នៅក្នុងស្រុកកោះសូទិន ខេត្តកំពង់ចាម មានវត្តជាច្រើនបានកសាងឡើងនៅតាមបណ្តោយដងទន្លេមួយដែលអ្នកស្រុកហៅថា “ទន្លេតូច”។ បើរាប់ត្រួសៗវត្តបុរាណមួយចំនួននៅក្នុងតំបន់នេះមានដូចជា វត្តពង្រ វត្តជំនីក វត្តមហាលាភ និងវត្តល្វេជាដើម។ មកដល់បច្ចុប្បន្ន គេសង្កេតឃើញថាក្នុងវត្តទាំងនោះ ភាគច្រើននៅមានព្រះវិហារបុរាណដែលសេសសល់ពីការបំផ្លិចបំផ្លាញក្នុងសម័យសង្រ្គាម។ ជាក់ស្តែង វត្តល្វេស្ថិតនៅត្រើយម្ខាងនៃដងទន្លេតូច គឺជាវត្តមានព្រះវិហារចាស់មួយខ្នង មានគំនូរបុរាណយ៉ាងល្អគូរនៅលើហប់ខ្យល់ជុំវិញ។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីវត្តនេះបានកសាងព្រះវិហារធំថ្មីមួយទៀតកាលពីឆ្នាំ២០០១ ព្រះវិហារចាស់ដែលនិយាយមកខាងលើ ហាក់ដូចជាត្រូវទុកចោល ពុំសូវមានការថែទាំ បោសសម្អាត ឬចូលទៅគោរពប្រតិបត្តិដូចបុរាណកាលឡើយ។
សភាពខាងក្រៅនៃព្រះវិហារចាស់ក្នុងវត្តល្វេសព្វថ្ងៃ (ថតពីព្រះវិហារថ្មី)
ព្រះវិហារចាស់នៅក្នុងវត្តល្វេ គឺជាប្រភេទព្រះវិហារបុរាណ ទំហំតូចល្មម សង់លើខឿន១ថ្នាក់ មានបណ្តោយប្រហែល២០ម៉ែត្រ និងទទឹងជាង១០ម៉ែត្រ។ នៅលើសសរខាងក្នុងជាប់នឹងបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ ឃើញមានចំណារមួយបន្ទាត់ខ្លី (រលុបចុងបន្ទាត់បន្តិច) មានសេចក្តីថា “ព្រះពុទ្ធស្សករាជ្យត្រូវសាស្នាអត្តិកត្តាកន្លងទៅបាន២៤៥៨” ពោលគឺត្រូវនឹងរវាងឆ្នាំ១៩១៥ ហើយដែលគេសន្និដ្ឋានថាជាឆ្នាំរៀបចំជួសជុល ឬរចនាក្បាច់ទឹបមាសក្នុងព្រះវិហារ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បើតាមអ្នកស្រាវជ្រាវ Danielle និង Dominique-Pieree Guéret យល់ថាព្រះវិហារខាងលើ សង់ក្នុងចុងសតវត្សរ៍ទី១៩។ ទន្ទឹមនឹងនេះ បើផ្អែកតាមរូបថតឯកសាររបស់សាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេស (EFEO) ថតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៩ ឃើញថាព្រះវិហារចាស់វត្តល្វេ គឺជាព្រះវិហារឈើ ពុំមែនជញ្ជាំងរៀបឥដ្ឋដូចសព្វថ្ងៃឡើយ ហើយការលម្អនៅលើហោជាងទាំងពីរហាក់នៅរក្សាទម្រង់ដើមទាំងស្រុង។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក្តី ចាស់ទុំខ្លះដំណាលថា ក្នុងសម័យសង្រ្គាម ព្រះវិហារចាស់វត្តល្វេនេះបានប្រើធ្វើជាកន្លែងព្យាបាលអ្នកជំងឺ ហើយវាយបំផ្លាញព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ផង។
បច្ចុប្បន្នព្រះវិហារចាស់វត្តល្វេ គឺជាសំណង់បេតិកភណ្ឌមួយនៅក្នុងបរិវេណវត្តដែលមានដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ បំពាក់ជហ្វាបួន ជញ្ជាំងរៀបឥដ្ឋបូកបាយអរ និងមានសសរឈើមូលចំនួន២៨ដើម។ ព្រះវិហារនេះមានទ្វារខាងមុខ២ និងខាងក្រោយ២។ ចំណែកឯជញ្ជាំងចំហៀងទាំងសងខាង មានបង្អួចសរុប១២ ហើយលើជញ្ជាំងខាងមុខ និងខាងក្រោយត្រង់ចន្លោះទ្វារ មានកូនបង្អួចម្ខាង១ដូចគ្នា។ នៅជ្រុងទាំងបួន មានបង្អួចបញ្ឆោត២ផងដែរ។ សន្លឹកទ្វារ និងបង្អួចទាំងអស់ពុំមានក្បាច់លម្អអ្វីឡើយ ពោលគឺជាបន្ទះក្តារលាត ដែលទំនងជួសជុលរៀបចំនៅក្រោយសង្រ្គាម។ ប៉ុន្តែនៅផ្នែកខាងលើទ្វារ បង្អួចនីមួយៗមានក្បាច់លម្អរាងជាពាក់កណ្តាលរង្វង់ផ្កាប់លើស៊ុមទ្វារ និងបង្អួចទាំងនោះ។ ដោយឡែកចំពោះរចនាសម្ព័ន្ធគ្រឿងបង្គុំផ្នែកខាងលើ គេឃើញសាងឡើងដោយមានស្លាបដំបូលជ្រាលចុះជាថ្នាក់ៗ លម្អដោយជហ្វាពីរនៅចុងមេដំបូលខាងមុខ ជហ្វាពីរទៀតនៅចុងមេដំបូលខាងក្រោយ ដូចព្រះវិហារបុរាណដទៃទៀតដែរ។ នៅតាមចុងចែងដំបូល លម្អដោយនាគចែង ហើយនៅតាមរងស្បូវជុំវិញ លម្អដោយក្បាច់កញ្ចាំង និងក្បាច់ផ្សេងៗទៀតឆ្លាក់ពីឈើបិទកញ្ចក់។
ចំណែកការលម្អលើហោជាងព្រះវិហារចាស់វត្តល្វេ គេសង្កេតឃើញមានលក្ខណៈពុំដូចគ្នាឡើយ។ ហោជាងខាងកើត ឆ្លាក់ពីឈើក្នុងទម្រង់ជាក្បាច់ភ្ញីភ្លើង ព័ទ្ធជុំវិញទេពមួយអង្គមានព្រះហត្ថ៤ គង់លើដំរីក្បាលបី (ដំរីព្ធរាវ័ត) និងមានទេវតាលេចចេញពីខ្សែក្បាច់ត្រឹមពាក់កណ្តាលខ្លួនប្រណម្យសងខាង។ ថ្វីបើកេតនភណ្ឌខ្លះបាក់របេះបាត់ តែគេយល់ថាទេពអង្គនេះគឺជា “ព្រះឥន្ទ្រ” ដែលជាលោកបាលប្រចាំថែរក្សាទិសខាងកើត។ ចំពោះហោជាងខាងលិច ឆ្លាក់ពីឈើជាក្បាច់ភ្ញីភ្លើងដូចហោជាងខាងកើត ដែរ តែនៅផ្ទៃកណ្តាលគេឆ្លាក់រូបគ្រុឌ មានដៃទាំងពីរចាប់កន្ទុយនាគត្រដាងទៅលើ ជើងទាំងពីរជាន់លើក្បាលនាគ មានលំនាំស្រដៀងចម្លាក់គ្រុឌហែកនាគតាមប្រាសាទបុរាណ (រូបលេខ៧-៨)។ ជាអកុស ស្នាដៃសិល្បៈលើហោជាងទាំងពីរបានពុករបេះខូច បាត់ផ្នែកខ្លះដោយអន្លើ។ ប៉ុន្តែបើផ្ទៀងផ្ទាត់នឹងរូបថតឯកសារបារាំងថតឆ្នាំ១៩២៩ គេឃើញថាទឹកដៃសិល្បៈនៃក្បាច់រចនាហោជាងទាំងពីរមានលក្ខណៈវិចិត្រក្រៃលែង។
ហោជាងខាងកើត (រូបថត EFEO ឆ្នាំ១៩២៩) និងស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន
ហោជាងខាងលិច (រូបថត EFEO ឆ្នាំ១៩២៩) និងស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន
នៅផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារ គេសង់ឡើងដោយមានសសរឈើយ៉ាងប្រណីតចំនួន៤ជួរ ទុកល្វែងគ្រឹះធំទូលាយមួយនៅកណ្តាល អមដោយរបៀងសងខាង តែពុំមានបាំងសាចឡើយ ពោលគឺធ្វើជញ្ជាំងជិតជុំវិញតែម្តង។ ចំពោះសសរ (៤ដើមអមបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍) និងគ្រឿងបង្គុំឈើនៅផ្នែកខាងលើដូចជា ធ្នឹម ផ្ទោង ផ្លាន និងបង្កង់ សុទ្ធតែរចនាទឹបមាសទាំងអស់។ ប៉ុន្តែគួរឱ្យស្តាយ សព្វថ្ងៃមានផ្នែកខ្លះត្រូវកណ្តៀរចាប់ផ្តើមស៊ីបំផ្លាញ និងពូនដីបន្តិចម្តងៗ ទន្ទឹមគ្នានឹងការរបេះរបកក្បាច់ទឹបមាសទាំងនោះជាបណ្តើរៗ (រូបលេខ១០)។ ចំណែកព្រះជីវ៍ក្នុងព្រះវិហារនេះ តម្កល់នៅលើបល្ល័ង្កយ៉ាងខ្ពស់មួយនៅចុងខាងលិចល្វែងគ្រឹះ តែជាព្រះជីវ៍ថ្មីកសាងឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨០។
ស្ថានភាពខ្លះនៃគ្រឿងបង្គុំខាងលើ
នៅផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារបុរាណនេះដែរ ពុំឃើញមានគំនូរនៅលើជញ្ជាំងដូចព្រះវិហារផ្សេងឡើយ ពោលគឺទុកជាជញ្ជាំងលាត លាបពណ៌ស។ ប៉ុន្តែផ្នែកសំខាន់ៗដែលគេគូរគឺ សសរ ពិតាន និងហប់ខ្យល់។ នៅលើសសរទាំង២៤ដើម ខាងមុខព្រះជីវ៍ ក្រៅពីគូរលម្អជារូបនាគពេនព័ទ្ធចុះមក គេឃើញមានគូរតួអង្គក្នុងទេពកថាមួយចំនួននៅចន្លោះរង្វេលខ្លួននាគដូចជា ទេវតា យក្ស ហនុមាន អង្គទ គ្រុឌ កិន្នរ និងសត្វផ្សេងៗ។
គំនូរលើពិតាន (ពិតានឈើ) គេឃើញមានតែបួនផ្ទាំងប៉ុណ្ណោះ។ នៅចំពីលើព្រះជីវ៍ គេគូររូបពន្លឺឆពណ្ណរង្សីជារាងរង្វង់យ៉ាងធំ។ ចំណែកឯបីផ្ទាំងផ្សេងទៀត គេគូរជារូបព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្រ្ទ និងទេវបុត្រ អមដោយរូបទេពនិករកាន់ផ្កាហោះហើរជុំវិញ។ រូបវង់ព្រះអាទិត្យ គេគូរបង្ហាញទេវបុត្រគង់លើរាជរថទឹមរាជសីហ៍ ហើយរូបវង់ព្រះចន្រ្ទគេគូរទេវបុត្រគង់រាជរថដែរ តែទឹមគោ ស្រដៀងនឹងគំនូរព្រះចន្រ្ទនៅលើពិតានឈើវត្តកណ្តាល ក្នុងស្រុកស្រីសន្ធរដែរ។ ដោយឡែកនៅលើហប់ខ្យល់ ដែលជាបន្ទះការពារខ្យល់ និងភ្លៀងនៅចន្លោះធ្នឹមនិងពិតាន គេសង្កេតឃើញមានគំនូរបុរាណតូចៗគូរព័ទ្ធជុំវិញល្វែងគ្រឹះ ហើយពិបាកនឹងមើលផង។ ប៉ុន្តែបើពិនិត្យលម្អិត គេដឹងថាប្រធានបទគូរលើហប់ខ្យល់ព្រះវិហារចាស់វត្តល្វេគឺ រឿងពុទ្ធប្រវត្តិ រឿងក្នុងជាតក និងរឿងជ័យទត្តដែលកម្រឃើញមានគូរនៅតាមព្រះវិហារផ្សេង។
សង្ខេបសេចក្តីមក ព្រះវិហារចាស់ក្នុងវត្តល្វេគឺជាសំណង់បេតិកភណ្ឌប្រកបដោយលក្ខណៈស្ថាបត្យកម្ម និងសិល្បៈបុរាណដ៏កម្រ។ ក្បាច់លម្អ និងគំនូរសាច់រឿងនានាក្នុងពុទ្ធប្រវត្តិ រឿងជាតក និងរឿងជ័យទត្តគូរនៅលើហប់ខ្យល់ គឺជាមូលដ្ឋានយ៉ាងសំខាន់សម្រាប់ការសិក្សាបន្ថែមទៅថ្ងៃខាងមុខ អំពីទំនាក់ទំនង និងតួនាទីសាច់រឿងព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងផ្នត់គំនិតខ្មែរ៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀង សុវណ្ណមរកត
