្រភពសិក្សាបញ្ជាក់ថាហៅចាប់ពីពេលណា ឬហៅបែបនេះដោយសារអ្វីឡើយ។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលកាន់តែវិសេសគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ព្រះមហាក្សត្រជាអម្ចាស់ និង សម្តេចព្រះមហាក្សត្រី ព្រះវររាជមាតាជាតិខ្មែរ ស្តេចតែងយាងថ្វាយគ្រឿងសក្ការៈរូបសំណាកយាយទេព និងព្រះអង្គចេកព្រះអង្គចម ក្នុងព្រះរាជដំណើររបស់ទ្រង់យាងទៅកាន់ខេត្តសៀមរាប។
(ប្រភព៖ www.norodomsihamoni.org)
ចំណែកសំណែនដែលគេសម្គាល់ឃើញអ្នកផងតែងថ្វាយយាយទេព គឺ “មាន់ឆ្កាង”។ មាន់នោះមានឈ្មោះថាមាន់មែន តែពុំមានសាច់ឡើយ គឺមានតែស្បែកនិងរោមដែលគេពន្លាត់យកសាច់ចេញ ហើយដោតឫស្សីឆ្កាងឱ្យឃើញដូចមាន់មួយទាំងមូលប៉ុណ្ណោះ។ បើផ្អែកតាមរូបថតឯកសារកាលពីប្រហែលជិត២០ឆ្នាំមុន គេឃើញថាសំណែនមាន់ឆ្កាងចំពោះយាយទេពសម្បូរក្រៃលែង។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី មកដល់សព្វថ្ងៃគេនៅតែឃើញអ្នកមានជំនឿចូលថ្វាយមាន់ឆ្កាងជារឿយៗថ្វីត្បិតតែពុំសូវសម្បូរច្រើនដូចកាលកន្លង។ តាមការសង្កេតកិច្ចរបស់អ្នកភូមិ សំណែនមាន់ឆ្កាងបែបនេះគេច្រើនរៀបចំក្នុងបណ្តាសំណែនផ្សេងៗទៀតសម្រាប់ “បញ្ជូន” ទៅដល់ពពួកខ្មោចថោកទាបដែលគេពុំរាប់រក តែអាចមក “ដោយរោយ” តាមគេឯងរំខានដល់កិច្ចពិធី។ ចំពោះសំណែនផ្សេងទៀតសម្រាប់យាយទេព គឺគ្រឿងតុបតែងខ្លួនប្រាណរបៀបបែបមនុស្សស្រីដូចជា សម្លៀកបំពាក់ ក្រាស កញ្ចក់ ក្រែម ប្រេង ម្សៅ និងទឹកអប់ជាដើម។ អ្នកខ្លះថែមទាំងយកថ្នាំក្រហមទៅលាបក្រចក និងបបូរមាត់ ដោយសន្មត់ថាជាក្រែម និងថ្នាំក្រចកថ្វាយយាយទេពផង។
(រូបថត៖ Keiko Miura)
ដោយឡែក ចំពោះយាយទេពដ៏ល្បីល្បាញក្នុងវត្តយាយទេព (ឬវត្តទេពធីតារាម) ក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំង គឺមានលក្ខណៈខុសគ្នាស្រឡះពីយាយទេពកណ្តាលក្រុងសៀមរាប។ យាយទេពនេះ មានប្រវត្តិពាក់ព័ន្ធនឹងកំណើតវត្តដែលគេនិទានថា គាត់ជាអ្នកមានទ្រព្យស្តុកស្តម្ភ ជឿលុះនឹងសាសនា ហើយបានបរិច្ចាគដីសាងវត្ត ទើបមានឈ្មោះថា “វត្តយាយទេព”។ ប្រហែលដោយយកតាមនិទាននេះហើយ ទើបគេសង់បុស្បុកមួយយ៉ាងធំ តម្កល់បដិមាស៊ីម៉ងត៍ជាស្រ្តីសក់ខ្លី ពាក់វ៉ែនតា តុបតែងខ្លួនដោយអលង្ការស្អេកស្កះ ដូចជាអ្នកមានទ្រព្យស្តុកស្តម្ភដូចក្នុងនិទានប្រាកដមែន។ ចំពោះអ្នកស្រុក គេចាត់ទុកយាយទេពនៅទីនេះជាអ្នកថែរក្សាភូមិស្រុក និងផ្តល់ក្តីសុខសប្បាយ។ ក្នុងមួយឆ្នាំម្តងគេតែងធ្វើពិធីស្រង់ទឹកឱ្យយាយទេពនៅក្នុងរដូវចូលឆ្នាំខ្មែរ ដូចស្រង់ទឹកព្រះពុទ្ធរូបដែរ។ ក្នុងពិធីជាទំនៀមនេះ គេសម្គាល់ឃើញតែងតែមានវត្តមានថ្នាក់ដឹកនាំខេត្តចូលរួមជាអធិបតីផង។ ប្រការនេះបញ្ជាក់ច្បាស់ថា យាយទេពស្ថិតក្នុងវត្តយាយទេព ក៏មានវិសាលភាពធំធេងណាស់ដែរក្នុងជំនឿរបស់អ្នកស្រុក និងថ្នាក់ដឹកនាំខេត្ត។
បច្ចុប្បន្ន ឥទ្ធិពលនៃជំនឿយាយទេពទាំងពីរខាងលើ គេឃើញលេចឡើងនៅទីផ្សេងៗជាហូរហែ គួរនឹងលើកជាការសិក្សាពិចារណាទៅថ្ងៃមុខបាន។ ក្នុងរូបភាពខាងក្រោម គឺជាបដិមាយាយទេពឆ្លាក់តម្កល់នៅក្នុងវត្តភ្នៀត ស្ថិតក្នុងខណ្ឌកំបូល រាជធានីភ្នំពេញ។ ចម្លាក់នេះ គឺចម្លងតាមរូបសំណាកយាយទេពក្បែរព្រះរាជដំណាក់ ខេត្តសៀមរាប ហើយថែមទាំងចារឹកអក្សរបញ្ជាក់ថា “បារមីលោកយាយទេព”។ រីឯរូបសំណាកយាយទេពតម្កល់ក្នុងវត្តល្វាក្រោម ស្ថិតក្នុងសង្កាត់កោះដាច់ ខណ្ឌជ្រោយចង្វារ។ រូបនេះ គេសាងជារូបស្ត្រីចំណាស់ អង្គុយបញ្ឈរជង្គង់ម្ខាងដែរ។ នៅលើខ្ទមនោះមានចារអក្សរ “អាស្រមយាយទេព”។ ចំណែកឯរូបបដិមាចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍តូចមួយ ដែលគេតម្កល់ក្នុងវត្តពីរល្វែង ស្ថិតក្នុងតំបន់ភ្នំវល្លិ ស្រុកដងទង់ ខេត្តកំពត។ រូបចុងក្រោយនេះ ជារូបតូចៗដែលគេធ្វើលក់យ៉ាងសម្បូណ៌បែប ហើយគេដឹងថាទើបនឹងមានវត្តមានក្នុងវត្តខាងលើកាលពីប៉ុន្មានឆ្នាំមុនប៉ុណ្ណោះ តែហាក់ពុំសំខាន់សម្រាប់អ្នកស្រុកឡើយ ដ្បិតគេដឹងថានៅរាល់ពាក់កណ្តាលខែជេស្ឋ (រវាងខែមិថុនា) អ្នកស្រុកតែងធ្វើពិធីឡើងអ្នកតាបញ្ចូលបញ្ជាន់រូបនានាដើម្បីសុំទឹកភ្លៀង និងសុំសេចក្តីសុខ។ ប៉ុន្តែចំពោះយាយទេពនេះ ពុំមានឃើញគេថ្វាយភ្លេង ឬហៅរកអ្វីសោះ។ រូបសំណាកយាយទេពដែលមានសណ្ឋានផ្សេងៗបែបនេះ បើគេព្យាយាមសង្កេតតាមវត្តបច្ចុប្បន្ន តែងឃើញមានជានិច្ច តាមរយៈអ្នកចម្ងាយទិញយកទៅថ្វាយវត្តជាអាទិ។
ជាសេចក្តីសង្កេត យាយទេពជាអមនុស្សភេទស្រីមួយដែលតែងស្ថិតនៅមិនឆ្ងាយពីវត្ត សូម្បីយាយទេពតាំងនៅក្បែរព្រះរាជដំណាក់ខេត្តសៀមរាប ក៏ស្ថិតនៅមិនឆ្ងាយពី “ព្រះអង្គចេកព្រះអង្គចម” តែហាក់ដូចជាមិនពាក់ព័ន្ធនឹងស្រែចម្ការឡើយ។ រីឯយាយទេពតាមវត្តផ្សេងៗទៀត ហាក់ដូចជាគេរៀបចំតម្រូវភ្នែកទេសចរណ៍ ឬគិតថាក្នុងវត្តត្រូវតែមាន “ខ្ទមយាយទេព”។ ប៉ុន្តែបើសាកល្បងគិតអំពីជំនឿលើ “បារមីវត្ត” ឬ “បារមីព្រះ” យាយទេពប្រហែលជាមានចំណែកក្នុងទិដ្ឋភាពនេះ៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
៩ ហ៊ួន សាវង ២០២០: ១៥-២០
