ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ប្រកបដោយសម្បត្តិវប្បធម៌សម្បូណ៌បែប រួមមានទាំងឧបករណ៍តន្ត្រីជាងមួយរយនិងវង់តន្ត្រីជាងម្ភៃដែលប្រើឧបករណ៍តន្ត្រីទាំងនេះ។ ប្រជាជនខ្មែរ ជាទូទៅនិយមហៅឧបករណ៍តន្ត្រីខ្សែមួយថា “ខ្សែដៀវ សាយដៀវ ឬសាដៀវ” ជាភាសាថៃឬខ្មែរលាយថៃ។ ធាតុពិតឧបករណ៍តន្ត្រីនេះ ជាមរតកតន្ត្រីកេរតំណែលដូនតាខ្មែរសុទ្ធសាធ។ យើងគួរកត់សម្គាល់ថា ឧបករណ៍ខ្សែមួយ ត្រូវបានបុព្វបុរសខ្មែរឆ្លាក់ជាប់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណ មានប្រាសាទបាយ័នជាតឹកតាង (ចុងសតវត្សទី១២ ឬដើមសតវត្សទី១៣) ។
“សាយ” មានន័យថា “ខ្សែ” គឺសំណុំសរសៃសូត្រតូច ដែលចងតពីក្បាលស្លាបឯកភ្ជាប់នឹងចុងដង ពោលគឺសាយឯកឬឯកដាច់សាយ។ រីឯពាក្យ “ដៀវ” មានន័យថា “មួយឬតែមួយ”។ បើតាមវចនានុក្រមសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត ឱ្យនិយមន័យលើឧបករណ៍តន្ត្រីនេះថា ជាឈ្មោះគ្រឿងតន្ត្រីមួយប្រភេទ មានខ្សែលួសស្ពាន់តែមួយ មានសំបកឃ្លោកមូលមួយកំណាត់ទ្រភ្ជាប់ពីក្រោមដង មានប៉ោលសម្រាប់រឹតឬបន្ធូរខ្សែ ប្រើជាគ្រឿងដេញ មានសូរសព្ទមូលរងំ។ សម្តេចព្រះសង្ឃរាជក៏បានណែនាំថា យើងគួរហៅឧបករណ៍តន្ត្រីនេះថា “ខ្សែមួយឬឯកតន្ត្រី, ដេញឯកតន្ត្រី សូរឯកតន្ត្រី”។
ឧបករណ៍
ឧបករណ៍ខ្សែ១ មានបណ្តោយដងធ្វើពីឈើក្រញូង បេងឬនាងនួន ប្រវែង ០.៨០ម ដែលនៅខាងចុងមានរាងកោងបន្តិចនិងមានឆ្លាក់ក្បាច់រូបសត្វដូចជានាគឬហង្ស ធ្វើពីឈើ ស្មាច់ ឆ្អឹង ឬភ្លុកជាគ្រឿងលម្អ។ ឯប្រអប់សូរធ្វើដោយសំបកឃ្លោកទុំស្ងួត មានវិជ្ឈមាត្រឬបន្ទាត់ផ្ចិត ប្រវែង ០.២០ម និងមានខ្សែស្ពាន់តែមួយសរសៃសន្ធឹងពីចុងដងទៅព្រលួត
នៅប្រហែលជាពីរភាគបីពីចុងដង ជិតទៅខាងព្រលួត គេចងសំបកឃ្លោកភ្ជាប់ទៅនឹងដង ដោយមានខ្សែដាក់បញ្ចូលទៅក្នុង តាមរន្ធផ្លែឃ្លោកភ្ជាប់ដោយកន្លាស់ពីខាងក្នុង ហើយយកខ្សែលួសមួយសរសៃចងរឹតខ្សែស្ពាន់ឲ្យជាប់ទៅនឹងដង ធ្វើជាខ្សែក ត្រង់កន្លែងដែលភ្ជាប់សំបកឃ្លោក ដោយមិនមានពាសស្បែកអ្វីទេ។ នៅក្នុងវង់តន្ត្រីអារក្សឬអាពាហ៍ពិពាហ៍ឧបករណ៍ខ្សែមួយ រឹតទៅតាមឧបករណ៍ប៉ីប្របុសដែលជាឧបករណ៍មានសូរនឹង មិនផ្លាស់ប្តូរ (Fixed pitch)។
របៀបសម្តែង
នៅពេលសម្តែង អ្នកដេញយកសំបកឃ្លោកមកផ្ទប់នឹងដើមទ្រូង ហើយបង្ហើបឬផ្អឹបសំបកឃ្លោកទៅនឹងទ្រូង ដើម្បីផ្លាស់ប្តូរសូរទៅតាមបទ។ គេកេះខ្សែស្ពាន់តែមួយនោះ ដោយប្រើក្រចកដែកដែលអ្នកដេញពាក់ស៊កទៅលើម្រាមដៃមួយដើម្បីឱ្យឮសូរខ្លាំង “តូម តូម” ផ្តក់មួយៗនៅមុនឬក្រោយចង្វាក់បន្តិច (Syncopation)។
របៀបប្រើ
គេប្រើឧបករណ៍ខ្សែមួយ ដែលមានសូរតម្អូញលន្លង់លន្លោចនៅពេលយប់ស្ងាត់ ឬនារដូវស្រូវទុំ ដែលខ្មែរយើងអ្នកស្រែចម្ការនិយមដេញលេងកម្សាន្តនៅពេលចាំស្រូវនៅខ្ទមស្រែ។ ក្រៅពីការសម្តែងទោល គេប្រើឧបករណ៍ខ្សែមួយ នៅក្នុងវង់តន្ត្រីអារក្សនិងអាពាហ៍ពិពាហ៍។
តាមការស្រាវជ្រាវផ្នែកជាតិពន្ធុតន្ត្រីវិទ្យា (Ethnomusicology) គេអាចសន្មតថាឧបករណ៍តន្ត្រីដែលមានខ្សែតែមួយ ដូចជាឧបករណ៍ “ធ្នូតន្ត្រី” (Musical bow) ជាឧបករណ៍តន្ត្រីចាស់ជាងគេ ដែលឧបករណ៍តន្ត្រីឯទៀតៗកើតឡើងនិងបំបែកខ្លួន។ ឈរនៅលើទស្សនៈនេះ ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរមានម៉ិមនិងខ្សែមួយ ដែលបុព្វបុរសយើងបានឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ន យើងក៏អាចសន្មតថាជាឧបករណ៍តន្ត្រីពីរ ដែលមានអាយុកាលចាស់ជាងឧបករណ៍តន្ត្រីគ្រឿងខ្សែនៅប្រទេសកម្ពុជាដែរ។
អត្ថបទដើម៖ លោកបណ្ឌិត សំ សំអាង
