ល្ខោនស្បែកក្នុងសិល្បៈខ្មែរមានបីទម្រង់ គឺស្បែកធំ ស្បែកតូច និងស្បែកពណ៌ ដែលមានតួអង្គមនុស្ស សត្វ និងទេពនិករផ្សេងៗ ដាប់ឆ្លាក់ពីស្បែកគោ ឬស្បែកសត្វម្រឹគនានា។ ល្ខោនទាំងបីប្រភេទ ត្រូវការផ្ទាំងស្បែកច្រើន មានតូចមានធំ អាស្រ័យតាមអន្លើរឿងលើកមកសម្តែង។
ជាទូទៅ ដើម្បីដាប់បានស្បែកមួយផ្ទាំងតំណាងតួអង្គ ឬត្រង់ព្រឹត្តិការណ៍ណាមួយ គេត្រូវឆ្លងកាត់បច្ចេកទេសសំខាន់ពីរគឺ ការសម្លាប់ស្បែក និងដាប់ស្បែក។ ចំពោះតួអង្គសំខាន់ៗ ឬតួអង្គទេព គេត្រូវធ្វើកិច្ចតាមទំនៀមទាំងពេលឆ្លាក់ និងមុនពេលសម្តែង។
មុនចាប់ផ្តើមការសម្តែង
ដូចបានបញ្ជាក់ត្រួសៗខាងលើ ផ្ទាំងស្បែកសម្រាប់សម្តែងល្ខោនស្បែកមានច្រើន រហូតដល់រាប់រយផ្ទាំងក៏មាន។ ប្រសិនបើលើកមកនិយាយតែល្ខោនស្បែកធំ ជាល្ខោនសក្ការៈដែលលើកសម្តែងតែរឿងរាមកេរ្តិ៍ក្នុងព្រះរាជពិធី ឬពិធីបុណ្យជាតិធំៗ គេត្រូវការស្បែកច្រើនផ្ទាំងណាស់សម្រាប់សម្តែងត្រង់អន្លើណាមួយនៃរឿងនោះ។ ចំនួនស្បែកក្នុងមួយឈុតអាចមានជាង១០០ រហូតដល់២០០ផ្ទាំង។ ប៉ុន្តែមុននឹងបានផ្ទាំងស្បែកដ៏ល្អឆើតដែលប្រកបដោយទឹកដៃសិល្បៈយ៉ាងរស់រវើកតំណាងតួអង្គនីមួយៗនោះ គេត្រូវឆ្លងកាត់ដំណាក់កាលបច្ចេកទេសសំខាន់ខាងលើ ពោលគឺសម្លាប់ស្បែកជាមុនសិន។ សម្លាប់ស្បែកមានន័យថា ជាការសម្អាតស្បែកគោស្រស់ឱ្យស្អាត ពោលគឺសម្អាតសាច់ដែលជាប់សេសសល់ ឬសរសៃសំណល់ផ្សេងៗជាប់ស្បែកគោស្រស់នោះ ហើយ ដាក់ហាលឱ្យស្ងួត មុននឹងដាប់ឆ្លាក់ជាតួអង្គ។ ដើម្បីងាយស្រួលសម្អាត គេត្រូវចងទាញបន្តឹងផ្ទៃស្បែក ឬចោះជាយស្បែកបោះបង្គោលសន្ទឹងបន្តឹងផ្ទាល់ដីក៏បាន។ បន្ទាប់ពីសម្អាតរួច គេត្រូវយកស្បែកនោះទៅត្រាំទឹកសំបកឈើ។
ចំពោះសំបកឈើដែលត្រូវយកមកស្ងោត្រាំស្បែក ច្រើនជាប្រភេទសំបកឈើមានរសជាតិជូរ ចត់ និងល្វីងខ្លាំង ធ្វើឱ្យស្បែកស្វិតមាំល្អផង និងការពារសត្វល្អិតស៊ីបំផ្លាញផង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បុរាណតែងយកប្រភេទសំបកឈើណាដែលអាចចេញជាតិផ្តល់ជាពណ៌ល្អទៅលើស្បែកនោះមកប្រើផងដែរ។ សំបកឈើដែលគេសង្កេតឃើញប្រើសំខាន់ជាងគេ គឺសំបកកណ្តោល។ រយៈពេលត្រាំស្បែកក្នុងទឹកសំបកឈើ អាចចាប់ពី៤ ឬ៨ម៉ោង ឬអាចត្រាំទុករហូតដល់មួយថ្ងៃ ឬពីរថ្ងៃក៏បាន។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយ ផុតពីនោះគេត្រូវយកស្បែកទាញចងលាតត្រដាងសន្ធឹងឱ្យស្មើល្អ ហើយបោះស្នឹងបន្តឹងស្បែកនោះហាលថ្ងៃឱ្យស្ងួតល្អ ឬចោះជាយស្បែកចងបន្តឹងហាល ដូចកាលពេលសម្អាតស្បែកក៏បាន។ ក្នុងដំណាក់កាលសម្លាប់ស្បែកដូចរៀបរាប់ខាងលើនេះ ប្រសិនបើគេមិនទាន់មានពេលគ្រប់គ្រាន់ គេអាចយកស្បែកស្រស់នោះទៅខ្ចប់នឹងផេះមួយរយៈសិន ដើម្បីកុំឱ្យស្បែកសាយក្លិនស្អុយ។ បន្ទាប់ពីនោះមក គេត្រូវយកទៅសម្អាត និងត្រាំទឹកសំបកឈើដូចរៀបរាប់ខាងលើ។ បន្ទាប់ពីស្បែកស្ងួតល្អហើយ ទើបគេចាប់ផ្តើមកោសសម្អាតរោមចេញ និងកោសផ្ទៃស្បែកឱ្យស្មើគ្នាល្អមុននឹងយកទៅដាប់ឱ្យចេញជារូប។
តាមទំនៀមបុរាណ ចំពោះស្បែករូបព្រះប្លែងដូចជាព្រះមុនីឥសី ព្រះឥសូរសម្តែងឫទ្ធិ និងព្រះនារាយណ៍សម្តែងឫទ្ធិជាដើម គេតែងយកស្បែកខ្លាធំ ឬខ្លាឃ្មុំ ឬស្បែកគោតៃសាក (ងាប់ឯង) មកធ្វើ។ ឯការដាប់ឆ្លាក់ស្បែកតួអង្គទាំងនោះ ត្រូវរៀបចំគ្រឿងសក្ការៈ
ថ្វាយព្រះពិស្ណុការជាមុនសិន ហើយតួអង្គមួយត្រូវគូរ និងដាប់មួយថ្ងៃឱ្យហើយរួចស្រេច។ ផ្ទាំងស្បែកតំណាងតួអង្គសំខាន់ៗនេះ ក៏ត្រូវថែរក្សា និងទុកដាក់ហ្មត់ចត់ជាងផ្ទាំងស្បែកតំណាងតួអង្គផ្សេងៗដែរ។ ដោយឡែក ចំពោះការដាប់ស្បែកឱ្យចេញជារូបតំណាងតួអង្គ ឬទិដ្ឋភាពអ្វីមួយជាដំណាក់កាលសំខាន់ណាស់។ សិល្បករត្រូវគិតនិងគូរឱ្យបានហ្មត់ចត់ល្អិតល្អន់ជាមុន ទាំងពណ៌ធម្មជាតិរបស់ស្បែក ឬពណ៌ពីសំបកឈើ និងត្រូវលៃប៉ាន់ប្រមាណទាំងទំហំ ដោយគិតធ្វើយ៉ាងណាឱ្យស្បែកដាប់ចេញសមនឹងតួអង្គនីមួយៗ ពោលគឺត្រូវដឹងថា ផ្ទៃណាត្រូវដាប់ចេញ ផ្ទៃណាត្រូវរក្សាទុក។
ក្នុងស្បែកមួយផ្ទាំង ក្រៅពីបង្ហាញរូបតួអង្គ នីមួយៗក្នុងសាច់រឿង សិល្បករតែងលម្អបន្ថែមរូបដើមឈើ ឬក្បាច់ផ្កាភ្ញី ជាពិសេសច្រើនមានរូបនាគជាទម្រចំពោះតួអង្គខ្លះ។ លោកព្រឹទ្ធាចារ្យ ឆេង ផុន ធ្លាប់មានប្រសាសន៍ថា ការដាប់ស្បែក គឺជាការបញ្ចូលព្រលឹងឱ្យទៅតួអង្គនោះឱ្យមានជីវិត ដែលរាប់តាំងពីអ្នកគូរ និងអ្នកដាប់។
តាមការសង្កេត ការដាប់ស្បែកនីមួយៗ ច្រើនចម្លងតាមគំរូស្បែកចាស់ ហើយរូបរាងតួអង្គច្រើនមានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលនឹងរូបគំនូរបុរាណ ខុសត្រង់ពុំមានពណ៌ជាអត្តសញ្ញាណតាមតួអង្គដូចជា ព្រះរាមពណ៌បៃតង ឬព្រះលក្ស្មណ៍មានពណ៌ស្បែកដូចសាច់ជាដើម។ ប៉ុន្តែចំពោះស្បែកពណ៌ ដែលសម្តែងពេលថ្ងៃ គេអាចប្រើពណ៌ និងជក់គូរកាត់សសៃតាមតួអង្គនីមួយៗបាន។ ទន្ទឹមនឹងនោះ ពេលដាប់ចេញជារូបតួអង្គ ឬទិដ្ឋភាពអ្វីមួយតាមសាច់រឿងហើយ គេត្រូវយកផ្ទាំងស្បែកទៅកៀបនឹងបន្ទះឫស្សីមួយដើម ឬពីរដើម អាស្រ័យតាមទំហំផ្ទាំងស្បែក ដោយលៃយ៉ាងណាឱ្យស្បែកមួយផ្ទាំងនោះមាំល្អ និងមានលំនឹងក្នុងពេលជើតសម្តែង។ ជារួមមក ទម្រង់ល្ខោនស្បែកខ្មែរ មានខ្លឹមសារសំខាន់ទាំងក្នុងបរិបទជំនឿ ទំនៀមទម្លាប់ ជាសិល្បៈសក្ការៈ និងសិល្បៈកម្សាន្តអប់រំ។ ដូច្នេះសិល្បៈដាប់ឆ្លាក់ស្បែកគ្រប់ទម្រង់ ក៏បង្ហាញដែលបង្ហាញឱ្យឃើញពីគំនិតច្នៃប្រឌិត និងទេពកោសល្យខ្ពស់របស់សិល្បករគួរឱ្យកោតសរសើរ។ សូមរំឭកថា ល្ខោនស្បែកធំឬល្ខោនស្រមោលស្បែកធំ បានចុះក្នុងបញ្ជីមត៌កវប្បធម៌អរូបីនៃមនុស្សជាតិអង្គការយូណេស្កូ កាលពីថ្ងៃទី២៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០០៥៕
——————————-
Khmer shadow theatre
Cambodia has three forms of shadow theatres, Sbek Thom (large leather hide), Sbek Touch (small leather hide), and Sbek Por (Coloured leather hide). They have various characters, humans, animals, and deities that are made from cow skin or other quadrupeds. The size of the hide could be big or small depending on the story. As mentioned early shadow theatre could be many. However, Sbek Thom is a secret theatre played during the royal ceremony and national events. A set of leather hide could be 100 to 200 pieces.
Generally, to have a scene depicting a story, the skin must be killed and carved. Also, the main characters such as the deities must be passing a ritual. Killing the skin means cleaning and removing the remaining flesh of the fresh cow’s skin and then drying it well before carving. In order to make the cleaning easy, the skin must be pinched and stretched in all directions. After cleaning, the skin will be soaked in water from tree’s barks for 4 to 8 hours or between one day to two days. The tree’s barks tend to sour and bitter taste. It is beneficial for the skin to be tough and strong. Additionally, it is resistant to insect attacks. The most important bark is Kandorl (Careya Sphaerica). After the skin will be stretched to dry. However, if there is no time for cleaning, the skin will dip into the ash for a certain time before killing.
After the skin is dried, the hairs are removed and carved. In the past, the figure of a hermit, Shiva and Narayana were carved on a big hide of a tiger, bear, and cow’s skin (the cow that died naturally). Most important, the craftsmen have to prepare a ritual for the Hindu God Vishwakarma which must be carved in only one day. Also, it has well preservation compared to other characters.
The leather and its colours are important for craftsmen. It affects the size and the character. Normally, not only the character, but craftsman depicts the trees, flowers, and figure of the snake (Naga). According to Cheng Phon, carving the leather is to give the soul to it. Generally, carving on the leather is copying the previous forms. The look of the characters is close to the old characters. The difference is that now there is coloured leather. After carving, the leather will be attached to one or two sticks for performance.
In conclusion, Khmer shadow theatre is important in the aspects of religion, custom, and entertainment. It expresses creative and high craftsmanship. Remarkably, the Sbek Thom theatre was listed in the world intangible cultural heritage of UNESCO on November 15, 2005.
អត្ថបទដើម៖ ហៀង សុវណ្ណមរកត
