នៅក្នុងអត្ថបទមុន យើងស្វែងយល់រួចមកហើយអំពីអត្ថន័យនៃសិលាចារឹករកឃើញថ្មីមួយនៅប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ ដែលមានចុះលេខសម្គាល់ K.១៤៣៣។ ដូច្នេះយើងរំលឹកឡើងវិញបន្តិចថាអត្ថបទសិលាចារឹកនោះ និយាយអំពីដីភូមិបុកោង និងចន្ទ្រក្សេត្រ ដែលត្រូវថ្វាយដល់ប្រាសាទសិវលិង្គនៅឯត្បូងរមាំង ក្នុងឆ្នាំ៩៤៩នៃមហាសករាជ(១០២៧គ.ស.) និងរំលឹកអំពីអ្នកបម្រើប្រុសម្នាក់ឈ្មោះកន្សូរដែលចាញ់ក្ដីវាបពល ហើយត្រូវឱ្យយកទៅបម្រើនៅឯប្រាសាទសិវលិង្គ។ ចុងក្រោយជាបញ្ជីឈ្មោះខ្ញុំបម្រើប្រុស៩នាក់(រាប់ទាំងកន្សូរ)។ សិលាចារឹកនេះ ក៏ជាសេចក្ដីបំពេញបន្ថែមលើសិលាចារឹក K.២២១ និង K.២២២ លើករណីថ្វាយខ្ញុំទៅប្រាសាទសិវលិង្គ។
ស្ថាននាម «ត្បូងរមាំង» ដែលមានសំណេរបុរាណជា «ថ្ប្វង៑ម៌្មាំង» បានបង្ហាញវត្តមាននៅក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ (K.២២១: S១ & N២១) សិលាចារឹកប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ (K.២៣៥: D៧២, D៩០ & D៩២) សិលាចារឹកប្រាសាទគោកពោធិ៍ (K.២៥៦/K.៨១៤: W៥៥) និងសិលាចារឹកប្រាសាទបឹង (K.៩៨៩: B៨ & B១៤) ។ លោក ហ្ស៊ក ហ្គ្រូលីយ៉េរ និងលោក ហ្ស៊ក សឺដែស យល់ថាស្ថាននាម «ត្បូងរមាំង» នេះជាគឺឈ្មោះបុរាណរបស់ប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ។ លោក ហ្គ្រូលីយ៉េរ (1924) បានពន្យល់បែបនេះដោយយោងទៅលើសិលាចារឹកស្ដុកកក់ធំ ដែលរៀបរាប់ថាប្រាសាទនិងដីត្បូងរមាំង នៅខាងកើតដីអន្រើមលោង (ពាក្យបុរាណ អន្រេំលោង K.២៣៥: D៨៩) ចំណែកឯដីស្ដុករមាំងក៏ពង្រីងរហូតមកខាងលិច យ៉ាងហោចណាស់ក៏មកដល់បន្ទាយព្រាវផងដែរ។ រីឯលោក សឺដែស ពុំបានពន្យល់អ្វីវែងឆ្ងាយអំពីសម្មតិកម្មរបស់លោកឡើយ។
មិនខុសគ្នាពីប្រាសាទព្រះគោ ប្រាសាទលលៃ និងប្រាសាទមួយចំនួនទៀតនោះ នៅប្រាសាទបន្ទាយព្រាវនេះ មានតួប្រាសាទសំខាន់បី ដែលមានសិលាចារឹកនៅលើមេទ្វារ ចារអំពីតង្វាយផ្សេងៗចំពោះទេពនៃតួប្រាង្គនីមួយៗនោះ។ នៅក្នុងសិលាចារឹក K.២២១ (S១ & N២១) បានបង្ហាញថាតួប្រាសាទកណ្ដាលនោះជាប្រាសាទសិវលិង្គ ដោយបញ្ជាក់ច្បាស់ថានៅតំបន់ក្នុងត្បូងរមាំង៖ ឱយ៑ភូមិតវ្រះកម្រតេង៑អញ៑ឝិវលិង្គថ្ប្វង៑ម៌្មាង៑ (K.២២១: S១) = ថ្វាយភូមិដល់ព្រះគម្ដែងអញសិវលិង្គ(នៅ)ត្បូងរមាំង។ ការបញ្ជាក់នេះ ដោយសារតែប្រាសាទសិវលិង្គមានច្រើនណាស់នៅក្នុងសង្គមខ្មែរកាលពីបុរាណ ដូច្នេះលុះណាតែបញ្ជាក់អំពីទីតាំងឱ្យបានច្បាស់ ដើម្បីកុំឱ្យមានការភាន់ច្រឡំ ឬក៏មានបញ្ហាចំពោះការបែងចែកផលប្រយោជន៍ណាមួយរបស់ប្រាសាទ។ យើងក៏អាចមើលជាឧទាហរណ៍មួយក្នុងចំណោមឧទាហរណ៍យ៉ាងច្រើន គឺករណីប្រាសាទឯកភ្នំ នៅខេត្តបាត់ដំបង។ សិលាចារឹកនៅប្រាសាទនោះ (K.២២១) ចាររៀបរាប់ពីព្រាហ្មណ៍យោគីស្វរបណ្ឌិតដែលជាព្រះរាជគ្រូរបស់ព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទេវទី១ ថាលោកជាស្ថាបនិក និងបានថ្វាយតង្វាយរបស់ចំពោះប្រាសាទសិវលិង្គ នៅឯព្រះស្រីនរេន្ទ្រគ្រាម គឺប្រាសាទឯកភ្នំបច្ចុប្បន្ននេះឯង។
ឥឡូវយើងពិនិត្យមើលលើសិលាចារឹកប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ (K.២៣៥) ដែលប្រាសាទនោះ មានទីតាំងចម្ងាយប្រមាណជា១៩គីឡូម៉ែត្រ ពីប្រាសាទបន្ទាយព្រាវម្ដង។ សិលាចារឹកនេះបង្ហាញថា នៅពេលព្រះបាទឧទយាទិត្យវម៌្មទេវទី២ឡើងសោយរាជ្យ បាន៣ព្រះវស្សា ព្រះរាជគ្រូ «ជយេន្ទ្របណ្ឌិត» បានកសាងប្រាសាទសិវលិង្គនៅឯ «ភទ្រនិកេតន»(ប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ) ទើបឆ្លោញមាធវៈដែលជាអ្នកបានរួមគ្នាជាមួយព្រាហ្មណ៍សង្កស៌ទិញដីចាត់ចែងរៀបចំជាចំណត ហើយគាត់ក៏ជាអ្នកគ្រប់គ្រងនៅប្រាសាទសិវលិង្គអន្រើមលោងដែរនោះ បានទូលថ្វាយសុំព្រះអង្គឱ្យប្រទានចំណត ដី ខ្ញុំបម្រើទាំងឡាយនោះឱ្យជារណ្ដាប់បូជាចំពោះប្រាសាទសិវលិង្គភទ្រនិកេតន។ បន្ទាប់មកជាការរៀបរាប់អំពីព្រំប្រទល់ដីអន្រើមលោង ដែលខាងកើតមានប្រទល់ដល់ដីព្រះស្ដៅប្រសព្វនឹងដីត្បូងរមាំង។ កាលពីឆ្នាំ៩៧៩គ.ស. ព្រាហ្មណ៍សង្កស៌និងមាធវៈ បានទិញដីបញ្ចូលក្នុងចំណតអន្រើមលោងបន្ថែមទៀត ដែលដីនោះមានប្រទល់ខាងកើតប្រសព្វដីរបស់ប្រាសាទនៅត្បូងរមាំង។ តាមរយៈទិន្នន័យនេះយើងឃើញថា ដីអន្រើមលោង ដែលក្រោយមកជាដីចំណុះឱ្យប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ គឺស្ថិតនៅខាងលិចត្បូងរមាំង។ តាមរយៈផែនទីពីលើអាកាស បង្ហាញឱ្យឃើញថាត្បូងរមាំងឬប្រាសាទបន្ទាយព្រាវនេះ ស្ថិតនៅចំទិសខាងកើតប្រាសាទស្ដុកកក់ធំតែម្ដង(សូមមើលបញ្ជីរូបភាព)។ ដីអន្រើមលោងដែលមានប្រាសាទសិវលិង្គមួយផងនោះ ប្រហែលនៅចន្លោះតំបន់សំខាន់ទាំងពីរនេះជាក់ពុំខាន។ មានប្រាសាទពីរដែលគួរនឹងលើកយកមកពិចារណា គឺប្រាសាទល្បើកស្វាយ (IK៨៣២) និងប្រាសាទល្បើកអំពិល (IK៨៣៣)។
ប្រាសាទល្បើកស្វាយ មានតួប្រាសាទពីរសាងអំពីឥដ្ឋ មានកំពែងថ្មបាយក្រៀម និងកសិន្ធុទឹកមួយផង មានចម្ងាយ៦,៨០គីឡូម៉ែត្រពីប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ។ ប្រាសាទដែលមានតួប្រាង្គចំនួនពីរដូច្នេះ ច្រើនតែជាសាងឡើងឧទ្ទិសដល់ប្រាសាទព្រះនារាយណ៍ ជាហេតុនាំឱ្យយើងយល់ថាទីនេះ ទំនងមិនមែនជាប្រាសាទសិវលិង្គ នៅអន្រើមលោងនោះទេ។ ចំណែកឯប្រាសាទល្បើកអំពិលវិញ មានតួប្រាសាទមួយសាងអំពីឥដ្ឋ មានកសិន្ធុទឹកព័ទ្ធជុំវិញ មានកំពែងសាងពីថ្មបាយក្រៀម និងមានបារាយណ៍ទឹកមួយ មានចម្ងាយ១១គីឡូម៉ែត្រកន្លះពីប្រាសាទស្ដុកកក់ធំ។ តួប្រាសាទជាឥដ្ឋបានបាក់បែកអស់ទៅហើយ ប៉ុន្ដែនៅទីនោះយើងឃើញបល្ល័ង្កថ្មភក់ចំនួនមួយ នាគចែងប្រាសាទ និងវត្ថុសិល្បៈមួយចំនួនទៀតនៅក្នុងស.វ.ទី១១។ ប្រាសាទនេះមានលក្ខណៈជាប្រាសាទឧទ្ទិសដល់ព្រះឥសូរ ដែលគួរតែត្រូវនឹងប្រាសាទសិវលិង្គអន្រើមលោង។ យើងឃើញថាដីអន្រើមលោង គឺស្ថិតនៅខាងកើតប្រាសាទស្ដុកកក់ធំនិងនៅខាងលិចប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ។ ដីត្បូងរមាំង គឺស្ថិតនៅតំបន់ខាងកើតប្រាសាទស្ដុកកក់ធំនិងប្រាសាទល្បើកអំពិល។ មកដល់ ចំណុចនេះ យើងសន្និដ្ឋានជាបឋមបានថា ត្បូងរមាំង គឺត្រូវនឹងតំបន់ប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ។
តាមសិលាចារឹកប្រាសាទគោកពោធិ៍ (K.២៥៦/K.៨១៤) ត្បូងរមាំង គឺជាស្រុកមួយ ។ «ស្រុក» នៅសម័យអង្គរ គឺជាពាក្យសម្គាល់បំណែងចែកទឹកដីខាងរដ្ឋការ និងជាបច្ចេកពាក្យខាងភូមិសាស្ត្រ ដែលបញ្ជាក់នូវផ្នែកខាងរដ្ឋបាលតូចៗ ដែលមានអភិបាលរបស់ខ្លួន គឺមានប្រធានស្រុក ឬមានខ្លោញស្រុក។ ដូចដែលបានបញ្ជាក់កន្លងរួចមកហើយថា ប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ គឺជាប្រាសាទសំខាន់និងមានទំហំជាងគេនៅតំបន់ស្រុកស្វាយចេក ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ។ ប្រាសាទនេះមានលក្ខណៈជាទីប្រជុំជនមានលក្ខណៈសក្តិសមជាស្រុកប្រាកដមែន ។
ចំណែកឯសិលាចារឹកប្រាសាទបឹង (K.៩៨៩) នៅឆ្នាំ១០០៨គ.ស. ព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទេវទី១ ស្ដេចបានចេញបញ្ជាឱ្យមន្ត្រីមួយក្រុមមាន កំស្ដេងស្រីនរបតីន្ទ្រវម៌្ម កម្រតេងអញន្ឬបតីន្ទ្រលក្ស្មី ម្រតាញខ្លោញស្រីន្ឫបតីន្ទ្រាធិបតិវម៌្ម ម្រតាញខ្លោញស្រីន្ឫបតីន្ទ្រវម៌្ម ម្រតាញខ្លោញស្រីន្ឫបតីន្ទ្រាទិត្យ ម្រតាញខ្លោញស្រីកវីន្ទ្រោបកល្ប ឱ្យសាងសិលាចារឹកទុកនៅត្បូងរមាំង។ ផ្នែកដំបូងនៃសិលាចារឹកនេះ ចាររៀបរាប់អំពីប្រវត្តិរឿងរ៉ាវគ្រួសាររបស់ ស្ដេងរៅ ចាប់តាំងពីរាជការរបស់ព្រះបាទជ័យវម៌្មទេវទី២ រហូតដល់ព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទេវទី១។ បន្ទាប់មក គឺជាការរៀបរាប់អំពីការកសាងសិវលិង្គ ប្រតិមាផ្សេងៗ និងតង្វាយនានាចំពោះទេពទាំងនោះ។ តាមសេចក្ដីរបស់សិលាចារឹកនេះ សិលាចារឹកដែលព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទេវទី១ ទ្រង់ត្រាស់បង្គាប់ឱ្យក្រុមមន្ត្រីចារទុកនៅត្បូងរមាំងនោះ គឺត្រូវនឹងសិលាចារឹកប្រាសាទបឹង K.៩៨៩ នេះឯង ព្រោះកន្លងមក យើងពុំរកឃើញសិលាចារឹកព្រះបាទសូរ្យវម៌្មទី១ នៅប្រាសាទបន្ទាយព្រាវនោះឡើយ។ ប្រសិនបើទីតាំងប្រាសាទនេះ ត្រូវគ្នានឹងត្បូងរមាំង នោះ វាផ្ទុយនឹងព័ត៌មានដែលយើងបានពិនិត្យពីចំណុចខាងលើមក ហើយវាក៏បានក្លាយទៅជាចំណោទបញ្ហាចម្បងមួយ ក្នុងការស្វែងរកទីតាំងត្បូងរមាំងកាលពីបុរាណ។ វាក៏ផ្ទុយនឹងទស្សនៈ លោក ហ្ស៊ក ហ្គ្រូលីយ៉េរ (1924) និងលោក ហ្ស៊ក សឺដែស (1954, p.165) ដែលយល់ថាត្បូងរមាំងដែលនិយាយក្នុងសិលាចារឹក K.៩៨៩ នេះ គឺជាឈ្មោះបុរាណរបស់ប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ ។
ប្រាសាទបឹង ស្ថិតនៅទិសអាគ្នេយ៍ប្រាសាទស្ដុកកក់ធំប្រមាណ៧៥ គីឡូម៉ែត្រ។ ចម្ងាយដ៏ឆ្ងាយនេះ មិនអាចឱ្យដីអន្រើមលោងដែលចំណុះឱ្យប្រាសាទស្ដុកកក់ធំនោះ មានវិសាលភាពមកទល់នឹងដីរបស់ប្រាសាទបឹងនេះឡើយ ឬថាដីប្រាសាទបឹងនេះ ក៏មិនអាចមានវិសាលភាពឆ្ងាយមកទល់នឹងដីអន្រើមលោងផងដែរ។ ប្រាសាទបឹងនេះ មានទំហំតូចល្មមប៉ុណ្ណោះ ពុំមានលក្ខណៈជាស្រុកដូចការបញ្ជាក់ក្នុងប្រាសាទគោកពោធិ៍នោះឡើយ។ មន្ត្រីសំខាន់នៅក្នុងការចារសិលាចារឹកប្រាសាទបឹង កសាងសិវលិង្គ ប្រតិមា និងធ្វើដង្វាយចំពោះទេពទាំងនោះ គឺ កំស្ដែងស្រីនរបតិន្ទ្រវម៌្ម ដែលក្រោយមកឡើងជា ព្រះគម្ដែងអញស្រីនរបតិន្ទ្រវម៌្ម ។ កំស្ដែងស្រីនរបតិន្ទ្រវម៌្ម គឺជាតេមថាបស់មរយសិលាចារឹកប្រាសាបុត្រាមួយអង្គរបស់ព្រះបាទជ័យវម៌្មទី៤ ជាមួយព្រះគម្ដែងអញនរបតីន្ទ្រទេវី ដែលមាននាមថាដើមថាស្ដេញបិតព្រៅ ។ នៅក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ (K.២២១ & K.២២២) តាមរយៈការធ្វើដង្វាយជាដី និងខ្ញុំបម្រើ ដែលមានមន្ត្រីចំណុះជាច្រើនបានផ្តល់អ្នកបម្រើដល់កំស្ដែងថ្វាយដល់ប្រាសាទ យើងឃើញថាមន្ត្រីរូបនេះជាអ្នកមានអំណាចកាន់កាប់នាតំបន់ប្រាសាទនោះ ដែលបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថានៅតំបន់ ត្បូងរមាំង ។ ដូច្នេះ ប្រាសាទបឹង ពុំអាចជា ត្បូងរមាំង នោះទេ។ យ៉ាងនេះក្ដី សិលាចារឹក K.៩៨៩ ដែលព្រះមហាក្សត្រចាត់ឱ្យចារទុកនៅត្បូងរមាំងដែលត្រូវនឹងប្រាសាទបន្ទាយព្រាវនោះ បែរជារកឃើញនៅប្រាសាទបឹង គឺនៅជាបញ្ហាចោទនៅឡើយ។ យើងសង្ឃឹមថាចំណោទនេះ នឹងអាចដោះស្រាយបាននៅពេលខាងមុខពុំខាន។
ជាសរុបរួមមក ដោយផ្អែកតាមការពិភាក្សាខាងលើ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថាស្ថាននាម ត្បូងរមាំង កាលពីបុរាណ គឺត្រូវគ្នានឹងប្រាសាទបន្ទាយព្រាវ ដូចការយល់ឃើញរបស់លោកហ្ស៊ក ហ្គ្រូលីយ៉េរ និងលោក ហ្ស៊ក សឺដែស ពិតប្រាកដមែន។
—————————————–
The toponym “Tbong Rmang” in inscription
The toponym “Tbong Rmang” has been mentioned before in the article about the inscription of Banteay Prav, K.1433. Tbong Rmang appears in ancient script as “Thbvaṅ Rmmaṅ”, which could be seen in inscription Banteay Prav (K.221: S1 and K21), Sdok Kak Thom (K.235: D72, D90 and D92), Kok Por (K.256/K.814:W55) and Prasat Beng (K.989: B8 and B14).
According to Groslier and Coedès, Tbong Rmang is the ancient name of Prasat Banteay Prav. In 1924 Groslier explained Tbong Rmang based on the Sdok Kak Thom inscription. He states that the temple and the land of Tbong Rmang located in the east of the land Antremlong (K.235: D89). Later, the land Antremlong enlarged to the west or at least up to Banteay Prav.
Similar to Prasat Preah Ko, Lolei, and other temples, Banteay Prav has 3 shrines and bears the inscriptions on the door-jams. Based on inscription K.221 (S1 and N21), the central shrine calls Prasat Shiva Linga (Kamrateṅ Añ Sivalinga Thbvaṅ Rmmaṅ).
According to the inscription Sdok Kak Thom, Tbong Ramang shares the border with the land Antremlong in the south. Antremlong is the land that was bought by Chhloñ Madhava and Brahman Sankas. Later, after received the offering from the request, both officers gave the offering together with the land Antremlong to be a part of Prasat Sdok Kak Thom.
Based on aerial photos, Tbong Rmang or Prasat Prav is situated in the east of Prasat Sdok Kak Thom. By trying to locate the land Antremlong, the temples nearby call Lbek Svay and Lbek Ampil are essential to study. However, only the Lbek Ampil temple that built dedicated to Shiva. It is only 11.5km away from Sdok Kak Thom.
Referring to the inscription of Kok Por temple, K.256/K.814, Tbong Rmang is a district. Therefore, according to Banteay Prav is the biggest temple in the group, it could be Tbong Rmang.
However, inscription Prasat Beong K.989, 1008 CE (King Suryavarman I) illustrates that the King ordered to write an inscription that describes the story of Steṅ Vau who worked for the Kings from the reign of King Jayavarman II to Suryvarman I. The inscription will be installed in Tbong Rmang. Thus, if Tbong Rmang corresponds to Prasat Beong, the information will be in contrast to the above discussion.
As the inscription is critical, the location of the temples could give some information about Tbong Rmang. Prasat Beong is small in size and it is around 75km away from Prasat Sdok Kak Thom. Also, the distance might not possible to share the border with the land Antremlong. The inscription of Prasat Prav (K.221 and K.222) mentions that the offering is for the temple of Tbong Rmang. Thus, Prasat Beong could not be Tbong Rmang.
In conclusion, according to inscriptions, the toponym Tbong Rmang corresponds to Prasat Banteay Prav as Groslier and Coedès have stated.
អត្ថបទដើម៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
