នៅក្នុងអារ្យធម៌ខ្មែរ កណ្តោលហាក់មានសារៈសំខាន់គួរឱ្យកត់សម្គាល់ ដ្បិតសម្បកដើមកណ្តោលអាចជ្រលក់ក្រណាត់ ជ្រលក់សំណាញ់ ទ្រាប់កូបដំរី ធ្វើឱសថ និងសម្លាប់ស្បែកប្រើក្នុងសិល្បៈល្ខោនស្បែកជាដើម។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ កណ្តោលមាននិយាយក្នុងព្រេងនិទានរឿង “ព្រះគោព្រះកែវ” ហើយជាពិសេសគេតែងឃើញដើមកណ្តោលដុះលូតលាស់ជាហូរហែនៅក្នុងបរិវេណប្រាសាទក្នុងតំបន់អង្គរដូចជា ប្រាសាទអង្គរវត្ត អង្គរធំ និងប្រាសាទប្រែរូបជាដើម (រូបលេខ១-៣)។ លើសពីនេះ កណ្តោលក៏មានជាប់ជាស្ថាននាមផង (ឃុំកណ្តោល ស្រុកបុទុមសាគរ ខេត្តកោះកុង) ហើយគេដឹងថាមានប្រាសាទតូចមួយ (សព្វថ្ងៃក្នុងទឹកដីថៃ) កសាងក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ជាប់ឈ្មោះជាភាសាថៃថា “គូក្រៈដូន” (กู่กระโดน) ដែលមានន័យថា “កណ្តោល”។
កណ្តោល ជាប្រភេទឈើដែលតែងសង្កេតឃើញដុះនៅតាមភ្លឺស្រែ បុះ ឬចម្ការចាស់ៗ ឬដុះក្នុងព្រៃក៏មាន។ វាមានកម្ពស់ជាមធ្យមប្រហែល៥-១០ម៉ែត្រ សម្បកដើមក្រាស់ ស្លឹកធំទ្រវែង ផ្កាពណ៌សលាយក្រហមស្រាល និងមានផ្លែមូលៗប៉ុនកដៃក្មេង តែពុំអាចហូបបានឡើយ (រូបលេខ៤-៧)។ ជាទូទៅ កណ្តោលតែងជ្រុះស្លឹកមួយឆ្នាំម្តង ហើយចេញផ្កា និងផ្លែមុនរដូវចូលឆ្នាំខ្មែរ ហើយគេពុំចាត់ទុកកណ្តោលជាជំពូកឈើប្រណីត ដែលអាចកែច្នៃប្រើជាគ្រឿងសំណង់ ឬគ្រឿងសង្ហារិមឡើយ។ ប៉ុន្តែផ្នែកផ្សេងៗរបស់កណ្តោលអាចប្រើជាប្រយោជន៍ច្រើនវិស័យ។ នៅក្នុងវិជ្ជាឱសថបុរាណខ្មែរ គេយកស្លឹកកណ្តោលព្យាបាលដំបៅ និងផ្សះរបួស។ សម្បកដើមកណ្តោលព្យាបាលពិសពស់ ថ្លោះគ្រេច រសេះរសោះ ធ្លាក់ស និងផ្សះទូទៅ។ ផ្កាកណ្តោល គេច្រើនប្រើសម្រាប់ព្យាបាលក្អក ផ្តាសាយ និងលើកកម្លាំងស្រ្តីក្រោយសម្រាលកូន។ រីឯគ្រាប់កណ្តោល គេប្រើសម្រាប់ព្យាបាលពិស និងផ្លែសម្រាប់ជួយរំលាយអាហារជាដើម។
នៅក្នុងកិច្ចការងារសិល្បៈដាប់ឆ្លាក់ស្បែក នៃវិស័យសិល្បៈល្ខោនស្បែក ដែលរួមមានស្បែកតូច ស្បែកធំ និងស្បែកពណ៌ គេតែងយកសម្បកដើមកណ្តោល និងសម្បកដើមស្តៅទុកជាឈើពិសេសសម្រាប់ស្ងោរត្រាំសម្លាប់ស្បែក (ស្បែកគោស្រស់) ដ្បិតវាជួយឱ្យស្បែកមានពណ៌ក្រមៅល្អ ស្វិតជាប់មាំ និងការពារសត្វល្អិតស៊ីបំផ្លាញ (រូបលេខ៨-១០)។ រីឯនៅក្នុងកិច្ចការជ្រលក់ពណ៌ គេច្រើនយកសម្បកដើមកណ្តោលទៅជ្រលក់ក្រណាត់ឱ្យបានជាពណ៌ក្រមៅ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះនៅក្នុងផ្នែកនេសាទ គេក៏ច្រើនយកសម្បកកណ្តោលទៅជ្រលក់សំណាញ់ ឬមងផងដែរ ដ្បិតដើម្បីឱ្យសាច់សំណាញ់ ឬមងថ្មីនោះប្តូរទៅជាពណ៌ក្រមៅ។ ការណ៍នេះ ទំនងដើម្បីឱ្យសសៃសំណាញ់ជាប់ស្វិតផង ឬដើម្បីឱ្យសសៃមងនោះប្តូរពណ៌ងាយបន្លំភ្នែកត្រីផង។ ចំពោះអ្នកដែលចិញ្ចឹមដំរីទុកជាជំនិះ គេតែងយកសម្បកដើមកណ្តោលទៅដំឱ្យទក់ ទ្រាប់ខ្នងដំរី មុនឹងដាក់ចងកូបពីលើ ដ្បិតសម្បកវាក្រាស់ និងស្វិតផង។
ដោយឡែកនៅក្នុងអត្ថបទអក្សរសិល្ប៍រឿងព្រះគោព្រះកែវ ពួកអ្នកស្រុកបានចាប់ព្រះគោទៅចងនឹងដើមកណ្តោល វាយដំធ្វើទុក្ខទោស តែព្រះគោបានប្រឹងស្ទុះហោះរហូតសណ្តកដើមកណ្តោលរួចទៅបាន។ ឃ្លាត្រង់នោះពោលបានថា “ស្ទុះហោះសណ្តកដើមកណ្តោល អណ្តែតឡើងថ្គោលទៅទាំងមែក ហោះដល់ទៅបៀតស្រទាប់មេឃ រយះដាច់មែកបាក់ខ្ទេចខ្ទី” (រូបលេខ១១-១២)។ មិនតែប៉ុណ្ណោះក្នុងខ្លឹមសារចម្រៀងខ្លះ ក៏មានបញ្ចូលទិដ្ឋភាពអនុស្សាវរីយ៍ដើមកណ្តោលទៅក្នុងបទនិពន្ធផងដែរ។
ដូច្នេះជារួមមក កណ្តោលពុំមែនជាឈើប្រណីតក្នុងវិស័យសំណង់ទេ តែវាហាក់ដូចជាសំខាន់ក្រៃលែងក្នុងសង្គមខ្មែរ។ ប្រហែលដោយសារកណ្តោលបានផ្តល់ប្រយោជន៍ច្រើនដូចរាប់មកត្រួសៗខាងលើ ទើបគេតែងសង្កេតឃើញដើមកណ្តោលនៅសេសសល់ជាហូរហែនៅតាមភ្លឺស្រែ ឬជាយរបងផ្ទះតាមស្រុកស្រែជនបទ។ ម្យ៉ាងទៀតទំនងជាកណ្តោលជារុក្ខជាតិសំខាន់ក្នុងគំនិតខ្មែរបែបនេះ ទើបគេនាំឱ្យគេស្គាល់យ៉ាងច្បាស់ទាំងក្នុងទិដ្ឋភាពអក្សរសិល្ប៍ ជាពិសេសក្នុងការងារជ្រលក់ពណ៌ត្បាញរវៃ និងប្រើជាឱសថជាដើម៕
អត្ថបទដើម៖ កញ្ញា ហៀន សុវណ្ណមរកត
