វត្តស្វាយសាច់ភ្នំ ឬវត្តអម្ពវនារាម កសាងឡើងនៅប្របដងទន្លេធំ ស្ថិតក្នុងឃុំស្វាយសាច់ភ្នំ ស្រុកស្រីសន្ធរ ខេត្តកំពង់ចាម។ ក្នុងបរិវេណវត្តនេះគេមើលឃើញមានសំណង់បុរាណជាច្រើន ជាពិសេសគឺព្រះវិហារចាស់មួយដ៏ល្បីល្បាញ ដែលមានសសរឈើធំៗទឹបមាស និងការតុបតែងលម្អផ្នែកផ្សេងៗនៃសំណង់ប្រកបដោយក្បាច់រចនាយ៉ាងល្អវិចិត្រក្រៃលែង។ នៅលើបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ លើសសរ លើជញ្ជាំង លើចំណងជើងគំនូរ និងលើខ្លោងទ្វារនៃព្រះវិហារនេះ តែងឃើញមានកត់ត្រាកាលបរិច្ឆេទផ្សេងៗគ្នាគួរឱ្យពិចារណា។ បើតាមការអះអាងរបស់អ្នកជំនាញ គិតមកដល់សព្វថ្ងៃព្រះវិហារវត្តស្វាយសាច់ភ្នំមានអាយុកាលប្រហែល១សតវត្សរ៍ ហើយបើតាមអ្នកស្រុកលើកឡើងថាកាលក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩) ព្រះវិហារខាងលើធ្លាប់ធ្វើជាឃ្លាំងជីអាចម៍គោក្របី។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី ក្រោយប្រទេសមានសន្តិភាពឡើងវិញ ព្រះវិហារបុរាណនេះបានជួសជុលថែទាំបន្តបន្ទាប់ហូរហែមក ទុកសម្រាប់គោរពបូជាតំណព្រះសាសនា។
ផ្អែកតាមការសិក្សាផ្នែកសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មសំណង់នៅតាមវត្តអារាម គេចាត់ព្រះវិហារវត្តស្វាយសាច់ភ្នំជាប្រភេទព្រះវិហារបុរាណ ឬព្រះវិហារជហ្វាបួនមួយបែប ដែលមានជញ្ជាំងជាប់សសរបាំងសាច(សសរជួរខាងក្រៅ) មានល្វែងខាងក្នុងព្រះវិហារស្រឡះ និងទូលាយសម្រាប់ធ្វើកិច្ចពិធីផ្សេងៗ។ តាមការសន្និដ្ឋានរបស់ Danielle និង Dominique-Pieree Guéret ព្រះវិហារនេះ គឺជាព្រះវិហារគំរូមួយក្នុងរាជ្យព្រះបាទរោត្តម។ បើពិនិត្យលើរូបថតកាលពីជាង១០ឆ្នាំមុន ព្រះវិហារបុរាណខាងលើសង់ឡើងនៅលើខឿនពីរថ្នាក់ ដែលមានខ្លោងទ្វារនៅតាមទិសនីមួយៗ។ ជញ្ជាំងព្រះវិហាររៀបឥដ្ឋ និងដំបូលប្រក់ក្បឿងស្រកាលេញ មានហប់ខ្យល់មុខក្រោយ ព្រមទាំងមានបំពាក់ជហ្វា២នៅចុងមេដំបូលខាងមុខ និងជហ្វា២ទៀតនៅចុងមេដំបូលខាងក្រោយ។ នៅតាមចុងចែងនីមួយៗ សុទ្ធតែលម្អដោយក្បាច់នាគដងក្តារ ដែលជាប្រភេទក្បាច់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍។ រីឯការប្រើពណ៌លាបលម្អ គេសង្កេតឃើញជាពណ៌មិនឆើតឆាយឡើយ ពោលគឺជហ្វាទាំងបួនលាបពណ៌ស ផ្ទៃហោជាងលាបពណ៌លឿងស្រាល តែនាគដងក្តារ និងរងស្បូវពុំលាបពណ៌ទេ។ ផ្ទៃជញ្ជាំង គេលាបពណ៌ស រំលេចលម្អដោយក្បាច់សសរតាមជញ្ជាំង និងស៊ុមទ្វារ-បង្អួចពណ៌ប្រផេះ។ លើសពីនេះ អ្វីគួរឱ្យកត់សម្គាល់ គឺនៅចុងដំបូលផ្នែកខាងមុខ និងខាងក្រោយពុំមានតសំយ៉ាបគ្របជណ្តើរដូចឃើញសព្វថ្ងៃឡើយ (រូបលេខ១)។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី ក្រោយការជួសជុលចុងក្រោយរបស់អ្នកជំនាញក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ (បញ្ចប់នៅក្នុងចុងឆ្នាំ២០១៧) គេសង្កេតឃើញព្រះវិហារវត្តស្វាយសាច់ភ្នំនៅរក្សារចនាសម្ព័ន្ធទូទៅ និងការលាបពណ៌លម្អស្ទើរដូចលំនាំដើមដដែល។
ដោយឡែកចំពោះការលម្អលើហោជាងដែលឃើញសព្វថ្ងៃនៅលើព្រះវិហារនេះ ហាក់ប្លែកពីព្រះវិហារផ្សេងៗ ដ្បិតសិល្បករជ្រើសរើសប្រើក្បាច់ភ្ញីភ្លើងមករចនាលម្អលើហោជាងទាំងមុខ និងក្រោយ។ ក្បាច់ភ្ញីភ្លើងលម្អនោះសោត ឆ្លាក់ពីស៊ីម៉ងត៍ស្តើងៗចេញពីគល់ហោជាង រលាស់ឡើងទៅលើ ព័ទ្ធជុំវិញរូបព្រះវិស្ណុ(?) គង់លើបល្ល័ង្កទាបមួយ ដែលនៅក្នុងព្រះហត្តទាំងពីរកាន់អាវុធជាកេតនភណ្ឌ (រូបលេខ២-៣)។ បើមើលក្នុងរូបថតឯកសារផ្សេងៗមុនជួសជុល ហោជាងព្រះវិហារនេះលាបផ្ទៃពណ៌លឿងស្រាល ក្រោយមកលាបពណ៌ផ្កាឈូក ហើយសន្លឹកក្បាច់នីមួយៗរំលេចដោយពណ៌ទឹកមាស។
ចំណែកឯការលម្អលើជញ្ជាំងខាងក្រៅព្រះវិហារ គេឃើញមានផ្នែកខ្លះគួរឱ្យចាប់កត់សម្គាល់ដែរ។ ផ្ទៃជញ្ជាំងសព្វថ្ងៃគេលាបពណ៌ស ក្បាច់លម្អសសរនីមួយៗលាបពណ៌ប្រផេះ តែអ្វីដែលពិសេសគឺនៅតាមគល់សសរមានឆ្លាក់រូបផ្សេងៗ ទំនងជាតួអង្គដកស្រង់ចេញពីរឿងរាមកេរ្តិ៍ ឬរឿងបុរាណណាមួយ ហើយនៅផ្នែកខាងលើរូបទាំងនោះគេតែងសង្កេតឃើញចារពាក្យមួយឃ្លាខ្លីថា “ព្រះសាស្នាបាន២៤៦៨” ត្រូវនឹងឆ្នាំ១៩២៥ (រូបលេខ៤-៦)។ លើសពីនេះបើមើលទៅដល់ខ្លោងទ្វារទាំងបួនទិសជុំវិញព្រះវិហារ តែងឃើញមានចំណារឈ្មោះអ្នកមានសទ្ធាកសាង និងកាលបរិច្ឆេទបញ្ជាក់ឆ្នាំ១៩២៨។
រចនាសម្ព័ន្ធផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារ គេសាងឡើងចែកជា៥ល្វែង ដោយមានសសរឈើធំៗបួនជួររចនាលម្អដោយក្បាច់ និងគំនូរទឹបមាសយ៉ាងល្អឯក អមសងខាងល្វែងគ្រឹះ (រូបលេខ៧)។ ប៉ុន្តែព្រះវិហារនេះ គេរៀបជញ្ជាំងឥដ្ឋបូកកំបោរបាយអរនៅជាប់សសរបាំងសាច ដែលធ្វើឱ្យខាងក្នុងព្រះវិហារកាន់តែស្រឡះ និងធំទូលាយ។ នៅខាងចុងខាងលិចនៃល្វែងគ្រឹះ គឺជាបល្ល័ង្កតម្កល់ព្រះជីរ៍ធំដែលសាងមកក្រោយសម័យសង្រ្គាម (រូបលេខ៨)។ បើយោងតាមចារឹកពីរផ្ទាំងដែលចារជាប់នៅផ្នែកខាងក្រោយបល្ល័ង្កឱ្យដឹងថា ព្រះវិហារវត្តស្វាយសាច់ភ្នំនេះកសាងឡើងក្នុងព្រះពុទ្ធសករាជ២៤៤៨ (ឆ្នាំ១៩០៥) ហើយសាងបល្ល័ង្ក និងព្រះជីវ៍ក្នុងព្រះពុទ្ធសករាជ២៥២៥ (ឆ្នាំ១៩៨២)។ អ្វីគួរឱ្យកត់សម្គាល់ គឺនៅផ្នែកខាងមុខនៃបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍គេឆ្លាក់រូបព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន ដែលកម្រឃើញនៅតាមបណ្តាព្រះវិហារផ្សេង។ ប៉ុន្តែកាយវិការនៃព្រះបដិមាព្រះជីរ៍ គឺសាងឡើងក្នុងទម្រង់ជាព្រះពុទ្ធម្ចាញ់មារ ដោយទ្រង់គង់ព្រះភ្នែន ព្រះបាទស្តាំគងលើព្រះបាទឆ្វេង ព្រះហស្តស្តាំលាសំយុងចុងម្រាមទៅក្រោម ហើយព្រះហស្តឆ្វេងលាផ្ងារដាក់លើចុងព្រះបាទស្តាំ ដូចការនិយមតាមវត្តនានាដែរ។ ចំណែកឯនៅខាងក្រោយបល្ល័ង្ក គេឆ្លាក់រូបនាងគង្ហីងព្រះធរណីច្បូតសក់ បង្ហាញឱ្យឃើញជាក់ស្តែងដូចក្នុងរឿងពុទ្ធប្រវត្តិត្រង់ឈុតព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់ផ្ចាញ់មារ។
ចំពោះការរចនាក្បាច់លម្អ និងគំនូរទឹបមាសលើសសរព្រះវិហារវិញ គេសម្គាល់ឃើញប្លែកពីព្រះវិហារដទៃ ដ្បិតសសរខ្លះមានរំលេចជារូបរុក្ខជាតិតូចៗ មានវល្លិ មានដើម ទង ស្លឹក ផ្កា ផ្លែ និងតួអង្គក្នុងរឿងបុរាណដូចជា កិន្នរ យក្ស នាគ ឬរូបតួអង្គទេព ឬសត្វផ្សេងៗក្នុងរឿងទេពកថាជាដើម (រូបលេខ៨)។ សូមបញ្ជាក់ថាសសរទាំងបួនជួរក្នុងព្រះវិហារនេះមានសរុប៣២ដើម ធ្វើពីឈើឈូសឱ្យមូលរលោង ទំហំមួយឱបមនុស្ស ទ្រគ្រឿងបង្គុំឈើផ្នែកខាងលើ។ ប៉ុន្តែក្នុងចំណោមសសរទាំងអស់មានសសរមួយដើមនៃជួរខាងស្តាំក្បែរបល្ល័ង្កព្រះជីវ៍ គឺជាសសរបេតុង ធ្វើថ្មីតាមទំហំ និងលំនាំសសរឈើដែលពុកខូចទៅ ហើយក្នុងចំណោមសសរទាំង៣២ដើមនោះដែរ មានសសរមួយទៀតចារឹកកាលបរិច្ឆេទខ្លីថា “ព្រះសាស្នាបាន២៤៥៤” (ឆ្នាំ១៩១១)។
គំនូរខាងក្នុងព្រះវិហារ គូរនៅលើផ្នែកសំខាន់ៗនៃសំណង់ដូចជា ពិតាន ហប់ខ្យល់ និងលើជញ្ជាំងជុំវិញ។ ប្រធានបទដែលលើកមកគូរក្នុងព្រះវិហារនេះ គឺឈុតសំខាន់ៗនៃរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ រឿងជាតក គំនូរព្រះអាទិត្យ និងព្រះចន្រ្ទ ដូចបណ្តាព្រះវិហារផ្សេងដែរ។ ប៉ុន្តែបើគេពិនិត្យឱ្យល្អិត គេមើលឃើញថាគំនូរលើហប់ខ្យល់មុខក្រោយ គឺជាគំនូរបុរាណដែលទំនងគូរតាំងពីចាប់ផ្តើមកសាងព្រះវិហារ។ ចំណែកឯគំនូរលើជញ្ជាំងជុំវិញមួយភាគធំ មានចុះកាលបរិច្ឆេទគូរក្នុងឆ្នាំ១៩៥៦-១៩៥៧ ដោយវិចិត្រករឈ្មោះ ណែម និង ម៉ក់។ ដោយឡែក គំនូរមួយផ្នែកទៀតនៃជញ្ជាំងជុំវិញនោះដែរ រួមទាំងគំនូរលើពិតាន គឺជាគំនូរថ្មី គូរឡើងវិញបន្ទាប់ពីជួសជុលព្រះវិហារ ក្រោយចប់សង្រ្គាម ពោលគឺគូរបំពេញសាច់រឿងដែលខូចខាតកាលសម័យសង្រ្គាម (រូបលេខ៩)។
ជាសង្ខេបមក បើផ្អែកតាមកាលបរិច្ឆេទចារលើផ្នែកផ្សេងៗនៃសំណង់ដូចរៀបរាប់ខាងលើ នាំឱ្យយើងកាត់យល់បានថា ព្រះវិហារវត្តស្វាយសាច់ភ្នំទំនងចាប់ផ្តើមសាងសង់ក្នុងព.ស.២៤៤៨ (ឆ្នាំ១៩០៥) រចនាក្បាច់និងគូរគំនូរទឹបមាសលើសសរក្នុងព.ស.២៤៥៤(ឆ្នាំ១៩១១)។ បន្ទាប់មក ទើបរៀបជញ្ជាំងឥដ្ឋបូកកំបោរបាយអរដូចឃើញសព្វថ្ងៃនៅក្នុង ព.ស.២៤៦៨ (ឆ្នាំ១៩២៥) និងសាងខ្លោងទ្វារជុំវិញក្នុងព.ស.២៤៧១ (ឆ្នាំ១៩២៨ )។ លុះចូលដល់រវាងព.ស.២៤៩៩-២៥០០ (ឆ្នាំ១៩៥៦-១៩៥៧ ) ទើបគូរគំនូរលើជញ្ជាំងខាងក្នុងព្រះវិហារ ហើយក្រោយសង្រ្គាមបញ្ចប់ ទើបគេកសាងបល្ល័ង្កនិងព្រះជីវ៍ថ្មីឡើងវិញក្នុងព.ស.២៥២៥ (ឆ្នាំ១៩៨២) ដូចឃើញសព្វថ្ងៃ៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀវ សុវណ្ណមរកត
