ភ្នំជីសូរ្យ ស្ថិតនៅក្នុងភូមិស្លា ឃុំរវៀង ស្រុកសំរោង ខេត្តតាកែវ។ ទីនេះមានភាពល្បីល្បាញ ដ្បិតជាទីទេសចរនិយមមកលម្ហែផង មានវត្ត និងជាទីបុរាណដ្ឋានដែលមានប្រាសាទបុរាណយ៉ាងសម្បើមផងដែរ។ ឈ្មោះភ្នំនេះ អ្នកស្រុកតែងពន្យល់តាមរឿងព្រេងដូចមាននៅក្នុងសៀវភៅប្រជុំរឿងព្រេងខ្មែរ ភាគ៦ របស់ក្រុមជំនុំទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរ នៃវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ។ យ៉ាងនេះក្ដី តាមការសិក្សាសិលាចារឹក បានបង្ហាញពីឈ្មោះ “ជីសូរ្យ” នេះ ជាឈ្មោះបន្សល់មកតាំងពីបុរាណយ៉ាងជាក់ច្បាស់។
ប្រាសាទបុរាណនៅលើភ្នំនេះ មានកំពែងថ្មបាយក្រៀមព័ទ្ធជុំវិញ ខាងក្នុងមានតួប្រាសាទជាច្រើន និងមានប្រាង្គសំខាន់នៅចំកណ្ដាល ដែលអ្នកស្រុកហៅថា “វិហារក្នុង” ជាទីដែលគេជឿថាមានភាពសក្ដិសិទ្ធិ។ “វិហារក្នុង” ជាការកែប្រែប្រាង្គព្រហ្មញ្ញសាសនាមកជាចេតិយតាមបែបពុទ្ធសាសនា ជាការពេញនិយមនាសម័យកណ្ដាល។ ប្រាសាទនេះកសាងនៅក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទី១(១០០២-១០៥០គ.ស.) ដែលទំនងជាសាងសង់នៅលើទីតាំងប្រាសាទសម័យមុនអង្គរ ព្រោះយើងសង្កេតឃើញមានសម្ភារៈសំណង់សម័យ មុនអង្គរនៅទីនោះផងដែរ។ បើឈរលើភ្នំចំខាងមុខរៀសាូវត» «អាទ្រិ» «គិរី៌ម្រមានរៀបរាប់ប្រាសាទនេះ យើងឃើញមានជណ្ដើរបុរាណសាងពីថ្មបាយក្រៀមចុះទៅដល់ជើងភ្នំ។ នៅជើងភ្នំទិសខាងកើតមានប្រាសាទពីរដែលជាច្រកចូលមកកាន់ប្រាសាទលើភ្នំ ហៅតាមពាក្យសំស្ក្រឹតថា “គោបុរៈ”។ អ្នកស្រុកហៅប្រាសាទទាំងពីរនោះថា ប្រាសាទសែនត្មុល និងសែនរវាំង ឬសែនភូវាំង។ នៅខាងកើតប្រាសាទទាំងពីរនោះមានស្រះទឹកបុរាណមួយ អ្នកស្រុកហៅថា “ទន្លេអុំ” ដែលជាបារាយណ៍ របស់ប្រាសាទនេះ គឺជានិមិត្តរូបតំណាងឱ្យមហាសាគរ។
នៅប្រាសាទនេះ គេបានរកឃើញសិលាចារឹកចំនួន៤ផ្ទាំង ដែលមានចុះលេខបញ្ជី K. 31 K.32 K.33 និង K.34។ សិលាចារឹក K.31 ចុះកាលបរិច្ឆេទនៅឆ្នាំ១០២៩គ.ស.ចារនៅលើមេទ្វារខាងជើងនៃតួប្រាសាទខាងជើង ចារឹកអំពីដង្វាយរបស់ព្រះសូរ្យវម៌្មទី១ មានមនុស្សពីរនាក់មានឋានន្ដរនាមជា “ឆ្លោញ” និង “តេង” ព្រមទាំងដី១២កន្លែង និងអម្រស់អម្ររបស់អ្នកបម្រើ ចំពោះប្រាសាទនេះ។ សិលាចារឹក K.32 បច្ចុប្បន្នរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរ ជាតិអង្គរមានចុះកាលបរិច្ឆេទនៅឆ្នាំ១១១៦គ.ស ចារឹកអំពីដង្វាយរបស់ព្រះគម្ដែងអញភ្នំរហែក ជាតបស្វីរបស់រាជការ ថ្វាយជាដី ខ្ញុំបម្រើ និងភស្ដុភារសម្រាប់ធ្វើពិធីសង្រ្កាន្ដចំពោះ ប្រាសាទនេះ។ ចុងក្រោយមានពាក្យបណ្ដាសាដល់នរណាដែលបំផ្លាញបុណ្យទាំងនោះឱ្យឆេះសន្ធោរសន្ធៅដូចភ្លើងនៅនរករោរព។ សិលាចារឹក K.33 រក្សាទុកនៅសារមន្ទីរហ្គីមេត៍ ប្រទេសបារាំង ចុះកាលបរិច្ឆេទនៅឆ្នាំ១០១៧គ.ស ផ្នែកដំបូងចាររំលឹកពីការជាវដីសាងអាស្រមឈ្មោះយោគិន្ទ្រាល័យ និងបន្ទាប់មកនៅឆ្នាំ១០១៧គ.ស មានស្ដែងអញសិវាចារ្យទូលសុំឱ្យព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទី១ ចេញលិខិតព្រះអាលក្ស ដល់លោកដែលលោកបានជាវដីយោគិន្ទ្រាល័យ និងយោគិន្ទ្របុរកន្លងមក ដោយរៀបរាប់នូវទ្រព្យដែលបានទិញដីនោះនិងដង្វាយនានាថ្វាយព្រះ។ ចុងក្រោយ គឺជាបណ្ដាសាដល់អ្នកដែលបំផ្លាញ និងពរដល់អ្នកថែរក្សាទ្រព្យទាំងនោះ។ សិលាចារឹក K.34 បច្ចុប្បន្នរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរហ្គីមេត៍ ប្រទេសបារាំង ចារឹកនៅស.វ.ទី១១ និយាយអំពីការធ្វើបុណ្យរបស់ទិវាករបណ្ឌិត និងដង្វាយក្រុមមនុស្ស៦៨នាក់ដែលមានឋានន្តរនាមជា “លោញ” និង “តេង” ដើម្បីបម្រើនៅតំបន់ រលាបទន្លា ដោយមានបញ្ជាក់ពីព្រំដីរលាបទន្លា និងដីពីកន្លែងទៀតផង។ បន្ទាប់មកមានរៀបរាប់អំពីដង្វាយនានា។ ខាងចុងបញ្ចប់អត្ថបទ ជាពរជូនដល់អ្នកបានថែរក្សាបុណ្យ និងបណ្ដាសារដល់នរណាដែលបំផ្លាញបុណ្យដែលបានសាងនេះ។
សិលាចារឹកប្រាសាទភ្នំជីសូរ្យ K.31 K.32 និង K.34 បានបញ្ជាក់ថាប្រាសាទនេះមានឈ្មោះ
ដើមថា “វ្រះកម្រតេង៑ជគត៑ឝ្រីសូយ៌្យបវ៌្វត” សម្រួលជាអក្ខរាវិរុទ្ធទំនើបថា “ព្រះគម្ដែងជគតស្រីសូរ្យបព៌ត”។ ឯសិលាចារឹកប្រាសាទព្រះវិហារ K.380 ហៅប្រាសាទនេះថា “ឝ្រីសូយ៌្យាទ្រិ” (ឝ្រីសូយ៌្យ + អទ្រិ) សម្រួលមកជាអក្ខរាវិរុទ្ធទំនើបថា “សូរ្យាទ្រិ”។ ចំណែកសិលាចារឹកប្រាសាទបាយ័ន K.293 វិញ ហៅប្រាសាទនេះថា “វ្រះកម្រតេង៑ជគត៑ឝ្រីសូយ៌្យ គិរី” សម្រួលមកអក្ខរាវិរុទ្ធទំនើបជា “ព្រះគម្ដែងជគតស្រីសូរ្យគិរី”។
យើងសង្កេតឃើញថា ឈ្មោះប្រាសាទនេះមានធាតុសំខាន់ពីរគឺ «ឝ្រីសូយ៌្យ» (ស្រីសូរ្យ) ផ្សំនឹង «បវ៌្វត» «អទ្រិ» «គិរី»។ ពាក្យ «ស្រីសូរ្យ» នេះគឺសំដៅព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទី១ ដែលទ្រង់ជាស្ថាបនិកប្រាសាទនេះ។ ចំណែកឯពាក្យសំស្ក្រឹត «បវ៌្វត» «អទ្រិ» និង «គិរី» មានន័យថាភ្នំដូចគ្នា។ ដូច្នេះឈ្មោះបុរាណរបស់ភ្នំជីសូរ្យដែលរៀបរាប់ក្នុងសិលាចារឹកខាងលើមកនេះ មានន័យថា «ភ្នំព្រះស្រីសូរ្យ» ឬ «ភ្នំព្រះបាទសូរ្យវម៌្ម(ទី១)»។
«ភ្នំជីសូរ្យ» ជាឈ្មោះបង្ហាញពីការចងចាំឈ្មោះបុរាណរបស់ប្រាសាទនេះថា «ស្រីសូរ្យបព៌ត» «ស្រីសូរ្យាទ្រិ» ឬ «ស្រីសូរ្យគិរី»។ ពាក្យ «ជី» អាចឱ្យយើងពិចារណាបានច្រើនយ៉ាង។ ករណីទី១ ពាក្យ «ជី» ជាពាក្យសម្គាល់ញាតិកាខាងលើចាប់ពីពីរថ្នាក់ឡើងទៅ។ ដូច្នេះ «ភ្នំជីសូរ្យ» មានន័យយ៉ាងសាមញ្ញថាភ្នំរបស់តាសូរ្យ។ ករណីទី២ ពាក្យ «ជី» អាចជាពាក្យមានការវិវត្តសូរមកពីពាក្យ «ស្រី» ដែលជាពាក្យសំស្ក្រឹត(អានថា ស៊្រី)។ អ្វីដែលយើងគួរចាប់អារម្មណ៍ ជាទូទៅយើងសម្គាល់ឃើញថាសម្ដីអ្នកស្រុកតាកែវ-កំពត សូរព្យញ្ជនៈ “ស” បញ្ចេញជាសូរព្យញ្ជនៈ “ច/ជ” វិញ។ ដូច្នេះពាក្យ «ស្រី» នេះអាចក្លាយមកជាសូរ «ច្រី» ឬ «ជ្រី» ដែលមានការធ្លាក់ចុះសូរ “រ” ក្លាយជាសូរ «ជី»។
អត្ថបទដើមដោយ៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
