“A study on the native of the name of Battambang province”, there are many opinions and especially the tale describes the native of the name of the province of Battambang, located in northwestern Cambodia today. Why is it called Battambang?
Through the collection of Khmer tales book in the 18th or 19th century describes the story of the Brahma Kel temple in Siem Reap and fabricated to reveal the name of the province only. In addition, the study of words in inscriptions gives different ideas between researchers. Aymonier gave an idea related to the word taṃvvaṅ, first found in the inscription on the temple of Phnom Preah Net Preah, inscription K.215. Written in the area means the first forest that could become the name of the province today is called Preah Dambang. The inscription also indicates that Lonh Ab was a person from or living in the Vrei Taṃvvaṅ, but did not specify where the Vrei Taṃvvaṅ was located.
Another inscription K.212 found in Ta Ngen village, about 20 km west of Battambang city, indicated a rice field belonging to a man named Lonh Nreay at Vrei Taṃvvaṅ. This may indicate that may be Vrei Taṃvvaṅ near the temple of Wat Basset or Battambang today. Another inscription, K.207, at Wat Basset, mentions the offerings to the temple named Chey Kseth as objects, rice fields, and many slaves. Contrary to this opinion, Ms. Savaros gave the meaning of the word Taṃvvaṅ or Tamvoung in the inscriptions K.207 and K.215 as a plant that we now call Tumpoung or Daem Tumpoung is the same as her opinion. Mr. Long Siem understands the word Taṃvvaṅ is kind of a plant species named Tumpoung, for example, according to the inscription K.600, there is the word Bing Taṃvvaṅ (Boeung Tumpoung). However, she referred to the word Taṃvvaṅ in the same inscription K.207 as the first word, gems or head, and bamboo, which may be the original name of present-day Battambang (third). In addition, in inscriptions K.4411, there is a word for Tambaong and K.158 has a word for Tambvng (basket, pot). These two words Taṃvvaṅ and Tambvng are rarely found in ancient Khmer inscriptions. The word Taṃvvaṅ appears in three different inscriptions K.207, K.212, and K.215, and is a place near present-day Battambang. The word Taṃvvaṅ or Tambaong appears only twice in the inscription K.207 and K.158. Do the two words in the same inscription mean different things? This point is very difficult to interpret. It could be a single word, but with misspellings, or two different words, as Savaros mentioned it.
The question is whether the word Taṃvvaṅ and Tambaong should be a word that can become the word Battambang today? The word Taṃvvaṅ appears in three inscriptions located near or around Battambang city, such as in inscriptions K.207, K.212, and K.215. The word Tambaong appears only once in the inscription K.207. In one case, if the word Tambaong is a typo in the inscription K.207, that is, it may be a word Taṃvvaṅ. It may be a common point that we should conclude that the word Taṃvvaṅ is a region name and becomes the word Preah Dambang, as Aymonier thought.
Thus, we can conclude that the word Vrei Taṃvvaṅ is an ancient word that marks an area around the provincial town of Battambang today. Moreover, the word has spoken by people from time to time that could become the word Preah Dambang, which remained in use until the end of the 19th century. During the reign of Battambang under the Ayavong dynasty, the term was used to identify coins printed by the Ounha Ben and Siamese families for trade and tribute to the Siamese kings. As for the name of Preah Dambang, King Rama I determined to call the village of Sangke Preah Dambang. The Ounha Ben family to be the local identity they control. It is not a word that the Siamese king himself coined to call the area Preah Dambang. The word Preah Dambang is used by the Khmer people in that area in the Post-Angkorian and can be derived from the ancient word in the Angkorian is Taṃvvaṅ.
Thus, we can hypothesize that the area of Battambang today has come from the ancient word (Vrei) Taṃvvaṅ <Preah Dambang <Battambang.
មានមតិជាច្រើន និងពិសេសគឺរឿងព្រេងបានរៀបរាប់អំពីដើមកំណើតឈ្មោះខេត្តបាត់ដំបង ដែលស្ថិតនៅភាគពាយ័ព្យប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ។ ហេតុអ្វីបានជាហៅឈ្មោះបាត់ដំបង?
ពិតណាស់ប្រជាជនខ្មែរសព្វថ្ងៃ ពេលនិយាយដល់ឈ្មោះខេត្តបាត់ដំបង គេតែងនឹកដល់រឿងព្រេងលោកតាដំបងក្រញ៉ូង ដែលជាហេតុនាំអោយគេហៅតំបន់ ឬខេត្តនេះថា បាត់ដំបង។ តាមរយៈសៀវភៅប្រជុំរឿងព្រេងខ្មែរភាគ៥ រៀបរាប់អំពីរឿងប្រាសាទព្រហ្មកិលនៅខេត្តសៀមរាប។ នេះជាគឺជារឿងព្រេងដែលមានប្រភពមិនច្បាស់លាស់ និងអាចលេចឡើងក្នុងសតវត្សទី១៨ ឬ១៩ ដែលគេប្រឌិតឡើងដើម្បីបង្ហាញអំពីឈ្មោះរបស់ខេត្តនេះតែប៉ុណ្ណោះ។ យើងក៏មិនមានភស្តុតាងជាក់លាក់សម្រាប់បកស្រាយឱ្យច្បាស់លាស់អំពីដើមកំណើតរបស់ឈ្មោះនេះដែរ។ ប៉ុន្តែបើយើងពិនិត្យមើលលើស្ថាននាមបុរាណដែលមានក្នុងសិលាចារឹកមួយចំនួន និងប្រៀបធៀបជាមួយនឹងស្ថានាមដទៃទៀតក្នុងតំបន់ផ្សេងៗឬក្នុងប្រទេសកម្ពុជា យើងនឹងអាចទាញយកសេចក្តីសន្និដ្ឋានមួយបានអំពីឈ្មោះដើមរបស់តំបន់ឬខេត្តនេះ។
ការសិក្សាពាក្យក្នុងសិលាចារឹក មានការឱ្យគំនិតខុសគ្នារវាងអ្នកស្រាវជ្រាវ។ លោក Aymonier បានផ្តល់នូវគំនិតមួយដែលទាក់ទងនឹងពាក្យ តំវ្វង (taṃvvaṅ) ដែលរកឃើញជាលើកដំបូងក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទភ្នំព្រះនេត្រព្រះ គឺសិលាចារឹក K.215។ លោកបានសន្និដ្ឋានថា ពាក្យ តំវ្វង អាចសរសេរជា តំប្វង មានន័យថា ព្រៃដំបូងដែលអាចក្លាយជាឈ្មោះខេត្តសព្វថ្ងៃ ហៅថា ព្រះដំបង។ ពាក្យ តំវ្វង នេះយើងឃើញមានជាលើកទី១ក្នុងសិលាចារឹកភ្នំព្រះនេត្រព្រះ ដែលបានរៀបរាប់អំពីបុរសម្នាក់ឈ្មោះ លោញ អប នៅឯព្រៃតំវ្វង បានមកទិញដីផ្តល់ឱ្យបុរសម្នាក់ទៀតឈ្មោះ លោញ បិត្ត វ្រៅ ដើម្បីកសាងអាស្រម នៅក្នុងឆ្នាំ៨៦០ស.ក (៩៣៨គ.ស)។ ប៉ុន្តែ លោញ អប បានស្លាប់បាត់ក្នុងឆ្នាំ ៨៧១ ស.ក (៩៤៩គ.ស) ការសាងសង់អាស្រមនោះក៏បានផ្អាក។ សិលាចារឹកនេះបានបង្ហាញថា លោញ អប ជាមនុស្សមកពី ឬរស់នៅឯ វ្រៃតំវ្វង ប៉ុន្តែមិនបានបញ្ជាក់ថា វ្រៃ តំវ្វងនោះស្ថិតនៅតំបន់ណាទេ។
សិលាចារឹកមួយផ្សេងទៀត រកឃើញនៅភូមិតាង៉ែន ចម្ងាយប្រហែល២០គ.ម ខាងលិចក្រុងបាត់ដំបង គឺសិលាចារឹក K.212។ ក្នុងអត្ថបទសិលាចារឹកនោះ និយាយអំពីការរំលឹកដល់ដង្វាយជាខ្ញុំបំរើ និងដីធ្លីក្រោមការត្រាស់បង្គាប់របស់ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១ ក្នុងឆ្នាំ ៩៤៩ស.ក (១០២៧គ.ស) ដល់ប្រាសាទឈ្មោះ ជ័យក្សេត្រ (វត្តបាសែត)។ ក្នុងការសង់គោល(ព្រំដី)នោះ មានដីស្រែមួយកន្លែងដែលជាកម្មសិទ្ធរបស់បុរសម្នាក់ ឈ្មោះ លោញ នរាយ នៅឯ វ្រៃ តំវ្វង។ នេះអាចបញ្ជាក់ថា វ្រៃ តំវ្វង អាចមានទីតាំងស្ថិតនៅក្បែរប្រាសាទវត្តបាសែត ឬក្រុងបាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ។ សិលាចារឹក១ផ្សេងទៀត K.207 នៅប្រាសាទវត្តបាសែតតែម្តង និយាយអំពីការឱ្យដង្វាយដល់ប្រាសាទឈ្មោះ ជ័យក្សេត្រ ជាវត្ថុ ដីស្រែ និងខ្ញុំបំរើជាច្រើន។ លើសពីនេះមានរាយនាមមន្ត្រីដែលគ្រប់គ្រងនៅតាមតំបន់ផ្សេងៗជាច្រើន ក្នុងនោះមានម្នាក់ឈ្មោះ កំស្តេង មត វ្រៃ ខ្លោញ ភុតាស វ្រៃ តំវូង។ ផ្ទុយពីមតិនេះ លោកស្រី Savaros បានឱ្យន័យពាក្យ តំវ្វងឬតំវុង ដែលមានក្នុងសិលាចារឹក K.207 (បន្ទាត់ទី៥៦) និង K.215 ថាជាប្រភេទរុក្ខជាតិ ដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថា ទំពូងឬដើមទំពូង គឺដូចគ្នានឹងយោបល់លោក ឡុង សៀម ដែលយល់ថាពាក្យ តំវ្វង ជាប្រភេទរុក្ខជាតិឈ្មោះ ទំពូង ឧទាហរណ៍តាមរយៈសិលាចារឹក K.600 មានពាក្យ បិង តំវ្វង (បឹងទំពូង)គ្នាលើពាក្យតែមួយ ចំពោះមតិអ្នកស្រាវជ្រាវទាំង២។ ព្វថ្ងៃ (៣)។ ប៉ុន្តែលោកស្រីបានឱ្យន័យទៅលើពាក្យ តំបោង ក្នុងសិលាចារឹក K.207 ដដែល ក្នុងបន្ទាត់ទី៥១ ថាជាពាក្យ ដំបូង (ទី១) ត្បូង ឬក្បាល (ទី២) និងតំបង ដែលអាចជាឈ្មោះដើមរបស់ខេត្តបាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ (ទី៣)។ បន្ថែមលើនេះ ក្នុងសិលាចារឹក K.44 (បន្ទាត់ទី១១) មានពាក្យ តំបោង្ង (ស្រេ អំវិ ទិក ហេរ លោះ វ្រៃ តំបោង្ង) និង K.158 (បន្ទាត់ទី២៦) មានពាក្យ តំប្វង (កញ្ជេ ឆ្នាំង តំប្វង)។
នេះជាចំណុចផ្ទុយគ្នាលើពាក្យតែមួយ ចំពោះមតិអ្នកស្រាវជ្រាវទាំងនេះ។ ដូចនេះជាដំបូងយើងត្រូវលើកយកពាក្យ ទាំង២ គឺតំវ្វង និងតំប្វង មកសិក្សាសិន។ ពាក្យទាំង២នេះមិនសូវមានក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរបុរាណប៉ុន្មានទេ។ ពាក្យ តំវ្វង មានវត្តមានក្នុងសិលាចារឹក៣ផ្សេងគ្នា (K.207 K.212 និង K.215)ហើយជាស្ថាននាម ដែលស្ថិតនៅក្បែរតំបន់បាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ។ រីឯពាក្យ តំប្វងឬតំបោង មានវត្តមានតែ២ដង ក្នុងសិលាចារឹក (K.207 និង K.158)។ សិលាចារឹក K.158 រកឃើញនៅទួលបា្រសាទក្នុងស្រុកកំពង់ស្វាយ ខេត្តកំពង់ធំ ដែលមានពាក្យ តំប្វង ភ្ជាប់ជាមួយនឹងប្រភេទឆ្នាំងម្យ៉ាង ដែលលោក Jennerបានបកស្រាយថា ជាប្រភេទឆ្នាំងមូល (ឆ្នាំងតំប្វង) ម្យ៉ាង។ ក្នុងសិលាចារឹក K.207 មានពាក្យ២ ដែលគេសរសេរក្នុងអត្ថបទតែមួយ គឺពាក្យ តំបោង ក្នុងជួរបន្ទាត់ទី៥១ ( កំស្តេង វ្រៃ តំបោង ត្រ្វច វល) និងពាក្យ តំវូង ក្នុងជួរបន្ទាត់ទី៥៦ (កំស្តេង មត វ្រៃ ខ្លោញ ភូតាស វ្រៃ តំវូង)។ តើពាក្យទាំងពីរក្នុងសិលាចារឹកតែ១នេះ មានន័យខុសគ្នាឬយ៉ាងណា?
ចំណុចនេះវាពិបាកក្នុងការបកស្រាយណាស់។ វាអាចជាពាក្យតែមួយ តែដោយការសរសេរមានការខុសឆ្គងឬក៏ជាពាក្យ២ផ្សេងគ្នាដូចអ្នកស្រី Savaros បានបរិយាយ។ យើងឃើញមានចំណុចបែបនេះច្រើនក្នុងសិលាចារឹកបុរាណខ្មែរ ឧទាហរណ៍ ពាក្យ ភិមាល័យ (ក្នុងសិលាចារឹកពោធិរោងជាង) និង ភិមល័យ (ក្នុងសិលាចារឹកគោកចាន់ K.340)។
បញ្ហាចោទគឺថា តើពាក្យ តំវ្វងឬពាក្យ តំបោង គួរជាពាក្យ ដែលអាចក្លាយមកជា ពាក្យបាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ? ពាក្យ តំវ្វង មានក្នុងសិលាចារឹក៣ ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅក្បែរ ឬជុំវិញក្រុងបាត់តំបង ដូចជាក្នុងសិលាចារឹក K.207 K.212 និង K.215។ រីឯ ពាក្យ តំបោង មានតែម្តងក្នុងសិលាចារឹក K.207ដែរ។ ក្នុងករណីមួយ ប្រសិនបើពាក្យ តំបោង ជាកំហុសឆ្គងក្នុងការសរសេរក្នុងសិលាចារឹក K.207 បន្ទាត់ទី៥១ ពោលគឺវាអាចជាពាក្យ តំវ្វង ក្នុងបន្ទាត់ទី៥៦ដែរ។ វាអាចចំណុចរួមមួយដែលយើងគួរទាញសេចក្តីសន្និដ្ឋានបានថា ពាក្យ តំវ្វង ជាឈ្មោះតំបន់មួយ ហើយក្លាយមកជាពាក្យ ព្រះដំបង ដូចដែលលោក Aymonierបានគិត។ ចំណុចនេះ យើងអាចប្រៀបធៀបមកស្ថាននាមវិទ្យាផ្សេងទៀត ដូចជាឈ្មោះ ស្រុកមង្គលបុរី ដែលដើមឡើយត្រូវបានគេហៅថា មង្គលបុរៈ មានចារក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទវត្តបាសែត (K.205:18) និង (K.206:37) ជាដើម។
ដូចនេះ យើងអាចទាញយកសេចក្តីសន្និដ្ឋានមួយបានថា ពាក្យ វ្រៃតំវ្វង ជាពាក្យបុរាណសម្គាល់លើតំបន់មួយនៅជុំវិញទីរួមខេត្តបាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ។ ក្រោយមក ពាក្យនេះ តាមការនិយាយ ជាសូរសៀងរបស់មនុស្សពីសម័យកាលមួយ ទៅសម័យកាលមួយ អាចក្លាយជាពាក្យ ព្រះដំបង ដែលគេនៅប្រើប្រាស់រហូតដល់ចុងសតវត្សទី១៩។ ក្នុងសម័យដែលបាត់ដំបងស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ត្រកូលអ័យវង្ស ពាក្យនេះត្រូវបានប្រើជាអត្តសញ្ញាណនៃកាក់ដែលបោះពុម្ពដោយក្រុមគ្រួសារ ឧញ៉ា បែន និងសៀមដើម្បីប្រើប្រាស់ក្នុងការដោះដូរជំនួញ និងសួយសារអាករដល់ស្តេចសៀម។ រីឯ ឈ្មោះ ព្រះដំបង គឺស្តេចរាមាទី១បានកំណត់ឱ្យហៅឈ្មោះភូមិសង្កែថាជា ព្រះដំបង។ ចំណុចនេះប្រហែលស្តេចសៀមបានស្គាល់ពាក្យ ព្រះដំបង ច្បាស់លាស់ (ដែលខ្មែរបានប្រើប្រាស់ ឬនិយាយប្រចាំថ្ងៃ) ឬក៏ជាការស្នើរបស់គ្រួសារឧញ៉ាបែន ដើម្បីជាអត្តសញ្ញាណប្រចាំតំបន់ដែលខ្លួនគ្រប់គ្រង។ វាមិនមែនជាពាក្យដែលស្តេចសៀមបង្កើតដោយអង្គឯង ដើម្បីហៅតំបន់នោះថា ព្រះដំបងទេ។ ពាក្យ ព្រះដំបង ជាពាក្យដែលត្រូវបានខ្មែរតំបន់នោះប្រើក្នុងសម័យកណ្តាល (ក្រោយអង្គរ) អាចក្លាយមកពីពាក្យបុរាណ (សម័យអង្គរ) តំវ្វង។
ដូចនេះ យើងអាចឱ្យសម្មតិកម្មបានថា តំបន់បាត់ដំបងសព្វថ្ងៃ បានក្លាយមកពីពាក្យបុរាណ (វ្រៃ) តំវ្វង < ព្រះដំបង <បាត់ដំបង។
អត្ថបទដើម៖ លោក សុខ កែវ សុវណ្ណារ៉ា
