ពិធី និងទិដ្ឋភាព គជលក្ស្មី ក្នុងសិល្បៈខ្មែរ

ជំនឿនិងការគោរពដល់គជលក្ស្មីក្នុងសង្គមខ្មែរនាសម័យបុរាណ ហាក់ដូចជាពុំសូវមានប្រជាប្រិយភាពដូចការគោរពលើទេពផ្សេងទេ ក្នុងសម័យមុនអង្គរ។ ប៉ុន្តែយើងឃើញមានបង្ហាញខ្លះក្នុងចម្លាក់សិល្បៈខ្មែរនាសម័យអង្គរ។ គជលក្ស្មីគឺជាទេវកថាដែលបង្ហាញពីការលាងជម្រះព្រះនាងលក្ស្មីដោយសត្វដំរី២ក្បាល ដែលដំរីទាំង២ក្បាលនេះតំណាងឱ្យទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ព្រះកុបេរទាំង២ គឺបទ្មនិធិ (Padmanithi) និងសង្ខនិធិ (Śaṅkhanith i)។ ក្នុងសិល្បៈឥណ្ឌា ចម្លាក់ (ព្រះនាងលក្ស្មី) ជាទូទៅមាននៅតាមហោជាង នៃច្រកចូលរបស់ប្រាង្គសំខាន់ (គភ៌គ្រឹះ)នៃប្រាសាទ។

ក្នុងសិល្បៈខ្មែរ ចម្លាក់របស់គជល្ស្មី ជាធម្មតាត្រូវបានបង្ហាញនៅលើផ្តែរទ្វារ (លើកលែងហោជាងនៅប្រាសាទបន្ទាយស្រី) ជាទេពស្រី អង្គុយពេនភ្នែនលើបល្ល័ង្គផ្កាឈូក (បាទសន) ឬធម្មតាមានដៃតែ២ កាន់ផ្កាឈូក ជួនកាលដាក់ផ្ទាល់លើភ្លៅទាំងពីរ ជួនកាលលើកផុតដោយទងផ្កាឈូកស្ថិតនៅលើស្មាទាំងសង្ខាង។ ដំរី២ក្បាលនៅសង្ខាងយកប្រមោយ កាន់ថូទឹកស្រោចទៅលើព្រះនាងលក្ស្មី។  ចម្លាក់ដំបូងដែលមានទម្រង់បែបនេះអាចជាផ្តែរនៅប្រាសាទស្នូល និងអាចស្ថិតក្នុងរចនាបថព្រះគោ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ (គ.ស៨៧៧ ដល់ គ.ស៨៨៩) បង្ហាញពីតួអង្គស្រីអង្គុយលើបល្ល័ង្គផ្កាឈូក មានដៃ២ លើកផុតជង្គង់ទាំង២ កាន់ទងផ្កាឈូកគងមកលើស្មា និងមានដំរី២ឈរសង្ខាងលើបល្ល័ង្គផ្កាឈូកដាច់ពីគ្នា បែរយកប្រមោយលើកថូទឹក សំយ៉ុងស្រោចពីលើព្រះកេសទេពលក្ស្មី។ ផ្តែរមួយទៀត នៅប្រាសាទអានន្ត អាចស្ថិតក្នុងរចនាបថព្រះគោ ឬបាខែង ក៏មានបង្ហាញដូចគ្នានូវចម្លាក់គជលក្ស្មី តែប្រមោយដំរីហាក់ដូចពុំមានថូទឹកទេ។

ចម្លាក់មួយទៀត នៅប្រាសាទមេបុណ្យខាងកើត ក្នុងរាជ្យព្រះបាទរាជេន្ទ្រវរ្ម័នទី២ (គ.ស៩៤៤ដល់៩៦៨) គឺនៅលើផ្តែរទ្វារខាងត្បូងរបស់ប្រាង្គតូចនៅខាងមុខជ្រុងឥសាន្តនៃប្រាង្គកណ្តាលវាខុសបន្តិចពីលក្ខណៈនៃសិល្បៈឥណ្ឌាដែលគេតែងធ្វើចម្លាក់បែបនេះនៅតាមផ្លូវចូលសំខាន់ឆ្ពោះទៅប្រាង្គកណ្តាល។ ចម្លាក់មួយទៀត គឺស្ថិតនៅលើហោជាងខាងកើត (ផ្លូវចូលសំខាន់) នៃគោបុរៈខាងកើតរបស់កំពែងទី២ ប្រាសាទបន្។ ផ្តែរមួយនៅសារមន្ទីរវត្តពោធិវាល (បាត់ដំបង) ប្រហែលស្ថិតក្នុងរចនាបថ​ឃ្លាំង (សូរ្យវរ្ម័នទី១ គ.ស១០០២ ដល់ គ.ស១០៥០)បង្ហាញពីចម្លាក់គជលក្ស្មីដែរ។ ចម្លាក់នៅប្រាសាទកំផែងយាយ ស្ថិតក្នុងរាជ្យព្រះបាទឧទ័យទិត្យវរ្ម័នទី២ (គ.ស១១៥០ដល់១១៦៦) និងប្រាសាទពូយណយ។

ទាំងនេះជាចម្លាក់ដែលមានលក្ខណៈដូចនឹងទេវកថា និងចម្លាក់បុរាណឥណ្ឌា។ ប៉ុន្តែយើងសង្កេតឃើញមានចម្លាក់នៅលើផ្តែរទ្វារខ្លះទៀតដែលមានទម្រង់ដូចគ្នា ហើយអាចជាចម្លាក់ដែលសិល្បករចង់បង្ហាញអំពីការគោរពលើព្រះនាងលក្ស្មីក្នុងទម្រង់ជាគជលក្ស្មី ដែរ។ ចម្លាក់ទាំងនោះមានរូបជាទេពស្រី អង្គុយលើបល្ល័ង្គផ្កាឈូក និងមានដៃ២កាន់ផ្កាឈូកដូចគ្នានឹងចម្លាក់គជលក្ស្មីដែរ ប៉ុន្តែពុំមានវត្តមានសត្វដំរីនៅសង្ខាងឡើយ។ នេះអាចជាទម្រង់មួយទៀត ដូចគ្នាទៅនៅការបង្ហាញចម្លាក់ព្រះឥន្ទ្រជិះលើដំរីក្បាល៣ដែរ។ ផ្តែរមួយអាចស្ថិតនៅក្នុងរចនាបថសំបូរព្រៃគុក ជាផ្តែរបង្ហាញពីផ្ទៃរឿង មានទេពស្រីអង្គុយពេនភ្នែនលើបល្ល័ង្គផ្កាឈូក ដែទាំង២កាន់ផ្កាឈូក២ទង ស្ថិតក្នុងរង្វង់ក្បាច់មេដាយ៉ុង និងទេពផ្សេងទៀតនៅសង្ខាង ប្រណមចំពោះព្រះនាង។ នៅចុងម្ខាងៗនៃផ្តែរជាចម្លាក់មករបែរចូលក្នុង មានប្រមោយដូចដំរី អាចជានិមិត្តរូបជំនួសឱ្យសត្វដំរី។ លក្ខណៈបែបនេះអាចវិវត្តន៍រហូតមកដល់រចនាបថគូលែន និងព្រះគោ នាដើមសម័យអង្គរ។ ឧទាហរណ៍ ផ្តែរនៅប្រាសាទដូនមា បង្ហាញពីចម្លាក់ទេពស្រីអង្គុយនៅចំកណ្តាលផ្តែរ លើបល្ល័ង្គផ្កាឈូកនៅលើក្បាលកាលា មានដៃ២កាន់ទង់ផ្កាឈូកដែលក្រពុំផ្កាទាំង២នោះគងមកលើស្មា។ ចម្លាក់មានទម្រង់បែបនេះមានវត្តមានច្រើននៅបាគង ក្នុងរាជ្យព្រះបាទឥន្ទ្រវរ័្មននទី១ (គ.ស៨៧៧ ដល់៨៨៩) ដែលចម្លាក់បែបនេះមានបង្ហាញនៅលើផ្តែរទ្វារដែលឧទ្ទិសដល់ទេពស្រី ពិសេសនៅតាមប្រាង្គរណបជ្រុងខាងត្បូង។ លើសពីនេះផ្តែររបស់ប្រាង្គខាងត្បូងរបស់ប្រាសាទនាងខ្មៅ (តាកែវ) ស្ថិតក្នុងរចនាបថព្រះគោក៏បង្ហាញពីទេពស្រីអង្គុយពេនភ្នែនក្នុងក្បាច់កម្រងផ្កាលើក្បាលកាលា ដៃ២កាន់ផ្កាឈូក២ទង។ ក្រៅពីចម្លាក់លើផ្តែរ និងហោជាង ទម្រង់រឿង គជលក្ស្មី អាចត្រូវបានសិល្បៈករចង់បង្ហាញនៅតាមស៊ុំទ្វារបញ្ឆោតរបស់ប្រាង្គមួយចំនួនដែរ ឧទាហរណ៍នៅប្រាសាទគងដំរី រលួស។ ចម្លាក់លើផ្តែរខាងកើតរបស់ប្រាង្គខាងជើងប្រាសាទក្រវ៉ាន់ក៏បង្ហាញពីទេពមួយអង្គុយលើផ្កាឈូក និងមានដៃ២កាន់ទងផ្កាអាចជាព្រះនាងលក្ស្មី ព្រោះប្រាង្គ និងចម្លាក់លើជញ្ជាំងខាងក្នុងបង្ហាញថា ប្រាង្គនេះជាទីសក្ការៈដល់ព្រះនាងលក្ស្មី។

ក្រៅពីចម្លាក់ទាំងនេះ យើងឃើញមានក្នុងសិលាចារឹកមួយចំនួនដែលនិយាយគោរពដល់ព្រះនាងលក្ស្មី តែមិនបានបញ្ជាក់ថាជា គជលក្ស្មីទេ។ ឧទាហរណ៍ សិលាចារឹកនៅលើថ្មខាងមុខប្រាង្គខាងជើងរបស់ប្រាសាទព្រះឥន្ទ្រកោសីយ (K.263) និយាយរំលឹកអំពីការគោរព និងបូជាដល់ព្រះនាងលក្ស្មី (នា វ្រះ កម្រតេង អញ ភគវតីយ) ដែលជាទេពត្រូវបានដម្កល់ក្នុងប្រាង្គខាងជើងនោះ។ សិលាចារឹកមួយទៀតនៅលើស៊ុំទ្វារខាងត្បូងរបស់ប្រាង្គខាងជើង (ប្រាង្គមានចម្លាក់ព្រះនាងលក្ម្សីលើផ្តែរ និងជញ្ជាំងខាងក្នុង) ប្រាសាទក្រវ៉ាន់ (K.271) ក៏និយាយអំពីការឧទ្ទិសដល់ព្រះនាងលក្ស្មីដែរ (៨៤៣​សក នុ កំស្តេង អញ ស្រីមហីធរវម៌្ម និវេទន វ្ន្វក . . . ភគវតី កម្រតេង អញ វ្រះ ស្រីយ)។  

សរុបមកវិញ យើងឃើញថា គជលក្ស្មីជាជំនឿមួយរបស់ជនជាតិឥណ្ឌាតាំងពីបុរាណរហូតមកល់បច្ចុប្បន្ន គឺគេនៅតែគោរព និងធ្វើពិធីនេះគ្រប់ពេលវេលា។ ចំពោះពិធីបួងសួងឧទ្ទិសដល់ព្រះនាងក្នុងទិដ្ឋភាពជាគជលក្ស្មីក្នុងសង្គមខ្មែរបុរាណ គឺមានលក្ខណៈជាការគោរពបូជាបែបបុគ្គល មិនមានភាពទូលាយឬជាសកលដូចការគោរពលើទេពដទៃ (ព្រះសិវៈ វិស្ណុ ឧមា ទុគ៌ា …ជាដើម) ទេ។ ការគោរពលើគជលក្ស្មីបង្ហាញបានត្រឹមចម្លាក់ក្រឡោតទាប តូចៗនៅលើផ្តែរ ហោជាង និងស៊ុំទ្វារ ពុំមានជាបដិមាឡើយ។ វត្តមានដំបូងអាចបង្ហាញតាមចម្លាក់ផ្តែរក្នុងរចនាបថសំបូរព្រៃគុក បន្តមកគូលែន រហូតដល់បាភួន។ តាមចម្លាក់ទាំងនេះ យើងអាចឃើញមានទិដ្ឋភាព២ ដែលតំណាងឱ្យគជលក្ស្មីក្នុងសិល្បៈខ្មែរ គឺ៖

            ១.ទម្រង់ជាទេពស្រីអង្គុយលើផ្កាឈូក មានដៃ២កាន់ទង់ផ្កាឈូក២ ​គងមកលើស្មា ពុំមានដំរីសង្ខាងទេ។ ចម្លាក់បែបនេះលេចឡើងក្នុងរចនាបថសំបូរព្រៃគុក គូលែន ព្រះគោ និងកោះកេរ។

            ២. ទម្រង់ជាទេពស្រីអង្គុយលើផ្កាឈូក មានដៃ២កាន់ទង់ផ្កាឈូក២ ​គងមកលើស្មា មានដំរីសង្ខាង ប្រមោយកាន់ថូ ស្រោចលើព្រះកេសព្រះនាងលក្ស្មី។ ចម្លាក់បែបនេះលេចឡើងក្នុងរចនាបថព្រះគោ បាខែង កោះកេរ ប្រែរូប បន្ទាយស្រី ឃ្លាំង និងបាភួន(?)។  

Gaja Laksmi: Belief and respect for Gaja Laksmi in ancient Khmer society did not seem to be as popular as the worship of other deities in pre-Angkorian times. But we see some indication in Khmer art sculptures from the Angkor period. Gaja Laksmi is a myth that shows Laksmi being cleansed by two elephants, two of which represent the wealth of the two gods, Padmanithi and Śaṅkhanithi.

In Khmer art, the sculptures of Gaja Laksmi are usually demonstrated on the lintel (except at pediment at Banteay Srei temple) as a goddess sitting on a lotus throne or usually with only two hands holding a lotus flower, sometimes directly on both thighs or raised with lotus flower stalks on either shoulder. Two elephants on each side take the trunk and hold a jug and water on Laksmi deity. The first sculptures of this form can be seen on the lintel of Snoul temple and might be in the Preah Ko Style in the reign of King Indravarman I (877 to 889 AD). Another lintels at Ananta temple, possibly in the style of Preah Ko or Bakheng, also features the same Gaja Liksmi sculpture, but the trunk of the elephant does not appear to have a pot of water.

Another sculpture at the eastern Mebon temple during the reign of King Rajendravarman II (944 to 968 AD) is on the south lintel of the small tower in front of the northeast corner of the central tower but It is slightly different from the Indian art where such sculptures are often made on the main entrance to the central tower. Another sculpture is located on the eastern tower (the main entrance) of the eastern gopura of the second wall of the Banteay Srei temple. A lintel at the Po Veal pagoda museum (Battambang) is probably in the Kleang style Suryavarman I, 1002 to 1050 AD) showing the sculptures of Koch Laksmi. Sculptures at Kampheng Yeay temple in the reign of King Udayadityavarman II (1150 to 1166 AD) and Puy Noy temple.

These are sculptures that resemble ancient Indian myths and sculptures. But we see some other carvings on the lintels that have the same form and may be sculptures that the artist wants to show respect for Laksmi deity in the form of Gaja Laksmi. Those sculptures contain the image of a goddess sitting on a prink throne and have two hands holding a lotus flower, the same as the Gaja Laksmi sculpture, but there are no elephants on either side. Those sculptures appear in the style of Sambor Prei, Kuk, Kulen, Preah Ko, and Koh Ker. In addition, the form of a goddess sitting on a lotus flower with two hands holding two lotus flowers on her shoulders, an elephant on either side of the trunk holding a vase on the head of Laksmi. Those sculptures appear in the style of Preah Ko Bakheng, Koh Ker, Banteay Srei, Khleang, and Baphuon.

In conclusion, we see that Gaja Laksmi is a belief of the Indians from ancient times to the present, they still respect and celebrate this ceremony all the time. As for the devotional ceremony dedicated to the goddess in the aspect of being a Gaja Laksmi in the ancient Khmer society, it is not as wide-ranging or universal as the worship of other deities (Shiva, Vishnu, Uma, and Tukea … etc.). The veneration of Gaja Laksmi indicated bas-reliefs on the lintel, pedestal, and door frame are not statues. The first presence can be seen in the sculptures in the style of Sambo Prei Kuk to Kulen t hen Baphuon.

អត្ថបទដើម៖ លោក សុខ កែវ សុវណ្ណារ៉ា