ប្រាសាទចតុម៌្មុខ

ប្រវត្តិវិទូជនជាតិអាមេរិចម្នាក់គឺលោក ម៉ៃឃើល វិឃីរី បានស្នើថា ខ្មែរបានទទួលយក​អារ្យ​ធម៌ឥណ្ឌានៅរវាងស.វ.ទី៣នៃគ.ស. ដោយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរបានបញ្ជូនទូតទៅរៀនសូត្រនៅស្រុកឥណ្ឌាផ្ទាល់។ នៅរវាងពេលនោះហើយដែលឥទ្ធិពលព្រះពុទ្ធសាសនា បានចាប់ផ្តើមជ្រួត​ជ្រាបបន្តិចម្តងៗនៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយគេឃើញមានតឹកតាងច្រើននៅរវាងស.វ.ទី៥-៧ ដែលមានច្រើននៅតំបន់អង្គរបុរី ខេត្តតាកែវ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលខ្មែរទទួលនៅពេលនោះក៏មានព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទមកជាមួយដែរ ដ្បិតគេបានរកឃើញរូបព្រះពុទ្ធចូលបរិនិព្វានជាច្រើនជាតឹក​តាង។ ប៉ុន្តែឥទ្ធិពលព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនេះហាក់ថមថយទៅវិញចាប់ពីស.វ.ទី៧មក ដ្បិតព្រះរាជាខ្មែរទំនងយកព្រហ្មញ្ញសាសនាជាសាសនារបស់រដ្ឋ។ មកដល់ស.វ.ទី១២ និងដើមស.វ.ទី​១៣ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទធរណិន្រ្ទវរ្ម័ន និងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់បានលើកតម្កើងព្រះពុទ្ធ​សាសនាមហាយានជាសាសនារបស់រដ្ឋវិញ។ នៅពេលនោះ យើងឃើញមានប្រាសាទជាច្រើន​សង់ឡើងសម្រាប់ឧទ្ទិសដល់ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន។ ក្រោយមកទៀត នៅដើមរជ្ជកាលព្រះបាទស្រិន្រ្ទជ័យវរ្ម័ន ក្នុងរវាងគ.ស.១៣០៧ ទ្រង់ទំនងទទួលព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទយកជា​សាសនារបស់រដ្ឋវិញម្តង។ គេច្រើនដឹងថា ចាប់ពីពេលនោះមកខ្មែរមិនសូវនិយមកសាងប្រាសាទ​ដូចមុនទៀតទេ ពោល គឺមានតិចតួចខ្លាំងណាស់ ដោយគេប្តូរមកសង់ជាវត្តអារាមអំពីឈើដែលជាប្រភេទសំណង់ស្រាល សម្រាប់គោរព​បូជាដល់សាសនាវិញ។ ប៉ុន្តែការកែលម្អប្រាសាទព្រហ្មញ្ញសាសនាមកជាសាសនដ្ឋានព្រះពុទ្ធ​សាសនាថេរវាទក៏មានច្រើនផង ហើយខ្លះក៏មានយកថ្មប្រាសាទធ្វើជាខឿនព្រះវិហារក៏មាន។​

ក្នុងនោះនៅតំបន់បាកាណ ឬយើងហៅតាមអ្នកស្រាវជ្រាវបារាំងថា “ព្រះខ័នកំពង់ស្វាយ” ក៏មានប្រាសាទមួយដែលទាក់ទងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនេះដែរ ពោល គឺមានឈ្មោះថា “ប្រាសាទចតុម៌្មុខ”។ ប៉ុន្តែអ្នកស្រុកតែងហៅប្រាសាទនេះថា “ព្រះអង្គធំ”។ ប្រាសាទនេះ មានទីតាំង​នៅភូមិតាសែង ឃុំរណសិរ្យ ស្រុកសង្គមថ្មី ខេត្តព្រះវិហារ ដែលមានចម្ងាយប្រមាណ ៧០ គីឡូម៉ែត្រពីទីរួមខេត្តព្រះវិហារ និងស្ថិតនៅខាងត្បូងប្រាសាទព្រះស្ទឹងចម្ងាយប្រមាណ ២៩០ម៉ែត្រ។ ប្រាសាទនេះ មានចម្លាក់បដិមាព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់ឈរធ្វើអំពីថ្មភក់បែរខ្នងទល់គ្នាចំនួន ៤ អង្គ ដែលយើងតែងហៅថា “ព្រះពុទ្ធបដិមាចតុទិស” ហើយមានលក្ខណៈកម្រខ្លាំងណាស់នៅក្នុង​សិល្បៈខ្មែរ។ ដ្បិតកន្លែង​ដទៃទៀតយើងធ្លាប់ឃើញមានតែឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទឥដ្ឋដូចជា គុកជើង (ប្រាសាទត្នោត​ជុំ ខេត្តកំពង់ធំ)៣និងមួយទៀតចម្លាក់ព្រះពុទ្ធរូបធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀមនៅប្រាសាទភ្នំទេវ (ស្រុក​ស្វាយលើ ខេត្តសៀមរាប)។ ប៉ុន្តែបើជាថ្មភក់ដូចប្រាសាទចតុម៌្មុខនេះ គឺមានតែមួយនេះប៉ុណ្ណោះ។

នៅមុនឆ្នាំ២០១៨ ប្រាសាទនេះបានបាក់បែកសល់កម្ពស់ត្រឹមតែជាងមួយម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ តែសព្វថ្ងៃគេ​បានជួសជុលឡើងវិញដូចដើម។ នៅឆ្នាំ២០១៥ លោកបណ្ឌិត ទន់ ពុទ្ធពិសិដ្ឋ ធ្លាប់បានសិក្សាកាយវិការ​របស់ព្រះពុទ្ធរូបនៅប្រាសាទចតុម៌្មុខម្តងរួចមកហើយ។ ក្នុងពេលនោះដោយសាររូបផ្នែកខាងលើបានបាក់បែក មិនទាន់រៀបផ្គុំឡើងវិញ ​លោកបានសិក្សាតែព្រះហស្ថខាងឆ្វេងម្ខាងតែប៉ុណ្ណោះ។ លោកសន្និដ្ឋានថា កាយវិការរបស់ព្រះពុទ្ធអង្គនេះមាន​ទម្រង់បែប “វិត៌កមុទ្រ” ពោល គឺបង្ហាញពីម្រាមចង្អុលផ្គុំជាមួយម្រាមមេ រីឯម្រាមផ្សេងទៀតលាទម្លាក់ចុះក្រោម។ លោកបញ្ជាក់ថា កាយវិការនេះមានទម្រង់ដូចព្រះពុទ្ធរូបនៅតំបន់លពបុរី ស្រុកសៀម នាស.វ.ទី១៣។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីអ្នកជំនាញរៀបបំណែកទាំងអស់ផ្គុំឡើងវិញកាលពីឆ្នាំ២០១៨រួចមក យើងពិនិត្យមើលទៅកាយវិការព្រះពុទ្ធអង្គទាំងបួន​អាចមានទម្រង់បែប “អភយមុទ្រ” ដូច្នេះទៅវិញ ពោល គឺព្រះហស្ថឆ្វេងដាក់ទម្លាក់ចុះមកក្រោម រីឯព្រះហស្ថស្តាំ​ដាក់លាមកមុខត្រឹមដើមទ្រូង។

កាយវិការ “អភយមុទ្រ” មានន័យថា “ភាពគ្មានភ័យខ្លាច” ហើយជាកាយវិការ​នៃការធានា និងសុវត្ថិភាពក្នុងការបំបាត់ភាពភ័យខ្លាចរបស់ព្រះពុទ្ធអង្គចំពោះសត្វលោករបស់ទ្រង់។ ទម្រង់កាយវិការ​របៀបនេះ ​​គឺដូចចម្លាក់ព្រះពុទ្ធអង្គទាំងប្រាំដែលឆ្លាក់អំពីឥដ្ឋនៅជញ្ជាំងប្រាសាទគុកជើង (ត្នោតជុំខាងជើង ខេត្តកំពង់ធំ) និងព្រះពុទ្ធអង្គឆ្លាក់អំពីថ្មបាយក្រៀមនៅឯ​ប្រាសាទភ្នំទេវដែរ។ ចម្លាក់ព្រះពុទ្ធរូបនៅជញ្ជាំងគុកជើង សាងនៅស.វ.ទី១៤ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ​ស្រិន្ទជ័យវរ្ម័ន (គ.ស. ១៣០៧-១៣២៧) ដោយគេសំអាងលើខ្លឹមសារសិលាចារឹកជាភាសាខ្មែរចារនៅលើមេទ្វារប្រាសាទ K.144។ ក្រៅពីនេះ ក៏មានចម្លាក់ព្រះពុទ្ធធំៗក្នុងពុទ្ធ​សាសនាថេរវាទនៅភ្នំសន្ទុក និងភ្នំគូលែន ប៉ុន្តែអាយុ​កាលអាចក្រោយគុកជើងបន្តិច ពោល គឺនៅរវាងស.វ.ទី១៦។៨ យើងពិបាកក្នុងការយកអាយុកាល​ព្រះពុទ្ធផ្សេងៗទាំងនេះ មកធៀបជាមួយចម្លាក់ព្រះពុទ្ធ​នៅប្រាសាទចតុម៌្មុខនេះបានឡើយ ដ្បិតវាអាចមានអាយុកាលមុន ឬក្រោយផងក៏មិន​ដឹង។

នៅប្រាសាទចតុម៌្មុខ គេធ្លាប់រកឃើញរូបទេពក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមួយអង្គក្នុងកាយវិការយកព្រះ​ហស្ថទាំង​ពីរដាក់ឡើងទៅលើ ទ្រថ្ម​មួយដុំតំណាងឱ្យព្រះធម៌ ហើយនៅលើថ្មនោះមានសិលាចារឹកដែលគេ​ចុះបញ្ជីលេខ K.888។ លោក George Coedès៩ និងលោកស្រី ពៅ សាវរស១០ យល់ថាអក្សរចារឹកនេះគេចារ​ជាភាសាបាលី។ ប៉ុន្តែ លោក កំ វណ្ណារ៉ា សិក្សាឡើងវិញនិងស្នើថា អក្សរចារឹកនេះ ចារជាភាសាសំស្រ្កឹត និង​ភាសាខ្មែរ។ សិលាចារឹក​នេះ មានចំនួនបួនបន្ទាត់ដែលរៀបរាប់ថា៖

១. នមោ វុទ្ធាយ គុរវេ

២. នមោ ធម៌្មាយ តាយណេ

៣. នមោ សង្ឃាយ បមាតេ

៤. ត្រៃ … នម. នសមស្ស ….មាន្ត វ្រះកម្រតេងអញ

ប្រែសម្រួលថា៖ សូមក្រាបថ្វាយបង្គំចំពោះព្រះពុទ្ធ, សូមក្រាបថ្វាយ​បង្គំចំពោះព្រះធម៌, សូមក្រាបថ្វាយបង្គំចំពោះព្រះសង្ឃ, សូមក្រាបថ្វាយបង្គំចំពោះព្រះស្រីរតនៈត្រៃទាំងបីមាន​ដល់ព្រះកម្រតេងអញ។

គំនិតគួរពិចារណានោះគឺ ហេតុអ្វីបានជាគេសាងប្រាសាទចតុម៌្មុខនៅតំបន់នេះ? យើងអាចបកស្រាយ​ដោយពិចារណាថា និងប្រៀបធៀបលក្ខណៈបែបនេះជាមួយទីតាំងបុរាណដ្ឋាន​ដទៃទៀត។ ការសាងសង់ប្រាសាទរបៀបនេះ ទំនងមកពីគេជឿថា នៅតំបន់បាកាណ គឺជាទីក្រុង​មួយដ៏សំខាន់ ម្ល៉ោះហើយត្រូវមានជំនឿលើរឿងចតុម៌្មុខនេះដូចនៅ​ក្រុង​សំខាន់ៗដូច្នោះដែរ។ ជាក់ស្តែង យើងធ្លាប់ឃើញនៅរាជធានីអង្គរធំ គេសាងប្រាសាទបាយ័ន្តជាកំពូលមានរូប​មុខបួន (ចតុម៌្មុខ) នៅចំកណ្តាលក្រុង។ រីឯនៅអតីតរាជធានីលង្វែក ខេត្តកំពង់ឆ្នាំងសព្វថ្ងៃវិញ មានវត្តមួយ​ឈ្មោះ “ត្រឡែងកែង” ដែលនៅទីនោះមានព្រះវិហារមួយសាងឡើងជាទម្រង់ព្រះវិហារត្រឡែងកែង និងបានតម្កល់​ព្រះពុទ្ធរូបចតុទិស​ជាចម្លាក់ទោល។១៣ ក្រៅពីនេះ យើងឃើញព្រះពុទ្ធបដិមាចតុទិសនៅគុកជើង, ប្រាសាទភ្នំទេវ, ព្រះពុទ្ធបដិមាចតុទិសឆ្លាក់នៅលើថ្មគោលនៃប្រាសាទវត្តនគរ (ស.វ.ទី១៦), ថ្មគោល ព្រះ​ពុទ្ធចតុទិសនៅលើខឿននៃព្រះពុទ្ធសាសនាព្រះសិអារ្យ (ខាងត្បូងប្រាសាទបាយ័ន្ត ស.វ.ទី១៤)។ល។ ពោល គឺទំនងមាន​ន័យថាចាប់ពីរវាងចុងស.វ.ទី១២​មក គេនិយមគោរព និងសាងសំណង់ជាព្រះពុទ្ធបដិមាចតុទិសនៅក្នុងបរិវេណ​ក្រុង ដូចករណីប្រាសាទចតុម៌្មុខនេះជាដើម។ ទោះបីជាយ៉ាងណា គំនិតខាងលើនេះគ្រាន់ជាទិន្នន័យពិចារណាបឋមតែប៉ុណ្ណោះ ម្ល៉ោះហើយយើងត្រូវសិក្សាវែងឆ្ងាយតទៀត។

——————————————————-

Chaktomuk temple: Is a unique ancient Buddhist temple in Cambodia, which the locals often call “Preah Ang Thom”. Chaktomuk Temple is located within the vicinity of the Bakan temples, also known as the Preah Khan Kompong Svay archaeological complex, which is about 70 kilometers from the Preah Vihear provincial and about 290 meters south of Preah Stung temple. The temple’s four surviving back-to-back Buddha statues – facing north, south, east, and west respectively and is very rare in Khmer art. Elsewhere, we have seen only carvings on the walls of the brick shrines, such as Kouk Cheung (Tnaot Chum temple, Kampong Thom province), and another laterite Buddha statue at Phnom Deva temple (Svay Leu district, Siem Reap province).

Before 2018, the temple collapsed which remained at a height of just over one meter, but today it has been restored to its original condition. The study on the Buddha statue gestures at Chaktomuk Temple by Dr. Tun Puth Piseth in 2015, which he concluded that the Buddha gestures were in the form of a Vitaka Mudras (teaching or discussion), as well as, this gesture has in the form of a Buddha statue in the Lopburi area, 13th century. But after reassembled the temple stone in 2018, the gestures of the four Buddhas can be in the form of Abhaya Mudra (Fearless gesture).

The Buddha gestures at Chaktomuk temple are similar to the five Buddha statues in the 14th century AD carved on the walls brick of Kouk Cheung temple (Thnot Chum Khang Cheung, Kampong Thom province) and Buddha image carved in laterite at Phnom Deva temple. In addition, there are large Buddha statues in Theravada Buddhism at Phnom Santuk and Phnom Kulen, but the date may be late than the Kouk Cheung temple between the 16th century AD. The date of these Buddha statues cannot be compared with the Buddha statues at Chaktomuk temple, because it can be the date before or after.

Chaktomuk temple, a Buddhist deity was found in the Anjali gesture (placing the palms together with the fingertips pointed upward), holding a stone representing the Dharma, and on the stone contained the letter of an inscription with listed K.888. In this regard, two scholars George Coedès and Pov Savors understood that this inscription was written in Pali. However, Mr. Kam Vannara re-studied and suggested that the inscription be written in Sanskrit and Khmer.

The idea is to consider why the Chaktomuk temple was built in this area? We can interpret by considering and comparing such characteristics with other archeological sites. The construction of such temples is likely to be due to the belief that Bakan is an important city, so it is necessary to believe in this Chaktomuk as in other major cities. In fact, Bayon built with four faces in the center of the Angkor Thom capital. In addition, in the former capital of Longvek and Kampong Chhnang province, today there is a pagoda called “Traleng Keng” where there is a temple built in the form of Traleng Keng pagoda and placed a Chaktomuk Buddha statue as a single sculpture. Furthermore, we see a Chaktomuk Buddha statue at Kouk Cheung, Phnom Deva temple, a Chaktomuk Buddha carved on the pillars of Wat Nokor (16th century AD), a pillar of Buddha statue on the pedestal of Buddhism (south of Bayon temple, 14th century AD), etc. That is, it probably means that from the end of the 12th century AD people used to worship and build a Chaktomuk Buddha statue in the city, as in the case of this Chaktomuk temple. However, the above ideas are only preliminary data, so we need to study further.

អត្ថបទដើម៖ លោក ម៉ង់ វ៉ាលី