បដិមាព្រះនាងស្រីរាជេន្រ្ទទេវីរកឃើញនៅប្រាសាទលលៃ

ចាប់ពីចុងស.វ.ទី៩មក ប្រវត្តិវិទូជាច្រើនបានសង្កេតឃើញថា ព្រះមហាក្សខ្មែរនៅពេលអភិសេកឡើងសោយរាជ្យ ទ្រង់ច្រើនតែមានទំនៀមសាងសង់ប្រាសាទឧទ្ទិសដល់បុព្វការីជន។ ជាក់ស្តែង ព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី១ (គ.ស.៨៧៩-៨៨៩) កសាងប្រាសាទព្រះគោឧទ្ទិសដល់បុព្វការីជនទាំងប្រាំមួយអង្គរបស់ទ្រង់នៅរាជធានីហរិហរាលយ។ បន្ទាប់ពីទ្រង់សោយទិវង្គត មុនពេលព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ (គ.ស.៨៨៩-៩១០) ប្តូររាជធានីទៅកាន់តំបន់អង្គរ (ស្រីយសោធរបុរ) ទ្រង់បញ្ជាឱ្យសាងប្រាសាទលលៃនៅចំកណ្តាលឥន្រ្ទតដាក ដើម្បីឧទ្ទិសទៅដល់បុព្វការីជន។ ប្រាសាទលលៃ មានតួប៉មធ្វើអំពីឥដ្ឋចំនួន ៤ សង់នៅលើខឿនតែមួយ ហើយតួប៉មនីមួយៗសុទ្ធតែតម្កល់រូបសំណាកបុព្វការីជនក្នុងរូបភាពជាទេពប្រុសនិងទេពស្រីនៅក្នុងនិកាយសិវ។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ យើងនឹងសិក្សាអំពីរូបសំណាកមួយដែលព្រះបាទស្រីយសោវរ្ម័ន តម្កល់នៅតួប៉មនិរតីនៃប្រាសាទលលៃ ដែលមានព្រះនាមថា «ព្រះកម្រតេងអញស្រីរាជេន្រ្ទទេវី» ក្រោមរូបភាពជាព្រះជាយារបស់ព្រះសិវ (គៅរិ)។ តើរូបបដិមានេះមានប្រវត្តិ និងលក្ខណៈបែបណាខ្លះ?

គេអាចដឹងថា បដិមាខាងលើគឺជា ព្រះនាងស្រីរាជេន្រ្ទទេវី ក្នុងរូបភាពជាគៅរិបានតាមរយ:សិលាចារឹកនៅលើមេទ្វារខាងត្បូង នៃតួប៉មនិរតីប្រាសាទលលៃ ចុះបញ្ជីលេខ K.331A ដែលរៀបរាប់ថា “មហាសករាជឆ្នាំ៨១៥ (ត្រូវនឹងគ.ស.៨៩៣) ព្រះបាទស្រីយសោវម៌ ស្ថាបនាព្រះអាជ្ញាកន្លោងព្រះនាងរាជេន្រ្ទទេវី ដោយមានថ្វាយនូវខ្ញុំបម្រើជាច្រើននាក់ថែមទៀតផង”។ ចំណែកឯ ទិន្នន័យសិលាចារឹកនៅលើមេទ្វារតួប៉មផ្សេងទៀតនៃប្រាសាទលលៃ ក៏បានផ្តល់ព័ត៌មានឱ្យយើងដឹងថា តួប៉មអាគ្នេយ៍តម្កល់រូបសំណាកព្រះបាទមហិបតិវរ្ម័ន តួប៉មពាយព្យតម្កល់រូបសំណាកព្រះនាងឥន្រ្ទទេវី និងតួប៉មឦសានតម្កល់រូបសំណាកព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័ន។ គ្រប់រូបសំណាកបុព្វការីជនភេទប្រុស គឺស្ថាបនាឡើងក្នុងរូបភាពជាព្រះសិវ និងបុព្វការីជនភេទស្រីក្នុងរូបភាពជាព្រះជាយាព្រះសិវ (គោរិ)។ ព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័ន និងព្រះនាងឥន្រ្ទទេវី គឺជាព្រះបិតានិងមាតារបស់ព្រះបាទស្រីយសោវរ្ម័ន រីឯព្រះបាទមហិបតិវរ្ម័ន និងព្រះនាងរាជេន្រ្ទទេវី ត្រូវជាព្រះអយ្យិកោ និងអយ្យិការបស់ព្រះបាទស្រីយសោវរ្ម័ន។ ម្ល៉ោះហើយ រូបបដិមា ឬរូបសំណាកដែលយើងកំពុងលើកយកមកសិក្សានេះ គឺជារូបសំណាកតំណាងឱ្យព្រះអយ្យិកា (ជីដូន) របស់ព្រះបាទស្រីយសោវរ្ម័នទី១ ជាប់ខ្សែខាងព្រះមាតារបស់ទ្រង់។

រូបបដិមា ឬរូបសំណាកព្រះនាងស្រីរាជេន្រ្ទទេវីក្នុងរូបភាពជាព្រះជាយារបស់ព្រះសិវ  (គៅរិ) ស្ថាបនាឡើងអំពីថ្មភក់ មានកម្ពស់ ១៧៥ ស.ម. ,ទទឹង ៥០ ស.ម. និងកម្រាស់ ៣៧ ស.ម. ដែលសព្វថ្ងៃកំពុងរក្សាទុកនិងដាក់តាំងបង្ហាញនៅលើថែវខាងត្បូងនៃសារមន្ទីរជាតិកម្ពុជា ដោយមានលេខបញ្ជី Ka.1645 / B.289 / B.42.4 / ខ.68។ សិល្បករតុបតែងរូបសំណាកទេពស្រីដោយមានលក្ខណៈឈរទ្រឹង ព្រះភក្រ្តញញឹមស្ងប់ ព្រះឱស្ឋក្រាស់ ថ្ពាល់ពេញ ថ្ងាសរលោង ចិញ្ចើមវែងត្រង់ជាប់គ្នា ច្រមុះរីកធំមានខ្ទង់ ព្រះនេត្របិទសំប៉ែត ព្រះកាណ៌វែងមានចោះរន្ធសម្រាប់ពាក់ក្រវិល ហើយរចនាម្កុដជារបៀបផ្នួងសក់មានលម្អជាក្បាច់ផ្សេងៗ (ជដាមកុដ)។ នៅពេលគេរកឃើញដំបូង រូបសំណាកនេះបានបែកបាក់ខ្លះនៅលើផ្ទៃមុខផ្នែកខាងស្តាំ តែបច្ចុប្បន្នអ្នកជំនាញនៃសារមន្ទីរជាតិកម្ពុជាបានជួសជុលឡើងវិញរួចរាល់ហើយ។ ព្រះថន:មូលក្លំ មានស្នាមឆ្នូតនៅក្រោមដើមទ្រូងក្នុងលក្ខណៈជាធម្មជាតិពិតៗ ហើយព្រះហស្តទាំងពីរបាក់នៅសល់ត្រឹមកដៃ ប៉ុណ្ណោះ។ រូបសំណាកព្រះនាងរាជេន្រ្ទទេវីស្លៀកសារុង មានផ្នត់រាងត្រីកោណធ្លាក់សំយាកលើភ្លៅខាងឆ្វេង ហើយនៅចំពីមុខមានផ្នត់វែងមួយធ្លាក់ពីក្បាលពោះរហូតដល់កជើង។

ក្នុងឆ្នាំ១៩៣១ លោក Groslier បានសិក្សារូបបដិមានេះដោយបានលើកឡើងថា រូបនេះជាសិល្ប:នៅស.វ.ទី៩ ដែលមានលក្ខណៈស្រដៀងរូបសំណាកព្រះនាងធរណិន្រ្ទទេវី ដែលរកឃើញនៅប្រាសាទព្រះគោ។ លោក Jessup (2006) ជាប្រវត្តិសិល្ប:វិទូដ៏ល្បីល្បាញ យល់ឃើញថា រូបសំណាកព្រះនាងរាជេន្រ្ទទេវី មានលំនាំជាសិល្បរចនាបថព្រះគោ ប៉ុន្តែមានចំណុចខុសគ្នាខ្លះ ឧទាហរណ៍ ដងខ្លួនបដិមានៅប្រាសាទបាគងសិល្បករឆ្លាក់តាមលំនាំធម្មជាតិច្រើនជាង ខុសពីរូបបដិមានេះមានរាងឈរទ្រឹង ហើយផ្នត់សំពត់ពុំលម្អិតដូចរចនាបថព្រះគោឡើយ។ ម្ល៉ោះហើយ លោកសន្និដ្ឋានថា បដិមានេះអាចគេឆ្លាក់ឡើងនៅស.វ.ទី១២ ដើម្បីយកទៅជំនួសរូបចាស់នៅស.វ.ទី៩ ដែលស្របពេលនឹងការជួសជុលតួប៉មខាងលើប្រាសាទបាគងដែរ។ គំនិតដែលថាបដិមានេះទំនងសាឡើងថ្មីនៅស.វ.ទី១២ ជំនួសរូបចាស់នៅស.វ.ទី៩នេះ ធ្លាប់បានស្នើដំបូងគេដោយលោក Albert Le Bonheur នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ ដោយគំនិតរបស់លោកពឹងផ្អែកលើការរចនាម៉ូតសក់ និងសំពត់របស់បដិមាដែលមានលក្ខណៈមួយចំនួនផ្ទុយពីលក្ខណៈជាទូទៅនៃរចនាបថព្រះគោ ស.វ.ទី៩។ ទោះបីជាយ៉ាងណា យើងពុំមានភស្តុតាងជាក់លាក់ណាមួយអាចសន្និដ្ឋានថារូបនេះជាសិល្ប:ដែលស្ថាបនាឡើងនៅស.វ.ទី១២ យកមកជំនួសរូបសំណាកចាស់នៅស.វ.ទី៩បានឡើយ បើទោះបីជាគេដឹងថាតួប៉មខាងលើនៃប្រាសាទបាគងស្ថាបនាឡើងវិញនៅក្នុងស.វ.ទី១២ (រចនា បថអង្គរវត្ត) ក៏ដោយ។ ដ្បិតមានតែការលម្អម្កុដមួយមុខប៉ុណ្ណោះ ដែលយើងឃើញមានលក្ខណៈប្លែកពីទេវរូបភេទស្រីនៅចុងស.វ.ទី៩ រីឯការលម្អនៅលើសារុងពុំសូវឃើញមានខុសប្លែកច្រើន  ឡើយ។ ករណីនេះ ប្រសិនបើរូបសំណាកនេះ ពិតជាសិល្ប:ចាស់នៅចុងស.វ.ទី៩ដដែលមែន វាអាចមកពីសិល្ប:ក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រីយសោវរ្ម័នទី១ មានភាពខុសប្លែកគ្នាខ្លះពីសិល្ប:ដែលយើងឃើញនៅប្រាសាទព្រះគោ និងបាគង។ ដ្បិត យើងដឹងស្រាប់ហើយ នៅពេលទ្រង់ប្តូររាជធានីទៅកាន់តំបន់អង្គរ សិល្ប

ៈនៅក្នុងរជ្ជកាលរបស់ទ្រង់មានការវិវឌ្ឍន៍ថ្មីមួយដែលធ្វើឱ្យអ្នកស្រាវជ្រាវបានកំណត់ចូលទៅក្នុងរចនាបថថ្មីមួយដែលមានឈ្មោះថា “រចនាបថបាខែង”។ អ្វីដែលគួរយកមកពិចារណាបន្ថែមទៀតនោះគឺ តើរូបបដិមានេះពិតជារូបរាងធម្មជាតិរបស់ព្រះនាងរាជេន្រ្ទទេវីមែនឬអត់? ឬគ្រាន់តែជារូបស្នងបដិមាដែលគេឆ្លាក់ក្នុងទម្រង់ព្រះភក្រ្ត និងរូបរាងតាមការស្រមើស្រមៃរបស់សិល្បករ? ទោះបីជាសិលាចារឹកបានបញ្ជាក់ឱ្យដឹងថា បដិមានេះជារូបស្នងរបស់ព្រះនាងក្នុងរូបភាពជាព្រះក៏ដោយ ក៏យើងពិបាកនឹងវាយតម្លៃឱ្យជាក់លាក់ថា រូបនេះជាព្រះភក្រ្តពិត ឬមិនពិតឡើយ។ ជាទូទៅ រូបបដិមានៅសម័យអង្គរ គឺមានតែរូបបដិមាតំណាងព្រះបាទស្រីជ័យវរ្ម័នទី៧ មួយអង្គគត់ ដែលអ្នកស្រាជ្រាវបានឯកភាពគ្នាគិតថា ជាព្រះភក្រ្ត និងរូបរាងពិតរបស់ទ្រង់។

ជារួមមក រូបបដិមាព្រះនាងស្រីរាជេន្រ្ទទេវីក្នុងរូបភាពជាព្រះជាយារបស់ព្រះសិវ (គៅរិ) ដែលតម្កល់នៅក្នុងតួប៉មនិរតីនៃប្រាសាទលលៃ ក្នុងតំបន់ហរិហរាលយ (រលួស សៀមរាប) គឺជាឧទាហរណ៍មួយដ៏មានសារៈសំខាន់ បង្ហាញឱ្យយើងឃើញពីទំនៀមរបស់ព្រះមហាក្សត្រនៅដើមសម័យអង្គរ ដែលគេនិយមកសាងរូបសំណាកបុព្វការីជនរបស់ខ្លួនក្នុងរូបភាពជាទេពតម្កល់នៅក្នុងប្រាសាទ។ លក្ខណៈបែបនេះ យើងឃើញច្បាស់លាស់នៅចុងស.វ.ទី១២ ដើមស.វ.ទី១៣ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទស្រីជ័យវរ្ម័នទី៧ (គ.ស.១១៨១-១២២១)។ ចំណែកឯការសន្និដ្ឋានថា រូបសំណាកនេះទំនងកសាងឡើងវិញនៅស.វ.ទី១២ដោយយកលំនាំរូបចាស់នៅស.វ.ទី៩ នៅតែមិនទាន់ជា  អំណះអំណាងដែលរឹងមាំនៅឡើយទេ៕

——————–

Rajendradevi statue found at Prasat Lolei

Prasat Lolei temple consists of four brick sanctuary towers on a single terrace, and each tower houses a statue representing the ancestors of King Sri Yasovarman I (ca. 889-910). According to the inscription on the entrance door (K.331A), one of the statues in the southwest sanctuary tower of Prasat Lolei temple is the portrait-statue representing Sri Rajendradevi as Gauri, the grandmother of Sri Yasovarman I. This statue depicts the tradition of the kings in the early Angkorian period, who produced the portrait-statues of their ancestors in the form of deities in the temple. This tradition was clearly demonstrated in the late 12^th and early 13^th centuries during the reign of Sri Jayavarman VII (ca. 1181-1221). Many scholars have speculated that the statue of Sri Rajendradevi as Gauri probably had been rebuilt in the 12^th century, replacing the old one in the 9^th century. However, this argument is not yet clear.

អត្ថបទដោយ៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី