សំណង់រចនាសម្ព័ន្ធអាងស្តុកទឹកនៅបឹងមាលា និងបាកាណ

នៅក្នុងបរិបទអ្នកស្រាវជ្រាវ កាលណាគេនិយាយអំពីអាងស្តុកទឹកធំៗឬសំខាន់ៗនៅតាមទីតាំងបុរាណដ្ឋានផ្សេងៗ គេច្រើនហៅអាងស្តុកទឹកនោះថា “បារាយណ៍”។ ប៉ុន្តែ បើយើងយកពាក្យ​នេះមកពិចារណាឡើងវិញ ពាក្យ “បារាយណ៍” ទំនងគេមិនហៅសំដៅលើអាងស្តុកទឹកនោះទេ ពោល ទំនងគេហៅសំដៅព្រះនាមទេពមួយអង្គក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនាដែលយើងស្គាល់ថា “ព្រះនារាយណ៍”។ ដ្បិត ពាក្យ “បារាយណ៍” នេះ ទំនងក្លាយមកពីពាក្យថា “ព្រះនារាយណ៍” (សូមមើល​ម៉ង់ វ៉ាលី, ២០២១: ទំ. ៥៤-៦៤)។ ដោយឡែក អាងស្តុកទឹកនៅបឹងមាលា អ្នកស្រុកមិនដែលហៅ​ថា “បារាយណ៍” នោះទេ ពោល គឺគេហៅថា “បឹង”។ ចំណែក អាងស្តុកទឹកនៅបាកាណ (អ្នកស្រាវ​ជ្រាវបារាំងហៅថា “ព្រះខ័ន-កំពង់ស្វាយ”) អ្នកស្រុកហៅថា “បដាក”។

អាងស្តុកទឹកនៅបឹងមាលា មានរាងបួនជ្រុងទ្រវែងដែលមានទំហំបណ្តោយ ១៥៥០ម៉ែត្រ និងទទឹង ៧៩០ម៉ែត្រ។ បឹងនេះស្ថិតនៅខាងកើតប្រាសាទបឹងមាលាភ្ជាប់គ្នាដោយស្ពានហាល​និងកសិន្ធុខាងកើត ដោយមានប្រាសាទផ្ទីជាផ្ចិត​កណ្តាល និងមានប្រាសាទគងភ្លុកនៅជ្រុងអាគ្នេយ៍ ប្រាសាទ​បឹង​មាលា ជាសំណង់មួយដែលមានប្លង់ស្រដៀងប្រាសាទអង្គរវត្តដែលជាអ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើនយល់​ថា សាងឡើងក្រោយប្រាសាទអង្គរវត្ត និងបញ្ចប់ការសាងសង់ក្នុងពេលមួយឆាប់រហ័សជាងប្រាសាទអង្គរវត្ត នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២  (គ.ស.១១១៣-១១៥០)។ រចនាសម្ព័ន្ធរបស់អាងស្តុកទឹកបឹងមាលាដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់នោះគឺ ប្រាសាទផ្ទី ដែលសាងសង់ឡើងនៅចំកណ្តាលផ្ទៃបឹង។ ប្រាសាទនេះបានបាក់រលំទាំងស្រុង ហើយទើបជួសជុលរៀបចំឡើងវិញនៅឆ្នាំ២០២១ ដោយអ្នកជំនាញរបស់អាជ្ញាធរជាតិអប្សរា។ ប្លង់ប្រាសាទនេះមានលក្ខណៈប្លែកពីប្លង់​ប្រាសាទដទៃទៀតទាំងស្រុងតែម្តង ពោល គឺគេតម្រៀបថ្មបាយក្រៀមជុំវិញចេញជារាងបួនជ្រុងស្មើ និង​នៅចំកណ្តាលគេយកថ្មភក់តម្រៀបឲ្យចេញរាងមូលខ្ពស់ឡើងទៅលើដើម្បីជាទម្រព្រះពុទ្ធប្រក់​នាគមួយអង្គ។ ប្រការមួយដែលគួរឲ្យសោកស្តាយ ព្រះសិររបស់ព្រះពុទ្ធរូបបានបាត់បង់ពីទីតាំងដើម ហើយគេបានឆ្លាក់ព្រះសិរថ្មីមកជំនួសវិញ។ រីឯប្រាសាទគងភ្លុកវិញ គឺជាប្រាសាទមួយដែលមាន​រាងពីរ៉ាមីតជាច្រើនថ្នាក់ៗធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀម មានកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ និងច្រកចូលនៅកំពែងគ្រប់ទិសទាំងបួនធ្វើអំពីថ្មភក់។ នៅផ្នែកខាងត្បូងមានទីលានទាបមួយធ្វើអំពីថ្មភក់ភ្ជាប់គ្នាពីកំពែងប្រាសាទដោយអន្តរ បើ​មើ​ល​តាមសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ប្រាសាទផ្ទី និងប្រាសាទគងភ្លុក ទំនងសាងឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ (គ.ស.១១៨១-១២១៨)។

ដោយឡែក អាងស្តុកទឹកនៅតំបន់បាកាណវិញ (បដាក) មានរាងបួនជ្រុងទ្រវែងដែលមាន​បណ្តោយប្រវែង ២៩០០ម៉ែត្រ និងទទឹង ៧៥០ម៉ែត្រ។ បដាក មានកម្ពស់ដីពុំស្មើគ្នាឡើយ ដោយនៅផ្នែកខាងលិចខ្ពស់ជាងខាងកើត ម្ល៉ោះហើយទឹកនៅខាងកើតអាចប្រើប្រាស់ខួបប្រាំងនិងវស្សា​បាន តែនៅខាងលិចវិញពុំសូវមានទឹកដក់ឡើយ។ សំណង់ដែលជារចនាសម្ព័ន្ធរបស់បដាកមានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលបឹងមាលាដែរ ពោល គឺនៅចំកណ្តាលមានប្រាសាទព្រះថ្កោល នៅជ្រុង​អាគ្នេយ៍ងាកមុំមកខាងជើងបន្តិចមានប្រាសាទព្រះដំរី និងនៅខាងលិចមានប្រាសាទព្រះស្ទឹង (អ្នកស្រុកហៅប្រាសាទមុខបួន)។ ប្រាសាទព្រះស្ទឹងឬមុខបួន គេសង់នៅចំ​ផ្ចិតកណ្តាលនៃផ្នែកខាងលិច ដែលទំនងជាសំណង់មានកំពូលមុខបួនឬមុខព្រហ្មដំបូងគេនៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរ ពោល គឺអាចសាងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទត្រីភូវនាទិត្យវរ្ម័ន (គ.ស. ១១៦៥-១១៧៧)។

រីឯប្រាសាទព្រះថ្កោល ដែលជាសំណង់នៅកណ្តាលបដាកវិញ ពុំមានប្លង់ដូចប្រាសាទផ្ទីនៅកណ្តាលបឹងនៅបឹងមាលាឡើយ។ ប្រាសាទព្រះថ្កោលសាងសង់ឡើងអំពីថ្មភក់ មានផ្លូវចូលគ្រប់ទិសទាំង​បួន តែផ្នែកខាងត្បូងនិងខាងជើងពុំមានជាសំណង់ទ្វារចូលមានដំបូលថែវដូចផ្នែកខាងលិចនិងខាងកើត​ឡើយ​។ ប្រាសាទនេះមានហោត្រ័យចំនួនពីរនៅទិសខាងត្បូងនិងខាងជើង ដែលសង់បែរមុខមកទិសខាងលិច។ ប្រាង្គ​កណ្តាល មានរាងកាកបាទ មានទ្វារចេញចូលទាំងបួនទិស។ អ្វីដែលគួរកត់សម្គាល់ គឺនៅតាមជ្រុង​នីមួយៗនៃប្រាង្គកណ្តាលមានលម្អជាសត្វមានតេជៈត្រួតលើគ្នាដែលមានដូចជា ហង្ស គ្រុឌ តោ ដំរី ហើយទំនង​ជាសំណង់រាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ដូចគ្នាដែរ។ ចំពោះប្រាសាទព្រះដំរីដែលនៅជ្រុងអាគ្នេយ៍​បដាកវិញ មានប្លង់រាងពីរ៉ាមីតចំនួន១១ថ្នាក់ មានទ្វារចូលគ្រប់ទិសទាំងបួន ពោល គឺមានប្លង់ជារួមដូចប្រាសាទគងភ្លុក ប៉ុន្តែមិនមានសំណង់ជាទីលានភ្ជាប់ទៅត្បូងដូចនៅគងភ្លុកទេ។ នៅផ្នែកខាងលើតាមជ្រុងនីមួយៗមានបដិមាដំរី  និងនៅចំកណ្តាលមានបដិមាតោ ហើយនៅតាមជ្រុងកំពែងវិញ មានលម្អចម្លាក់សត្វជាច្រើនរួមបញ្ចូលគ្នាដូចនៅប្រាសាទព្រះ​ថ្កោលដែរ។ ប្រាសាទព្រះដំរី ក៏ជាសំណង់ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ដូចសំណង់ដែលបានរៀបរាប់ខាងលើដែរ។

សំណង់រចនាសម្ព័ន្ធជារួមរបស់អាងស្តុកទឹកដែលបានរៀបរាប់ទាំងពីរនេះ មានលក្ខណៈ​ប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ពោលគឺមានសំណង់មួយនៅកណ្តាលដូចគ្នា។ ប៉ុន្តែ ខុសត្រង់ថាទម្រង់ប្រាសាទផ្ទី និងប្រាសាទព្រះថ្កោលពុំដូចគ្នា។ អ្វីដែលគួរកត់សម្គាល់នោះគឺ នៅជ្រុងអាគ្នេយ៍មាន​ប្រាសាទរាងពីរ៉ាមីតដូចគ្នា ពោល គឺនៅបឹងមាលាមានប្រាសាទគងភ្លុក និងនៅបាកាណមានប្រាសាទព្រះដំរី។ ប្រាសាទទាំងពីរនេះ សុទ្ធសឹងជាប់ទាក់ទងនឹងសត្វដំរីដូចគ្នា។ នៅរឿងព្រេងខ្មែរ គឺ“រឿងស្តេចដំរីស” ឬ “នាងទន់សត្រា” ក៏មានរៀបរាប់អំពីប្រាសាទទាំងពីរដែរ។ ក្នុងសាស្តា្រមួយរៀបរាប់ថា “នៅពេលមួយស្តេចដំរីស បានបំផ្លាញប្រាសាទនេះដើម្បីរកនាងទន់សត្តាជាបុត្រីរបស់ទ្រង់ ហើយដោយភាពហត់នឿយក្នុងការតាមរកនាងមិនឃើញ ក៏បានដាក់នៅលើប្រាសាទនេះ ទើបប្រាសាទនេះឈ្មោះថា គងភ្លុក។” រីឯក្នុងសាស្រ្តាមួយទៀតបានរៀបរាប់ថា “ប្រាសាទព្រះដំរីបានបាក់បែកដោយសារស្តេចដំរីសតាមរកបុត្រីរបស់ទ្រង់”។ ទោះបី​ជាយ៉ាងណា នេះគ្រាន់តែទិន្នន័យមកពីរឿងព្រេងខ្មែរប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែ ប្រសិនយើងគិតតាមទស្សនៈសាសនាវិញ នៅក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនាដំរីព្ធវ៌តជាយានជំនិះរបស់ព្រះឥន្រ្ទ ដែលជាស្តេចនៅស្ថានសួគ៌និងជាលោកបាលប្រចាំនៅទិសខាងកើត ហើយសត្វដំរីគេបានចាត់ទុកជាសត្វមានតេជៈនៅ​ការពារស្ថានអាទិទេព (ភ្នំមេរុ)។ នៅក្នុងពុទ្ធសាសនាវិញ សត្វដំរីជាសត្វមួយដែលមានរៀបរាប់ក្នុងពុទ្ធប្រវត្តិ ពោល គឺថ្វាយចង្ហាន់ដល់ព្រះពុទ្ធអង្គ និងមានដំរីមួយទៀតឈ្មោះបាលីលេយ្យដែលបានបម្រើដល់ព្រះពុទ្ធអង្គគង់ចាំព្រះវស្សានៅព្រៃបាលិលេយ្យ។ យើងជឿជាក់ថា ការសាងសំណង់រាងពីរ៉ាមីតនៅជ្រុងអាគ្នេយ៍អាងស្តុកទឹករបៀបនេះ ទំនងជាមានគំនិតអ្វីមួយទាក់ទងនឹងគម្ពីរនៃសាសនា ប៉ុន្តែយើងមិនទាន់ដឹងជាក់លាក់អំពីមូលហេតុជាក់លាក់នៅឡើយ។

————————————————

Reservoir system in Beng Mealea and Bakan

The scholars who study the history of Cambodia call ancient reservoir Baray. However, the word Baray could be derived from the name of a Hindu God, Narayana (Vishnu). Relatively, the local people who live in the area of Beng Mealea call Beng Mealea reservoir Beoung (Lake) and the scholars call the reservoir of Bakan Padak (Tataka). 

The reservoir in Beng Mealea has a rectangular shape, 1550 m in length and 790 m in width. It is located at the east of Beng Mealea temple. It has Prasat Pti in the centre and Prasat Kang Pluk in the southeastern part. Prasat Pti was completely collapsed. However, it was restored by APSARA Authority recently. It has a unique plan of a square base with a cylindrical column which was forming by piling the blocks of sandstone upward and ending by the statue of Buddha on Naga. In contrast, Kang Pluk is a pyramid temple, made of laterite and surrounding by a wall with 4 entrances from 4 cardinal directions. There is a terrace that connects to the wall. Based on architectural designs and elements, both Prasat Pti and Prasat Kang Pluk probably built in the reign of King Jayavarman VII, 1181-2118 CE. 

The reservoir in the Bakan area has a rectangular shape with 2900 m in length and 750 m in width. The western wall of the reservoir or Tataka is higher than the earthen wall so the east has enough water to use in rainy and dry seasons. The structure of the reservoir in Bakan is similar to Beng Mealea. It has Preah Thkol temple in the middle, Preah Damrei temple in the southeastern part and Preah Sneng temple (Prasat Mukh Boun/ four faces temple) in the west. This temple is probably a four faces temple that could be built in the reign of King Tribhuvanadityavarman, 1165-1177CE. Prasat Thkol built of sandstone and it has four entrances. However, the entrance in the south and the north have no vaulted roof. Also, it has two shrines, one in the south and another one in the north that face contrast to the main shrine. The main shrine was built in a cross plan and decorated with the figure of Swan, Garuda, Lion and Elephant, which could be built in the reign of King Jayavarman VII. Prast Damrei has a pyramid plan of 11 stories and has four entrances as well as Prasat Kang Pluk, but no terrace. 

Remarkably, the structure of both reservoirs are similar to each other as they have a temple in the middle, there is a temple in the southeastern part, and both are related to the elephant (The legend of white King elephant/Neang Ton Satra). However, the plan of the central tower is different. 

Relatively, the legend from palm leaves shows that Prasat Kang Pluk and Prasat Preah Damrei destroyed by a white King elephant while he tried to find his daughter, and he put his tusk on the temple when exhausted. Thus from this action, the temple is named (Kang Pluk/place the tusk on). Based on Hinduism, the elephant (Airavata is a vehicle of Indra), the lord of the east. Airavata is powerful and he guards the place of Gods (Meru). In Buddhism, there is an elephant that offers the meal to Buddha and another elephant (Palilaya) serves the Buddha during holding Vassa (3 months) in Palilaya forest. Therefore, the pyramid temple in the southeastern part of the reservoir could be related to the religious script.  

អត្ថបទដើម៖ លោក ម៉ង់ វាលី